کلوت

نام انگلیسی :  Kalut     نام فارسی :  کلوت

خواننده گرامی، سفر به مناطق مختلف لوت بغیر از ناحیه کلوت های حاشیه شهرستان شهداد فاقد فاکتورهای ایمنی لازم برای گردشگری است. سایت کویرها و بیابان های ایران سفر به این مناطق را به هیچ عنوان توصیه نمیکند.

کلوت های لوت در موقعیت جغرافیایی N2947 تا N3050 و E5746 تا E5843 در استان کرمان واقع است. در غرب بیابان لوت در فاصله 25 کیلومتری شهرستان شهداد منطقه منحصر بفردی وجود دارد که اصطلاحا بدان کلوت (ریشه واژه بلوچی) گویند. تپه های ممتد و طولانی کلوتها و دره های بین آنها نشان از قدرت و هیبت باد در این منطقه دارند. هنگامی که باد قادر باشد در یک عرصه 250 کیلومتری چنین اشکالی ایجاد نماید مقاومت انسان در برابر آن چقدر خواهد بود! کلوت از مناظر اعجاب انگیز خلقت است که در رشته های ممتد و موازی در جهت شمال غربی به جنوب شرقی گسترده شده است. طول این عوارض طبیعی در حدود 250 کیلومتر و عرض آن در حدود 70 کیلومتر است. کلوت اسرارآمیزترین و ناشناخته ترین عارضه طبیعی در کل بیابان لوت و ایران است. در نسخ تاریخی کسی از داخل آن عبور نکرده و آنچه در مورد آن نگاشته شده جملگی از مناطق حاشیه آن است و کماکان برای ما بسیار ناشناخته است. علت این ناشناختگی 2 عارضا طبیعی در غرب و شرق لوت است. کلوتها در غرب و ریگستان بزرگ لوت در شرق 2 عاملی بودند که ارتباط مناطق غربی و شرقی لوت را محدود کرده بودند و هیچ مسافری از غرب به شرق لوت سفر نمیکرده است. تنها مسیری که از داخل دشت لوت عبور میکرده راه نو بوده که از بین این دو عارضه طبیعی و از میان هامادای لوت جایی که بغیر از چند چاله کوچک و شکست زمین عملا مانعی برای سفر به چشم نمیخورده است. در سالهای اخیر گروه کانون سبز فارس به سرپرستی آقای بهمن ایزدی موفق به عبور از شمال به جنوب کلوتها شده اند. شایان ذکر است تا کنون عبوری از شرق به غرب و یا بالاعکس در منطقه کلوتها گزارش نشده است.

وجه تسمیه کلوت

کلوت ترکیب واژه ای از کل و لوت به معنای شهر لوت است. بغیر از مناظر مشخصی که در غرب لوت نام کلوت دارند به کلیه عوارض و برآمدگیهای مناطق غربی لوت کلوت میگویند. واژه کل در مناطق خراسان، مرکز ایران و سواحل دریا خزر معانی مختلفی دارد. در خراسان و سیستان و بلوچستان ریشه کلاته و کلات است که قلعه و دژ نیز از آن مشتق میگردد و به معنای آبادی یا روستایی است که در بلندی قرار گرفته و به محیط اطراف مشرف باشد. واژه کلاته به معنای کلات کوچک است و عموما در پی اسامی مالک کلات استفاده می شده است. در مرکز ایران کلات به معنای روستایی محصور است و در دشت کویر و بیابان لوت مترادف با دره یا شوره زار درخت دار استفاده می شده است. در سواحل دریای خزر به صورت کلا بکار میرود و در گیلان کاله به معنای بوته زار است.

نقشه هوایی منطقه کلوتها و مناطق اطراف

دلایل پیدایش کلوت

ضخامت لایه های رسوبی کلوت را با روش های ژئو فیزیک در حدود 700 متر اندازه گیری کرده اند. این رسوبات عمدتا از ریز دانه های ماسه ای غیر مدور، گچ و نمک تشکیل شده اند که نشان از رسوب گذاری در محیطی کم عمق در اثر وجود آب های شور دارد که در مرور زمان خشک شده اند. فرسایش در این منطقه عمدتا توسط باد، آب، نیروی گرانش زمین و تغییرات درجه حرارت انجام میشود که اثر 2 عامل اول از سایر موارد بارزتر است. کلوتهای فرسایش یافته دارای ارتفاع متوسطی در حدود 10 متر و بعضا تا 50 متر هم میرسند. عرض آنها از 1 متر تا چندین 10 متر نوسان دارد. دیواره آنها در قسمت بالایی در اثر تخریب دارای شیبی ملایم است که پس از آن به صورت قایم در می آید. دیواره های شمالی کلوتها قائم بوده و در دیواره های جنوبی شیبی دوکی شکل قابل مشاهده است که نسبت به دیواره شمالی نامتقارن هستند.

تفاوت ارتفاع بین بلندیهای کلوت و پستی های ما بین آنها بین 20 تا 70 متر متغیر است و همین تفاوت ارتفاع باعث شده که عبور از بین آنرا نامقدور نماید. عوامل فرسایشی متعددی در پیدایش کلوت نقش داشته اند. در بعضی قسمتهای کلوت اثر آبهای روان زیاد است و پیداست که در بعضی از چاله ها زمانی سیل های بزرگی جاری شده و حتی نقش آب در بعضی دیواره ها قابل مشاهده است. در جاهای دیگری وقتی ضخامت طبقات زیاد است و مقدار نمک ترکیبات به حد تراکم میرسد، اثر افزایش کارست در سطح زمین مشهود است. شاید بیشترین اثر فرسایش در کلوت در نتیجه فرسایش کارست باشد. عامل باد از دیگر عوامل موثر در فرسایش و ایجاد کلوت است. وجود ماسه هایی با اشکال برخان در داخل پستی ها و تناقض جهت بادهای مختلف مسائل پیچیده ای را در باره نقش باد پیش می آورد. بعضی چاله ها توسط ماسه هایی که باد جابجا کرده پر شده اند و بعضی به کل در زیر ماسه ها مدفون شده اند. بدین معنی که باد در بعضی نقاط باعث عمیق تر شدن چاله ها و در بعضی موارد باعث صاف شدن کلوتها و محو شدن آنها شده است.

در ارتباط با علت پیدایش کلوتها نظریات مختلفی وجود دارد. یکی از این نظریه ها منشا پیدایش کلوتها را فرسایش مشترک آب و باد میداند که با ایجاد شیارهایی در رسوبات ریزدانه ای اواسط سنوزوئیک به وجود آمده اند. این پدیده ها در مرکز یا حوضه های انتهایی چاله های داخلی فلات ایران به وجود می آیند. بسیاری از حوضه های مذکور کولابها و یا دریاچه هایی را در پست ترین نقطه خود تشکیل داده اند. در مرکز این قسمت ها گل نرم متراکم و فشرده ،که حاصل رسها و سیلتهای حمل شده توسط آب و باد در دوره خشکی اخیر هستند ،ته نشین شده است. در این سطوح پوشش گیاهی بوته ای به صورت پراکنده می روید و در حدفاصل آنها زمین برهنه است.از این رو فرسایش کاوشی باد در قسمتهای فاقد گیاه ،به تدریج شیارهایی در امتداد جهت وزش باد ایجاد می نماید و محل بوته ها به صورت پشته های برجسته ای باقی می ماند که در ترکستان و در اصطلاح جهانی به آن "یاردانگ "و در ایران "کلوتک " می گویند. جهت این کلوته غالبا" منطبق با مسیر بادهای غالب منطقه است.

 آنچه که در کلیه نظرات قابل مشاهده است وجود دو عامل باد و آب شور در پیدایش آنها است. از دیگر نظرات میتوان به وجود نم در کف کلوتها و رسوبان نمکی فراوان که در منطقه گسترش دارند اشاره کرد. وجود لایه های مزطوب در چاله انتهایی رود شور که تنها رودخانه دایمی در غرب لوت و شمال کلوتها است در ایجاد اشکال مختلف کلوت نقش اساسی داشته است. در واقع اشکال کلوت تابعی از باد دایم در منطقه و رطوبت ناشی از رود شور است. این نوع فرسایش که آنرا هیدروائولین مینامند باعث انعقاد ذرات رسی کلوتها میگردد و حرکت و جدایی آنها را توسط باد تسهیل مینماید. با قبول اینکه در دوران چهارم زمین شناسی لوت دارای آب و هوای مرطوبتری بوده، فرسایش در این دوران شکل سریعتری داشته است و عمده این فرسایش در آن دوران شکل گرفته است.

ارتفاع از سطح دریا

در حاشیه شرقی کلوتها میانگین ارتفاعی در حدود 300 متر از سطح دریا قابل مشاهده است. این ارتفاع با حرکت به سمت جنوب کاهش یافته به نحوی که در مجاورت چاله شور گز هامون در زنگی احمد در حدود 240 متر میرسد. با حرکت به سمت شمال نیز این ارتفاع کاهش می یابد به نحوی که در چاله نمکزار در شمال کلوتها به 210 متر میرسد. با استناد به ارقام فوق میتوان نتیجه گرفت که سر ریز سیلابها در جنوب به سمت شمال و چاله نمکزار در شمال کلوتها است. کم ارتفاعترین ناحیه در فلات ایران در قسمت شرقی کلوتها در مجاورت هامادای لوت و در داخل کلوتها با ارتفاع 110 متر توسط آقای مهرداد قزوینیان اندازه گیری شده است.

مناطق جنوبی و شمالی کلوتها

دشت غربی لوت در جنوب کلوتها و در حاشیه کشیت کاملا هموار نیست. ارتفاع آبادی کشیت در حدود 440 متر و در چاله های پای کلوت در حدود 330 متر است. در وسط این دشت کلوت های پراکنده ای به چشم میخورند که جنس آنها از مارن های قرمز رنگ با رگه های زیاد گچ است و در بعضی موارد بلندای آنها به 30 متر هم میرسد. در حاشیه کشیت تپه های کلوت 2 رشته برجستگی در جهت شمال غربی ساخته اند. رشته اول از 20 کیلومتری  جنوب کشیت آغاز گشته و تا 40 کیلومتر ادامه دارد. این رشته در قسمتهایی توسط مسیلها به حالت منفرد در آمده است. در بین کلوتها زمینهای آبرفتی که بعضا با ماسه های روان پوشیده شده قابل مشاهده است. در پای کلوتهای منفرد جریان سیل چاله هایی ساخته که بدنه کلوت در میان این چاله ها قرار گرفته است. رنگ کلوتها در این منطقه ارغوانی رنگ است که گواه عمر بیشتر آنهاست در حالیکه در شرق شهداد رنگ کلوتها زرد رنگ و نشان از عمر جوان آنها دارد. رشته دوم در 15 کیلومتری غرب رشته اول قرار دارد و طولی در حدود 50 کیلومتر دارد. رنگ کلوتها از ترکیبات آهن آن نشات میگیرد و هرچقدر سن آنها جوانتر باشد رنگی روشنتر خواهند داشت. به همین دلیل است که کلوتهای دارای سن زیاد رنگی صورتی یا ارغوانی بخود میگیرند.

در شمال منطقه کلوتها یعنی در نقطه انتهایی رود شور اثر فرسایش تپه های کوچکی بر جای گذاشته که به کلوتک ها (مینی یاردانگ) شهرت دارند. زمین این منطقه عمدتا مرطوب با درصد نمکی و شوری بالا است که رسها اشکال محدبی را ایجاد کرده اند. در میان این سطح رسی کلوتک ها با فاصله از یکدیگر قابل مشاهده هستند. با جرکت به سمت جنوب فرسایش نظم بهتری پیدا میکند و کلوتها به صورت دیوار های موازی قابل رویت هستند. در شمال رود شور نیز فرسایش بسیار شدید است ولی اشکال ایجاد شده با مناطق جنوبی متمایز است. در منطقه شمال رود شور باد دیوارهای قایمی بر روی تپه ها ایجاد نموده و نوع فرسایش بسیار پیچیده است. اشکال ایجاد شده ساختمانهای گنبدی یا مستطیلی، قلعه های بزرگ، دیواره های بلند و کوتاه و مجسمه انسانی است. این منطقه در نسخ تاریخ نویسان به شهر لوت شهرت دارد. شکل فرسایش و شیب دامنه ها به جنس مواد تشکیل دهنده تپه ها بستگی دارد. چنانچه تپه ها دارای جنس مارنی و رسی نمک دار باشند دیوارها قایم و چنانچه از مواد ماسه ای باشند دارای شیبی ملایم هستند.

پوشش گیاهی کلوتها

از کوه های سیرچ به سمت کلوتها زندگی نباتی کاهش پیدا میکند. در طول مسیلها درختان گز به صورت پراکنده قابل مشاهده هستند. در حاشیه کلوتها بوته های گز بر روی گلندان های ماسه ای قرار گرفته اند که به آنها نبکا میگویند. این منطقه انتهای مرز نباتی است و در داخل مسیلهایی که وارد کلوتها می شوند بوته های پراکنده ای از استراگال قابل مشاهده است که با پیشروی به داخل کلوت محو میشوند. از کویرهای پای کلوت به سمت شرق و در داخل چاله های کلوت و بر روی کلوتها هیچ زندگی نباتی قابل مشاهده نیست. عدم وجود زندگی نباتی در کلوت را نمیتوان به جنس خاک و املاح موجود در آن منتسب کرد. چرا که جنس خاک کلوتها از رس، ماسه و نمک است. جنس خاک با آبادی ها و زمینهای زراعتی حاشیه کلوت تفاوت فاحشی ندارد. البته شوری خاک در کلوتها بیشتر است ولی این شوری نمیتواند مانع رشد گیاهان هالوفیت گردد و در مناطق جنوبی کلوت در زمینهای کویری لوت زنگی احمد که شوری خاک به مراتب بیشتر از کلوت است این گیاهان قابلیت رشد دارند. فقر آب نیز نمیتواند عامل نبود حیات نباتی در این منطقه باشد چرا که در داخل کلوتها جدای از بارندگی سالیانه سیلابهای کوه های اطراف جریان دارند. عدم وجود پوشش گیاهی در ناحیه ای به این وسعت تنها میتواند در اثر وجود بادهای سهمگین در این منطقه باشد که هر از گاهی وزیدن میگیرند و دالانهای ایجاد شده به سرعت باد کمک میکنند. این باد ها هر گونه ریشه گیاهی را از زمین جدا کرده و اجازه رشد و نمو از گیاه را صلب میکنند.

شهر لوت از افسانه تا حقیقت

کلوت را بقایای شهری نفرین شده و ویران شده دانسته اند. در کتب جغرافی نویسان صدر اسلام آمده است که بقایای شهری ویران در پای کلوت قابل مشاهده است. در جنوب کلوت در نزدیکی آبادی کشیت، در پای گل کویری کلوت های منفرد که منشا جدید دارد، اشیاء برنزی و سفالی فراوانی یافت شده است. این منطقه مسکونی قدیمی چندین کیلومتر طول و عرض دارد. با توجه به شرایط اقلیمی محل که اجتماع انسانی کوچکی قابل شکلگیری نبوده، این تصور میرود که این اشیاء متعلق به شهری باستانی است. بررسی های باستانشناسی بر روی آثار کشف شده حکایت از تعلق آنها به هزاره دوم و سوم پیش از میلاد دارد. آنچه که در مورد این کشف اهمیت دارد یافته شدن این آثار در لای تشکیلات رسی و نمکی است که لوت را شکل داده است، بدین معنی که کویری شدن این منطقه در زمانهای باستانی شکل گرفته است و این احتمال وجود دارد که تشکل های انسانی در این منطقه به دلیل کویری شدن آن از بین رفته باشد. بررسی آثار نشان میدهد که این تشکل انسانی در اثر حادثه ای ناگهانی از بین رفته است. آثار حرکت های سیل آسای آب بر روی بدنه کلوتها حکایت از سیل های ویرانگر در این منطقه دارد. شاید بر اثر حرکت سیلی عظیم که گل، نمک و گچ کویری به همراه داشته شهر مزبور به کلی از بین رفته و در بین کلوت دفن شده باشد. آنچه که از روایات تاریخی و آثار جغرافی نویسان بر می آید آن است که در گذشته تمدن های بزرگی در این منطقه وجود داشته و بنا به دلایلی از بین رفته است و افسانه شهر لوت به این دلیل رواج یافته است. هر جا صحبت از شهر لوت است تصویری از برج ها و خانه های ویرانی است که در اثر فرسایش باد پدید آمده و از دور شباهت به شهری ویران دارد. شاید حقیقت این باشد که در گذشته شهر لوتی وجود داشته و از بین رفته و در اذهان نامی از آن به جا مانده و برای مشخص داشتن آن هر جا اشکال کلوت دیده شده آنرا شهر لوت گفته اند.