بررسی زیستگاه دشت لوت

خواننده گرامی، سفر به مناطق مختلف لوت بغیر از ناحیه کلوت های حاشیه شهرستان شهداد فاقد فاکتورهای ایمنی لازم برای گردشگری است. سایت کویرها و بیابان های ایران سفر به این مناطق را به هیچ عنوان توصیه نمیکند.

 

با توجه به وسعت مناطق کویری و بیابانی ایران که سطحی معادل 75%کل‏ کشور را به خود اختصاص داده است،بررسی منابع زیستی این مناطق خشک و فراخشک را به خود اختصاص داده است.بررسی‏های علمی در موضوعات مربوط به مناطق خشک در ایران سابقه‏ای دیرینه دارد و ابعاد مکانب و موضوعی نسبتا متعدد و وسیعی را در بر می‏گیرد.لذا شناخت،وضع فعلی آگاهی‏ها،گردآوری‏ گزارش‏های تحقیقات انجام شده و دست یافته‏های پژوهش‏های قبلی گامی بسیار مثبت در جلوگیری از دوباره کاری‏ها خواهد بود.یکی از مشکلاتی که امروزه در بسیار از کشورهای جهان،حتی کشورهای پیشرفته دامنگیر جوامع انسانی است، معظلی به نام بیابان‏زایی است.لیکن باید اذغان نمود که این مشکل در ایران و سایر کشورهایی که دارای اقلیم مشابه می‏باشند،حاتر است.متوسط بارندگی سالیانه‏ زمین حدود 880 میلیمتر برآورد شده است.این در حالی است که بیش از دو سوم‏ سطح میهن ما بارشی کمتر از 300 میلیمتر در سال را دریافت می‏کند.در بسیاری از نقاط کشور میزان بارندگی واقعی بسیار کمتر از این مقدار است و در سطح وسیعی از کشور،بارندگی کمتر از 100 میلیمتر است.

در عین حال پتانسیل تبخیر و تعرق در نقاط خشک و فراخشک کشورمان بین 2000 تا 3000 میلیمتر در سال برآورده شده‏ است که این خود مشکلات عدیده‏ای از جمله شوری خاک را به همراه آورده است. شرایط فوق‏الذکر مطالعه و شناخت عمیق پهنه‏های وسیع کویری کشور را آشکار می‏سازد.وجود سلسله جبال دیوار مانند البرز و زاگراس در شمال و غرب موجب تمایز اقلیمی در آنها شده است.به این نحو که این رشته کوه‏ها از نفوذ توده‏های باران‏زا و مرطوب خزری و مدیترانه به مرکز کشور ممانعت به عمل آورده و به این ترتیب‏ مناطق پهناوری با اقلیم خشک(به وسعت 472562 کیلومتر مربع)و اقلیم خشک و فراخشک(به وسعت 573884 کیلومتر مربع)را به وجود آورده است که بین تیپ‏های‏ گرم تا فراگیر توزیع گردیده‏اند.دو نناحیه عمده و شناخته شده این مناطق یعنی دشت‏ کویر و دشت لوت جزء خشک‏ترین نواحی کره زمین محسوب می‏گردند.به‏طوری که‏ در برخی نواحی آن میزان بارش کمتر از 20 میلیمتر در سال گزارش شده است.با وجودی که تحقیقات زیادی پیرامون شرایط اقلیمی و زمین‏شناسی این نواحی به عمل‏ آمده است،لکن به دلیل وجود شرایط سخت و حاد زیستی و گستره پهناور این‏ مناطق،هنوز هم اطلاعات کافی در مورد همه اجزاء این اراضی در دست نیست.ولی‏ قدر مسلم این که نواحی وسیعی بافت ساختار اقلیمی و حتی ژئومرفولوژیکی مشابهی‏ دارند.آمار و گزارشات کارشناسان ذیربط نشان‏دهنده این موضوع است که سالانه‏ حدود یک میلیون هکتار از اراضی کشور به سمت بیابانی شدن پیش می‏رود.

اگرچه‏ در بسیاری از نقاط ایران با افول اکوسیستم‏های مرغوب جنگلی و مرتعی نوعی‏ شرایط بیابانی،با طبیعتی حاد و شکننده به وجود می‏آید ولی بیابان و فرآیندهای آن‏ خاصه در ایران پدیدهء جدیدی نیست و ریشه در ساختار زمین‏شناسی و اقلیمی دارد. در حقیقت خشکی در کشور ما یک واقعیت اکولوژیک است که محیط مساعدی را برای بیابان‏زایی و گسترش اراضی،بیابانی به وجود می‏آورد به نحوی که کوچکترین‏ سوء مدیریت در بهره‏برداری از اراضی،موجب می‏شود از کیفیت و کمیت اراضی‏ کاسته شود.در بیابان نیز عناصر اصلی حیات،شامل آب و خاک،گیاه و جانور همگی‏ وجود داشته و به عبارت دیگر در رگ‏های حیات بیابان در جریان است.بیابان‏نشین‏ با شناختی دقیق از عرصه‏های بیابان اعم از مرتع،خاک و منابع آب به خوبی از آنها بهره می‏جسته است و لذا آثار تمدن‏های بزرگی را می‏توان در مناطق بیابانی ایران‏ نیز مشاهده نمود.اما در دهه‏های اخیر با افزایش روزافزون جمعیت و تغییراتی که در فرهنگ و الگو و نظام بهره‏برداری از این مناطق به وجود آمده است،انسان ناآگاه با برهم‏زدن تعادل شرایط طبیعی،نقش عوامل زمین‏شناسی و اقلیمی را در بیابانی‏ شدن تحت‏الشعاع قرار داده است و به تنهایی سکان حرکت به سوی بیابانی‏تر شدن‏ را به دست گرفته است.متأسفانه در بسیاری از نقاط از جمله در کشور خودمان ما اکنون علاوه بر مشکل بیابان‏زایی را معظل مضاعفی به نام تخریب بیابان و اکوسیستم‏های بیابانی نیز مواجهیم و سالانه صدها هزار هکتار ازعرصه‏های بیابانی‏ ما حیات طبیعی خود را از دست داده و برای ابد از حیض انتفاع خارج می‏شوند حفر چاه‏های عمیق و نصب پمپ‏های قوی،شیره جان بیابان را می‏مکد و دامداری‏ غیرحرفه‏ای و سودجویانه با افزایش روزافزون دام،پوست خشکیده بیابان را می‏کند،دود کارخانه‏های صنعتی پیکر بی‏جان آن را تفت می‏دهد و در نهایت طوفان بر زخم‏ آن نمک پاشیده و در زیر خروارها شن و ماسه مدفونش می‏کند.

خشکی درکشور ما یک واقعیت اکولوژیک است که‏ محیط مساعدی را برای بیابان‏زایی و گسترش اراضی بیابانی‏ به وجود می‏آورد به نحوی که کوچکترین سوء مدیریت‏ در بهره‏برداری از اراضی،موجب می‏شود از کیفیت و کمیت اراضی کاسته شود حفر چاه‏های عمیق و نصب پمپ‏هی قوی،شیرهء جان‏ بیابان را می‏مکد و دامداری غیرحرفه‏ای و سودجویانه‏ با افزایش روزافزون دام،پوست خشکیدهء بیابان را می‏کند و کارخانه‏های صنعتی پیکر بی‏جان آن را تفت می‏دهد و در نهایت طوفان بر زخم آن نمک پاشیده و در زیر خروارها شن و ماسه مدفونش می‏کند

معرفی دشت لوت

دشت لوت یکی از گرم‏ترین و خشک‏ترین بیابان‏های دنیا است و به عبارتی‏ قطب حراراتی جهان محسوب می‏گردد.سرزمینی در جنوب شرق ایران که در وسعت‏های قابل ملاحظه‏ای از آن،کمتر موجود زنده‏ای به چشم می‏خورد و سکونت‏گاه‏هایی با جمعیت اندک و پراکندگی زیاد دارد که زندگی ساکنان آن در سطح پایینی قرار دارد و از امکانات رفاهی و خدماتی اندکی برخوردارند.به دلیل‏ وجود شرایط سخت و حاد زیستی و گستره پهناور این منطقه،اطلاعات کافی در مورد همهء قسمت‏های آن موجود نیست.دشت لوت قسمتی از فلات مرکزی ایران است‏ که در بین دو گسل نهبندان در شرق و نی‏بند در غرب محاط شده است و در واقع‏ پایانه تمام جریانات سطحی حوزه آبریز بزرگ لوت به حساب می‏آید.وجود گسل‏ نهبندان در شرق سبب شده است تا در امتداد آن نوار باریکی از سری سنگ‏های‏ آمیزه رنگین که قدیمی‏ترین سازند زمین‏شناسی محدوده می‏باشد،به وجود آید. بیشترین گسترش سنگ‏ها مربوط به دوران سوم می‏باشد و فلی ها قسمت اعظم‏ بخش خاوری حوزه را می‏پوشاند.حوزه مطالعاتی دشت لوت بین طول‏های‏ جغرافیایی 08 و 56 تا 13 و 60 شرقی و عرض‏های 38 و28 تا 10 و 32 شمالی واقع شده‏ است.از شمال به نای بند دلهوک و دشت کویر،از شرق به محدوده بیرجند تا هامون‏ هیرمندو…از جنوب محدوده‏های شورگز،شرق فهرج بم،نرماشیر شیروارین و از غرب به محدوده‏های شهداد،راور بهاباد محدود می‏شود.حداکثر ارتفاع آن 1050 متر است که مربوط به ارتفاعات شمالی است و حداقل ارتفاع آن 56 متر است که مربوط به نواحی غربی محدوده مطالعاتی می‏باشد.

نظام‏های بوم شناختی کویری

نظام‏های بوم شناختی بیابان و کویر از ویژگی‏های خاصی برخوردار است که‏ جهت شناخت و تعیین و تشخیص گیاهان شاخص و عوامل محدودکننده آن،با استفاده‏ از بررسی‏های اکوفیتوسوسیولوژی(بوم‏شناسی گیاهی)امری‏ اجتناب‏ناپذیر است.نظام بوم شناختی کویر و بیابان همانند هر نظام بوم شناختی دیگر، متشکل از اجزاء زنده و غیرزنده‏ای است که روابط و تعادل موجود بین این اجزا، ثبات آن(نظام بوم شناختی)را تأمین می‏کند.بنابراین وقوع هر تغییری در این اجزاء می‏تواند منجر به تغییر کل نظام گردد.از سوی دیگر شناسایی نظام بوم شناختی‏ کویر و پی بردن به علل و چگونگی تغییر آن و اقدام به هرگونه عملی از جمله‏ جلوگیری از توسعه بیابان‏ها و یا بیابان‏زدایی ایجاب می‏کند تا نظام بوم شناختی مذکور به‏طور دقیق مورد مطالعه قرار گیرد.در این راستا با توجه به ویژگی‏های نظام‏ بوم شناختی بیابان و کویر،تشخیص و تعیین عوامل محدودکننده و تعیین عوامل‏ محدودکننده و تعیین گونه‏های شاخص هر یک از واحدهای فیتوسوسیولوژیک موجود، بسیار حایز اهمیت است.شناسایی نظام بوم شناختی بیابان و کویر،مستلزم شناسایی‏ محیط اگزوژن Exogene و آندوژن Endogene آن می‏باشد.محیط اگزوژن در رابطه با اقلیم حاکم بر منطقه و محیط آندوژن،وابسته به پوشش گیاهی‏ موجود است.لازمه چنین شناختی به کارگیری روش‏های مطالعه و بررسی بوم شناختی‏ و جامعه‏شناسی گیاهی است تا بتواند منجر به تشخیص و تعیین عوامل محدودکننده،

گونه‏های شاخص و…شود.نتایج حاصل از این بررسی‏ها می‏تواند در امور مختلف و در برنامه‏ریزی‏های اقتصادی-اجتماعی و عمرانی منطقه و کشور مورد استفاده قرار گیرد.

پوشش گیاهی منطقه

تعیین تیپ گیاهی،نشان می‏دهد در نواحی پست حاشیه دشت لوت عمدتا تیپ‏های گیاهان شورپسند،تاغ و گون و در ارتفاعات مشرف به این نقاط گیاهانی‏ نظیر درمنه وجود دارند که گیاهان گروه اول ارزش غذایی کمی دارند.جالب توجه‏ است که در تیپ‏های حاشیه کویر در میان گیاهان غیرخوشخوراک،گیاهانی با درجه‏ خوشخوراکی متوسط و خوب دیده می‏شود.به نظر می‏رسد به تحقیقاتی در زمینه‏ تکثیر این گیاهان در حاشیه کویر احتیاج است.جالب توجه است به جز مراتع ارتفاعات‏ مرکزی،علوفه قابل برداشت در بسیاری از نقاط حاشیه کویر از 20 کیلوگرم در هکتار هم کمتر است.

پرندگان کویرها و بیابان‏های ایران

براساس گزارش‏های موجود،بیش از 490 کونه پرنده در 20 خانواده در ایران‏ زندگی می‏کنند و بیش از 30% گونه‏های آن در نواحی کویری به صورت بومی،مهاجر و عبوری زندگی کرده و نسبت به ویژگی‏های خاص مناطق کویری سازگار گردیده‏اند. بعضی از گونه‏های مورد اشاره مهاجرند در حالی که تعدادی دیگر علاوه بر درون کویر در نواحی حاشیه‏ای،مخصوصا در نواحی بوته‏زار با درختان پراکنده عمدتا قیچ زندگی‏ کره و بومی این نواحی می‏باشند.بیشترین تعداد پرندگان کویری و زمینی بوده و

تعداد کمی از آنها آبزی هستند و در اطراف برکه‏های موقت ناشی از سیلاب‏هاو یا باتلاق‏های شور و شیرین درون کویر دیده شده‏اند.ویژگی‏های زیستی پرندگان کویر و سازگاری آنها کم و بیش شبیه سازگارهایی است که گیاهان در کویر دارند.به‏ همین دلیل مطالعه در احوال هر یک از این اختصاصات نیاز به تلاش و تحقیق طولانی مدت و متخصصان ذیصلاح دارد.

جوندگان مناطق بیابانی و کویری ایران

نفوذ جوندگان به مناطق بیابانی و کویری،مستلزم سازش آنها با عوامل اقلیمی‏ این مناطق است و مهمترین این عوامل خشکی و گرمای زیاد می‏باشد.وجود این‏ استعداد سازش در بعضی از تاکسونهای اجدادی جوندگان سبب شده است که در طی‏ دوران سوم زمین‏شناسی به مناطق بیابانی و کویری نفوذ کنند.تنوع خارق‏العاده‏ای‏ از نظرتاکسونومیک،فیزیولوژیک و آناتومیک اخذ نمایند.در ایران مطالعات جامع و گسترده‏ای در این باره انجام نگرفته است و مطالعات پراکنده و محدودی که توسط محققان خارجی انجام شده،شناسایی گونه‏هایی از فون هند و آفریقایی را در مناطق‏ کویری ایران تأیید می‏کند.

انسان و مناطق خشک

از آنجا که مناطق خشک جهان نسبت به سایر مناطق نامساعدتر است،توسعه و عمران در مطق خشک نیز مشکل‏تر است که این خود موجب به وجود آوردن‏ مشکلات جنبی دیگری نیز می‏شود.به نحوی که ناهنجاری‏های سیاسی،اجتماعی‏ و اقتصادی بسیار را نیز به دنبال دارد.لذا برنامه‏ریزان بایستی با توجه به پتانسیل‏ها در بسیاری از مناطق کویری ایران از جمله دشت لوت، مواد معدنی با ارزش اقتصادی زیادی وجود دارند که‏ قابل استخراج و بهره‏برداری می‏باشند، این مواد قادر به جبران بخش یا حتی‏ تمامی هزینه‏های احیاء مناطق کویری هستند

ایجاد شغل و منبع درآمد برای ساکنان مناطق خشک و از جمله برای منطقهء دشت لوت در درجهء اول اهمیت‏ قرار دارد و پس از آن،ارائهء خدمات رفاهی،آموزشی و بهداشتی نیز از اهم امور است.در این صورت‏ درصد گرایش ساکنان این آبادی‏ها به قاچاق مواد مخدر و اعتیاد کاهش می‏یابد

و امکانات موجود در چنین مناطقی،طرح‏های توسعه و عمرانی را پیشنهاد و اجرا نمایند.در اینجا نمونه‏هایی از کارهایی که در مناطق خشک جهان انجام شده و موجب تحول در منطقه گردیده است ذکر می‏شود.به امید این که بتواند ایده‏ای به‏ برنامه‏ریزان طرح‏های توسعه‏ای بدهد:

استخراج آب فسیل:در صحرای لیبی و عربستان کارهایی در این زمینه‏ انجام شده است.در عربستان با استفاده از این منابع آب و کاربرد سرمایه‏ها و فن‏آوری، گندم کشت می‏شود.

در هند با حفر یک کانال آبیاری به طول 1400 کیلومتر و انتقال آب هب بیابان‏ تهار در شمال غرب هند در راجستان حدود 30000 خانوار کشاورز در این بیابان مشغول‏ به تولید شدند و تعداد زیادی مجتمع کشت و صنعت ایجاد گردیده است.به نحوی‏ که امروزه هند با جمعیت عظیم خود در جرگه صادرکننده غلات به شمار می‏آید. رژیم اشغال‏گر قدس با استفاده از باران مصنوعی و رفع شوری نسبی خاک از بیابان‏های شور نقب و عربه در جنوب این سرزمین،استفاده‏های زراعی نموده و با استفاده از فن‏آوری‏های نوین اقدام به تولید محصولات بسیار مرغوب می‏نماید که‏ در بسیاری از مناطق دیگر دنیا از محصولات به دست آمده از اراضی حاصلخیز،به‏ مراتب بهتر است.

با انتقال آب از شمال افغانستان و مزار شریف به سمت بیابان‏های خشک‏ قره قوم و قزل قوم،توسط روس‏ها،امروزه مناطق خشک ترکمنستان تبدیل به یک‏ منطقه تولید گندم و پنبه شده است.

بیابان خشک کایفرنیا و کلرادو در آمریکا،به کمک مطالعه و بهره‏گیری از فن‏آوری،زیر کشت پسته و خرما رفته است.

با ایجاد پشته خاکی در مسیر انتهای رودخانه قمرود و حفر کانال انحرافی در مسیر رودخانه بند علیجان در جنوب ورامین،در طی ده‏ها سال،امروزه سطح وسیعی از اراضی حاشیه دریاچه نمک بین قم و ورامین به علفزارهای زمستانی غنی تبدیل‏ شده است.

موارد فوق و صدها نمونه دیگر نشان‏دهنده این است که تکنیک و دانش بشر، موجب شده که وی بتواند بسیاری از پدیده‏های نامساعد را کنترل نموده و در اختیار بگیرد.بدیهی است احیاء این‏گونه مناطق علاوه بر فن‏آوری و جدیت،نیاز به هزینه‏های‏ گاها زیادی دارد لیکن در بسیاری از موارد می‏توان هزینه‏های مربوطه را با استفاده از منابع و معادن موجود در مناطق جبران نمود و حتی سودآوری و اشتغال را هم در کنار احیاء اینگونه مناطق داشت.

مواد معدنی مناطق کویری و بیابانی

بسیاری از منانطق کویری ایران از جمله دشت لوت،شور هستند.در این مناطق‏ مواد معدنی با ارزش اقتصادی زیادی وجود دارند که قابل استخراج و بهره‏برداری‏ می‏باشند.این مواد قادر به جبران بخش یا حتی تمامی هزینه‏های احیاء مناطق‏ کویری هستند.از جمله مواد معدنی موجود در عرصه‏های بیابانی و کویری موارد ذیل می‏باشد:

در این مقاله علاه بر بررسی وضعیت منابع زیستی، دشت لوت از نقطه نظر فرسایشی و نقشی که در این زمینه دارد، به اختصار مورد بررسی قرار گرفته است‏ مناطق کویری و بیابانی ایرن سطحی معادل 75% کل کشور را به خوداختصاص داده است‏ نمک طعام ( Halite ) ،کلرور پتاسیم ( Silvite ) ،سلستین ( Celestine ) (ترکیبی از اکسید استرانسیم و سولفور)،گوگرد ( Sulfur ) .

علاوه بر موارد فوق الذکر،تعداد بی‏شمار دیگری از مواد معدنی در عرصه‏های‏ بیابانی از جمله دشت لوت یافت می‏شوند که در اینجا به آنها اشاره‏ای نشده است و از حوصله این مقاله خارج است.

بیابان‏زایی و کویرزایی

بیابان‏زایی و کویرزایی به صورت مختلف در منطقه مورد مطالعه بروز نموده‏ است.حضور سیستم جریان سطحی که بستر رودخانه‏های بزرگ و مسیل‏های پراکنده‏ شاهد آنست،از جابجایی جریان حجم زیادی آب خبر می‏دهد.رودخانه‏هایی که از شرق،شمال و جنوب منطقه مورد مطالعه سرچشمه می‏گیرند و مسیل‏های موجود که‏ عمدتا در ارتفاعات شمالی و جنوبی دشت قرار دارند،با بارندگی‏های فصلی فعال شده‏ و اکثر آنها در ادامه مسیر به طرف دشت به علت شیب کم اراضی در پهنه پخش‏ می‏گردنداین شبکه آب‏های سطحی با موادی که حمل می‏کنند خود پدیده بیابان‏زایی‏ را در سطح وسیعی سامان می‏دهند.آب در حین عبور،خاک بستر دیواره‏های مسیر خود را کنده و به مناطق پایین دست حمل می‏کند و هر کجا که قدرت حمل آب‏ کاهش یابد،مقداری از بار خود را بر جای می‏گذارد.به علت کاهش شدید شیب‏ اراضی،مواد حمل شده به وسیله آب در دشت پخش شده و رسوب می‏کند.در فصل‏ خشکی در اثر تابش خورشید رطوبت موجود تبخیر شده و املاح بر جای می‏ماند. نتیجه این روند،پیدایش کویرها و بیابان‏های گسترده و اراضی حساس به کویری و بیابانی شدن در طول تاریخ است.مواد دانه‏ریز که در سطح کویرها و بیابان‏ها به‏ طریق فوق گسترده شده‏اند،در اثربرخورد با طوفان ساییده شده و به مناطق شده و به مناطق دوردست‏ حمل و به تناسب انرژی جنبشی باد و برخورد با موانع واقع در مسیر حرکت باد رسوب‏ کرده و در طی پروسه‏های طولانی،حوزه‏های شنزار و ریگستان‏ها را تشکیل داده‏اند. چنانچه در همین شرایط بیابانی،اکوسیستم‏هایی در مرحله کلیماکس باقی مانده و در معرض تخریب قرار نگیرند،با وجود حاکمیت شرایط بیابانی،بیابان‏زایی هم صورت‏ نمی‏گیرد.به عنوان نمونه می‏توان به اراضی جنگل سیه گمبار در ریگستان سیه گمبار اشاره نمود که با پوشش خوب گیاهی و سر پا بودن درختان کهور و گز،بیابان‏زایی در این منطقه محدود،هنوز نفوذ نکرده است.

برنامه‏ریزی برای آینده و نتیجه‏گیری

ایجاد شغل و منبع درآمد برای ساکنان مناطق خشک و از جمله برای منطقه‏

دشت لوت در درجه اول اهمیت قرار دارد پس از آن ارائه خدمات رفاهی،آموزشی و بهداشتی نیز از اهم امور است.در این صورت درصد گرایش ساکنان این آبادی‏ها به‏ قاچاق مواد مخدر واعتیاد کاهش می‏یابد.باید توان اکولوژیکی منطقه حفظ شود و فقر پوشش گیاهی بیش از این تشدید نگردد.تمرکز و تجمیع شبه روستاهای موجود در منطقه باعث برقراری ارتباط قوی‏تر ساکنان با سایر نواحی شده و امکان امدادرسانی‏ و ارائه خدمات را تسهیل نموده و در هزینه‏های مربوطه کاهش چشمگیری را به‏ وجود می‏آورد.امید است با استفاده از این منابع خدادادی،امکان توسعه و ایجاد اشتغال در منطقه فراهم گردد.مسایل جهانگردی و توریستی و جامعه‏شناسی از اموری است که توجه به آنها موحب رونق هر چه بیشتر اقتصادی اجتماعی منطقه‏ خواهد گردید.بررسی این مسایل نیازمند پژوهش‏های خاص می‏باشد.

منابع:

مخدوم،م:ریستن درمحیط زیست،دانشگاه تهران،1371.

مخدوم،م:شالوده آمایش سرزمین،دانشگاه تهران،1372.

موسوی حرمی،ر:رسوب‏شناسی،آستان قدس رضوی،1370.

ابریشمی،م:جمع‏آوری باران و سیلاب در مناطق روستایی،آستان قدس‏ رضوی،1368.

مجموعه مقالات سمینار بررسی مسایل مناطق بیابانی و کویری ایران،جلد 1 و 2،مرکز تحقیقات مناطق کویری و بیابانی،دانشگاه تهران،1371.

قبادیان،ع:سیمای طبیعی فلات ایران،دانشگاه شهید باهنر کرمان،1369.

مجموعه مقامات ششمین کنگره علوم خاک ایران،مشهد،1378.

گودرزی،م:مدیریت منابع آب در مناطق خشک ایران و جهان با تأکید بر حوزه مرکزی ایران،سمینار کارشناسی ارشد آبخیزداری،دانشگاه تربیت مدرس،1373.

ترک‏نژاد،احمد:مبحثی در باب تعادل اکولوژیک و پایداری در توسعه، مؤسسه تحقیقات جنگل‏ها و مرتع،1376.

وهابزاده،عبدالحسین،مترجم:چقدر کافیست؟،جهاد دانشگاهی مشهد.

سازمان خواروبار و کشاورزی(فائو)،کشاورزی به سوی 2010.

" Development Sustainable " .s ? Repor Hague The .1992، action to concept Form and uses the Planning ، etal ، M.T.Beatty O of Society American ، land of .management 1978. inc ، Agronimy

نظرات بسته شده است.