کویر مرکزی ایران (به نامهای چاله کویر، دشت کویر و کویر نمک هم شناخته میشود) چاله زمین‌شناسى مثلث شکل ناموزون است که ضلع قاعده آن کوه‌هاى طبس تا کوه‌هاى سبزوار در مشرق و دو ضلع آن یکى از ارتفاعات جنوبى البرز شرقی و کوه‌هاى سمنان تا سبزوار در شمال ضلع دیگر ارتفاعات تفرش و کاشان و کوه‌هاى انارک و جندق در جنوب مى‌باشد. در داخل این چاله دو حوضه یکى مسیله در مغرب و حوضه دیگر موسوم به دشت کویر در مشرق قرار دارد.
کویر مرکزی نمک در بزرگ‌ترین منطقه بیابانى ایران واقع شده است. طول شرقى غربى آن حدود ۶۰۰ کیلومتر و عرض آن از شمال به جنوب بین 150 تا 400 کیلومتر است و وسعت آن بین ۵۰ تا ۶۰ هزار کیلومتر مربع مى‌باشد.
بدلیل وسعت منطقه و تفاوتهای ساختاری مناطق غربی، شرقی و مرکزی کویر مرکزی ایران، این گفتار به بررسی قسمتهای مرکزی از جنوب تا شمال کویر خواهد پرداخت. برای بررسی مناطق غربی به گفتار ریگ جن مراجعه فرمایید.
حوضهٔ کویر مرکزی از پست‌ترین نقاط فلات داخلى ایران محسوب مى‌شود. در مناطق پست کویر نمک کوه‌هاى منفردى وجود دارد که جنس آن از کنگلومرا و گرانیت مى‌باشد که احتمالاً بر اثر حرکات تکتونیکى ارتفاع پیدا کرده و چون جنس سختى دارند در مقابل فرسایش مقاومت بیشترى نشان مى‌دهند.
از نظر ساختمانى کویر نمک با کویر لوت تفاوت بسیار دارد چه چاله لوت حفره‌اى است که در اثر شکستگى طبقات زمین احداث شده در حالى‌که کویر نمک یک چاله بزرگ زمین‌شناسى مى‌باشد. عمده پهنه کویر دارای رسوبات نمکی فراوان می باشد که عمده ی رسوبات و مواد فرسایشی آن از دامنه های فرسایش یافته البرز شکل گرفته است.
قسمت اعظم مرکز کویر نمک پوشیده از خاکهای رسی نمکی می باشد که در اثر بارشهای پراکنده سطحی بسیار سخت و نا منظم شده اند. در قسمتهای جنوب و مرکزی کویر، پلتفرمهای نمکی (دریاچه های نمک) قابل مشاهده هستند. در زیر این لایه های سطحی لجن چربی به رنگهای قهوه ای تیره و در مواردی سبز قابل مشاهده است که در اثر جذب حرارت خورشید و فشار لایه های موازی در قسمتهایی از کویر بر روی زمین آمده و خشک شده است که به کویر طبقه شهرت دارند. علت ایجاد اشکال تیز و انفجاری نمک سیاه در این منطقه به این دلیل است که نمک سفید اشعه مادون قرمز خورشید را از خود عبور میدهد. بهترین سطح برای جذب این اشعه لجنهای سیاه رنگ لایه های زیرین است. این لجنها در اثر جذب این اشعه گرم می شوند و حالت انبساطی پیدا کرده و با فشاری که بر لایه های سطحی می آورند باعث شکسته شدن لایه های سطحی و خروج آنها از زمین به سطح کویر می شوند. این لجنهای سیاه پس از خشک شدن در اثر فرسایش بادی و باران اشکال تیز و برنده ای تشکیل میدهند که عملا حرکت خودرو و چهار پایان بر روی آنها را غیر ممکن می کند. همچنین در مرز فاصله قسمتهای بیابانی و کویری خاکهای زرد رنگی وجود دارند که به گل زرد شهرت دارند و عموما از ترکیبات گوگردی هستند. وجود بافتهای مورد اشاره تنوع اکلو‍ژیکی منحصر به فردی را به این کویر داده است که میتواند برای جذب گردشگر بسیار مناسب باشد.
در حاشیه جنوبی کویر، زمینهای بیابانی عمدتا پوشیده از تپه های ماسه ای برخان و تپه های ماسه ای هرمی و پوشش گیاهی تیپیک مناطق بیابانی ایران از قبیل گز، تاق، اشنان، اسکنبیل، دم گاوی، نسی، قیچ، اسپند، درمنه و …(برای آگاهی از پوشش گیاهی کویر کلیک کنید) است. همچنین در ابتدای حوزه کویر بوته های پراکنده اشنان قابل مشاهده است. با افزایش درصد نمک موجود در خاک هیچگونه گیاهی قابل مشاهده نیست. در حاشیه شمالی کویر گنبدهای نمکی و زمینهای آبرفتی بوفور یافت میشوند.
به اعتقاد زمین شناسان کویر مرکزی ایران در زمانهای گذشته دریای کم عمقی به نام تتیس بوده است که در مرور زمان و به علت گرمی هوا و تغییرات اقلیمی خشک شده است. دریاچه های خزر و آرال بقایای آن دریا بزرگ بوده اند. در حاشیه شرقی این کویر در نزدیکی شهر بجستان روستایی به نام یونسی وجود دارد که ساکنین آن معتقدند یونس پیامبر(ع) در این دریا توسط نهنگ بلعیده شده است . وجود رسوبات لایه ای در کویر همچنین وجود مناطقی همچون فسیل آباد در منطقه پارک ملی کویر که پوشیده از فسیل های ریز درشت ماهی های مختلف است میتواند صحت این ادعا را اثبات کند.
وجه تسمیه کویر
دقیقا مشخص نیست که واژه کویر از چه زمانی وارد زبان پارسی شده است . بعضی معتقدند که کویر ریشه ای از کلمه کبیر عربی به معنای بزرگ دارد و دشت کویر به معنای دشتی بزرگ و پهناور است .از دیگر کلماتی که می تواند ریشه اصلی واژه کویر باشد می توان به گور یا کور اشاره کرد . از آنجایی که این منطقه در زمانهای گذشته دارای گله های گور آسیایی بوده است (متاسفانه در سالهای اخیر هیچگونه گوری در منطقه کویر مرکزی مشاهده نشده است) و کور در زبان ساسانی به معنای ساده است می توان به این نتیجه رسید که کویر از ریشه ساسانی کلمه کور گرفته شده است . همچنین کپه یا کفه در پارسی پهلوی به معنی فنجان یا کاسه بوده است و از آنجا که کویر مانند کاسه ای محصور به کوه ها است، می تواند وجه تسمیه کویر باشد . از دیگر کلمات می توان به کفره اشاره کرد که ریشه عربی دارد و کماکان در صحاری آفریقا به کویرهای آن اتلاق می شود .
پوشش گیاهی و جانوری
در قسمتهای مرکزی کویر مرکزی هیچگونه چشمه آب تلخ و یا شیرینی قابل مشاهده نیست (در منطقه ریگ جن در غرب کویر مرکزی و همچنین مناطق شرقی کویر چشمه های پراکنده ای قابل مشاهده است که عموما دارای آبی تلخ مزه هستند) بدلیل عدم وجود منابع آب شیرین و گیاه در گستره کویر این منطقه فاقد پوشش جانوری مقیم است. در حاشیه جنوبی کویر و در مرز بیابان پوشش جانوری شامل خرگوش، گربه شنی، روباه شنی، جبیر، جرد، سارگپه، شاهین، مگس گیر، چک کاکلی، تیر مار، شتر مار، مار جعفری، آگامای سروزغی، دم سیاه و عربی و انواع عقرب شامل عقرب طلایی، سیاه و جرار و در ارتفاعات کل، بز و جبیر قابل مشاهده است. (برای آگاهی از پوشش جانوری کویر کلیک کنید)
آب راه ها و ارتفاعات کویر
بدلیل شیب غربی شرقی کویر تمامی آب راه ها، رودخانه های فصلی و مسیلها جهتی غربی شرقی دارند. 3 رودخانه عمده در این کویر قابل مشاهده است. 2 رودخانه در قسمت جنوبی که از ارتفاعات پراکنده اطراف ریگ جن همچون کوه زرومند و ملا هادی و ارتفاعات جنوب مصر سرچشمه گرفته و 1 رودخانه در قسمت شمالی که از ارتفاعات سمنان و ارتفاعات شمال معلمان سرچشمه گرفته و به کویر میریزند. همچنین مسیلهای فصلی نیز که از ارتفاعات جنوب محمد آباد کوره گز و عروسان تغزیه میشوند در مرکز کویر وارد 2 آبراه جنوبی میگردند.
در کل گستره پهنه کویر هیچگونه کوه و یا تپه ای قابل مشاهده نیست. کویر پهنه صاف و همواری است که فاقد هرگونه ارتفاع قابل توجهی است. ارتفاع متوسط کویر 720 متر از سطح آبهای آزاد است و میانگین بارش سالانه کمتر از 10 میلیمتر است.
دمای هوا
میزان دمای هوا در گرمترین زمان در روز (ماه تیر) به حدود 50 درجه و در شب در حدود 25 تا 30 درجه میرسد . این اختلاف فاحش دما باعث خرد شدن کامل سنگها (گریه سنگ) می شود. در فصول سرما میزان دما در روز در حدود 13 تا 17 درجه ور در شب در حدود 0 تا 7- می باشد . در حاشیه کویر و در نزدیکی ریگزارها دمای هوا به طرز چشمگیری در طول روز افزایش می یابد .
آثار باستانی و تاریخی
از نقطه نظر تاریخی بغیر از چند آب انبار پراکنده که در مسیرهای عبوری از عرض کویر قرار داشته آثار باستانی قابل مشاهده ای در پهنه این کویر شناسایی نشده است. از آب انبارهای باستانی در این منطقه میتوان به آب انبارهای سر کویر، میانه و دولاشی اشاره کرد که همگی در حاشیه محور ارتباطی معلمان به جندق واقع شده اند. در مناطق بیابانی حاشیه کویر آثار باستانی مختلفی به چشم میخورد. ناحیه بیابانک ناحیه ای قدیمی (تقریباً برابر با بخش خور و بیابانک امروزی ) در حاشیه جنوبی دشت کویر که در گذشته بر سر راه اصفهان (نایین ) به خراسان (نیشابور) قرار داشته است . نشانه هایی از مسکونی بودن این منطقه پیش از اسلام وجود دارد، از جمله می توان به آتشکده ای درحاشیه روستای مهرجان اشاره کرد. همچنین، شهر جندق در این منطقه به زندان و تبعیدگاه انوشیروان دادگر معروف بوده است و گنبدی قدیمی به نام هشت درب متعلق به دوره ساسانیان در آن خودنمایی میکند.
پیش از قرن هشتم ، اطلاعات چندانی از این ناحیه در دست نیست ولی در دوره صفویه ، شاه عباس اول از همین راه عازم مشهد شد و در مسیر خود به شنهای روان برخورد و دستور داد تا برای راهنمایی مسافران ستونهای آجری در این ریگزار برپا کنند. ستونهایی که کماکان در قسمتهایی از کویر مرکزی قابل مشاهده هستند (مسیر روستای عروسان به طرود). به دستور او برای آسایش زوار مشهد رضوی نیز مزرعه و رباطی احداث کردند که به مزرعه عباس آباد معروف است . در 1007 نیز سپاهیان وی از همین مسیر به خراسان رفتند.
به دلیل محصور بودن این منطقه در کویر بسیاری از آداب و رسوم قدیمی ایرانیان باستان در این منطقه محفوظ مانده است ، از جمله بزرگداشت آخرین شب ماه اسفند، معروف به شب بی بی هور که اهالی معتقدند در این شب فرشته برکت به خانه آنها فرود می آید و بر برکت آنها می افزاید. همچنین تا دهه های اخیر جشن سده در این ناحیه مرسوم بود و در خور و برخی روستاها با افروختن آتش این روز را جشن می گرفتند.
از آثار باستانی و تاریخی این منطقه قلعه روستای بیاضه (نارنج قلعه ) به سبک دوره ساسانی است . زیربنای این قلعه حدود هزار مترمربع است . داخل قلعه اتاقکها و راهروهای پیچ در پیچ در پنج طبقه دیده می شود که سابقاً انبار غله بوده است . در کنار دیوار قلعه مسجدی قرار دارد که در قرن هشتم استاد دهنوی آن را مرمت کرده است . همچنین ساختمان مخروبه ای به نام «هفت برادران » و مقبره امامزاده ابراهیم ، منسوب به یکی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) ، در این ناحیه قرار گرفته است . در گرمه محلی مشهور به قبرستان کشته ها قرار دارد که به روایتی گورستان کسانی است که در جنگ علویان و قوای سهراب گبر در این محل کشته شده اند. در مهرجان مزار عارف و صوفی بیابانکی ، شمس الدین حاجی محمدشاه ، از قرن هشتم به جای مانده است. در فرخی مسجدی قدیمی با گنبد و ایوانی بزرگ و ساختمانی به نام عمارت شیخ که بسیار قدیمی است وجود دارد. آثار چند چهارطاقی در گورستان فرخی دیده می شود که یکی از آنها به پیر معروف است و جنبه تقدس دارد. در اردیب زندانی معروف به دیوان خانه مسعود لشکر یاغی ، حاج ابراهیم بیک پسر قدرت الله نایب الحکومه جندق و بیابانک ، قرار دارد که بنای آن از ساروج است. همچنین در جندق خانه و مقبره شاعر یغمای جندقی از شعرای دوره قاجار قرار دارد.
مسیرهای باستانی
مهمترین و پر ترددترین مسیر مورد استفاده کاروانیان، مسیر جندق به بیدستان بوده که محور ارتباطی جندق معلمان بر روی همان جاده باستانی بنا شده است. از مسیرهای دیگر میتوان به مسیر عروسان به طرود و مسیر عروسان به حلوان اشاره کرد. مسیر عروسان به حلوان در زمانهای گذشته نیز بدلیل وجود کویرهای طبقه و بافت بسیار سخت، تیز و برنده زمین که باعث زخمی شدن پای شترها میشده بندرت مورد استفاده قرار میگرفته است. سون هدین کویرنورد سوئدی در کتاب کویرهای ایران خاطرات خود از عبور از مسیرهای جندق به بیدستان و طرود به عروسان را به رشته تحریر درآورده است. همچنین وی قصد عبور از مسیر عروسان به حلوان را داشته که پس از صحبت با بومیان منطقه و آگاهی از خطرات احتمالی از این کار صرف نظر میکند. عدم وجود پوشش گیاهی در عمده پهنه کویر درکنار وجود زمینهای پست باعث شده که کوچکترین بارش سبب ایجاد باتلاقهای عظیم رسی در این منطقه گردد . از این رو عبور از این کویر بدون مطالعات لازم و بررسی دقیق ماه های بارش به هیچ عنوان توصیه نمی شود .
گزارش سفر مسیر عروسان به طرود
همسفران
خانمها نینا نادری ، شقایق فرهود ، هلیا هادیان، حمیرا طیبی، سارا پیرامون، پرگل بزرگ، ریحانه پویا
آقایان جلال پور ابراهیم، طوفان ارسه، پوریا محمد پور، بابک هروی، کامبیز تکاپو منش، امیر صدیقی، شهریار زاخری، محمد علی مجدآبادی، هومن سلامت، علی رهبر، بابک فرحت و محسن ادیب
طبق بررسیهای گذشته و در نظر گرفتن بهترین فصل عبور از این منطقه که در انتهای تابستان و اوایل پاییز پیش از اولین بارش فصلی است، برنامه سفر برای تاریخ 14 آبان در نظر گرفته شد. پس از تهیه نقشه های تپوگرافی ارتش و بررسی دقیق منطقه با استفاده از گوگل ارث زمان 3 روز برای عبور از پهنه کویر در نظر گرفته شد.
حرکت روز چهرشنبه 14 آبان 1389
حرکت از تهران آغاز شد. خودروهای مورد استفاده گروه وانت تویوتا هایلوکس، کراندو، تویوتا پرادو، جیپ میول، جیپ شهباز، جیپ صحرا و جیپ پاژن بودند. پس از عبور از سمنان به شهر تاریخی دامغان رسیدیم. از دامغان تغییر مسیر داده و وارد محور ارتباطی دامغان- معلمان جندق شدیم. باران شروع به باریدن میکند و امید ما را برای گذشتن از پهنه کویر کمرنگ. در حدود ساعت 8 شب به شهر جندق رسیدیم. هوا در این منطقه صاف همراه با لکه های ابر است. پس از پرس و جو درباره وضعیت هوای چند روز اخیر اطمینان حاصل میکنیم که در منطقه کویر باران نباریده است. جندق آخرین مکانی است که میتوانید بنزین تهیه کنید. باک کلیه خودروها و مخزن های اضافی بنزین که برای این سفر در نظر گرفته شده بود را پر کردیم و به سمت مزرعه امیر آباد در جنوب مصر و 35 کیلومتری شرق جندق حرکت کردیم. پس از توقفی کوتاه در امیر آباد به سمت روستای عروسان به راه افتادیم. عروسان یکی از زیباترین روستاهای منطقه خور و بیابانک است. تلاقی ارتفاعات با تپه های ماسه ای جلوه ای منحصر بفر به آن داده است. از مزرعه امیر آباد تا عروسان مسافتی در حدود 58 کیلومتر است. از عروسان به سمت شمال ادامه مسیر دادیم (10 کیلومتر) تا به روستای متروک محمد آباد کوره گز رسیدیم (متاسفانه نام روستا در بعضی از کتب نقشه به اشتباه محمد آباد کوزه گر نوشته شده است. کوره گز نام درختی در این منطقه است که بوفور یافت می شود). کوره گز آستانه کویر و آخرین منطقه ای است که در آن می توان به آب دسترسی داشت. کوره گز پوشیده از نخلهای خرما است و چندین خانه کاه گلی که به سبک معماری خانه های روستایی دشتی ایرانی ساخته شده اند در آن خودنمایی میکند. تا همین چند سال پیش عبدالحسین معروف در این روستا زندگی میکرد که به عروسان کوچ کرده است. شب را در 2 کیلومتری شرق کوره گز و در نزدیکی کوه جن در میان بوته های تاق و زمینهای سست شنی سپری کردیم. 2 خودرو از همراهان که دیرتر سفر را آغاز کرده اند در این منطقه به گروه ملحق می شوند. شبی دلپذیر در کنار آتش خاطراتی فراموش نشدنی برای گروه رغم میزند. دمای هوا در سردترین زمان در حدود 10 درجه سانتیگراد است. و نسیم ملایمی از سمت جنوب میوزد.
پنج شنبه 15 آبان
از محل کمپ در شمال کوه جن (کوه جن نام کوهی در شرق کوره گز است که ماسه ها تا نزدیکی قله آن پیشروی کرده اند و در اثر سایش ماسه ها ، سنگها سند بلاست شده اند که مناظر زیبایی را پدید آورده اند.) به سمت کوره گز حرکت میکنیم. دبه های آب را پر میکنیم و به سمت شمال و کویر تغییر مسیر میدهیم. پس از طی مسافتی در حدود 5 کیلومتر به لب کویر میرسیم. کوره راهی که رد چند خودرو است در میان کویر به چشم میخورد. این رد ناهموار تا اولین رودخانه مسیر ادامه دارد و بعد از آن محو میگردد. اولین رودخانه دارای جنس خاکی بسیار سست و زمینهای باتلاقی است. با سرعت زیاد از بستر رودخانه عبور میکنیم تا در باتلاقهای بستر گرفتار نگردیم. مسیر بسیار سخت و ناهموار است. در گوشه و کنار اثرات نم بارانی به چشم میخورد ولی از سختی زمین نکاهیده است. طی کردن مسافتی در حدود 50 کیلومتر، در حدود 6 ساعت بطول می انجامد. تا به اولین پلتفرمهای نمکی میرسیم. حرکت بر روی پوسته نمک بمراتب آسان تر است. 2 خودرو جیپ در باتلاقهای کویر نمک گرفتار میشوند که بوسیله بکسل آنها را از باتلاق خارج میکنیم. پس از عبور از اولین کویر نمک به طول 10 کیلومتر مجددا وارد منطقه سخت رسی میشویم. پس از طی مسافتی در حدود 6 کیلومتر و پایین رفتن خورشید گروه تصمیم به برپایی کمپ دوم مینماید. طبق بررسیها اکنون در میانه کویر مرکزی قرار داریم و کوههای جنوب طرود و جنوب کوره گز به یک فاصله دیده میشوند. باد ملایمی از سمت غرب میوزد که باعث سردی هوا شده است. هوا نسبت به شب گذشته بمراتب سرد تر است. آتش کوچکی با هیزمهایی که از کوره گز به همراه آورده ایم برپا میکنیم و شب را درمیانه راه سپری میکنیم. دمای هوا در سردترین زمان به 4 درجه سانتیگراد میرسد و گروه شب سردی را پشت سر میگذارد.
جمعه 16 آبان
بدلیل وزش باد در شب گذشته غبار افق را فراگرفته و کوههایی که در روز گذشته براحتی قابل رویت بودند قابل مشاهده نیشتند. پس از صرف صبحانه به سمت شمال ادامه مسیر میدهیم. پس از بررسی نقشه ها، مشخص میشود که مسافتی در حدود 80 کیلومتر تا شهر طرود باقی است. پس از طی مسافتی در حدود 30 کیلومتر به کویر طبقه میرسیم. عبور از نمکهای انفجاری طبقه عملا غیر ممکن است. از حاشیه کویر طبقه مسافتی در حدود 4 کیلومتر را طی میکنیم تا مجددا وارد زمینهای سخت رسی گردیم.پس از طی 30 کیلومتر به پخش آب بزرگی میرسیم که آخرین رودخانه مسیر است. خودرو پیشتاز در گل فرو میرود و شاسی خودرو کاملا با گل درگیر میشود. برای خارج کردن خودرو 4 خودرو را با سیم بکسل به هم متصل میکنیم تا جیپ میول را از باتلاق خارج کنیم. به سمت شرق و در راستای آبراه تغییر مسیر میدهیم تا به منطقه ای که عرض رودخانه کمتر است برسیم. برای عبور از بستر گلی، خودرو ها با حداکثر سرعت ممکن به گل میزنند. علی رغم سرعت زیاد خودروها، مجددا 3 خودرو در گل چسبنده گرفتار میشوند. پس از خارج کردن خودروهای گرفتار در چنگال گل و نمک به سمت شمال ادامه مسیر میدهیم. از این منطقه ارتفاعات شمال طرود قابل مشاهده است. پس از طی مسافت 20 کیلومتر به اولین ارتفاعات میرسیم که توسط کویر احاطه شده اند. گنبدهای نمکی در شمال مسیر حکایت از پایان مسیر و عبور موفقیت آمیز از کویر دارند. توقفی میکنیم و پس از استراحتی کوتاه و صرف ناهار به سمت طرود حرکت میکنیم. نور چراغهای طرود از فاصله 30 کیلومتری قابل مشاهده است. پس از خارج شدن از کویر وارد آبراهی میشویم و تا نزدیکی محور طرود معلمان آبراه را ادامه میدهیم. هوا کاملا تاریک شده است و نمایان شدن چراغ خودروهای عبوری از مسیر آسفالت پایان سفر را نهیب میزنند. عده ای از گروه تصمیم به شب مانی در حاشیه کویر میکنند و گروهی هم به تهران باز میگردند.
عجب مطلب جامع و خوبی. ممنون