کویر بهاباد

نام انگلیسی :  Behabad Desert     نام فارسی :   کویر بهاباد

کویر بهاباد در موقعیت جغرافیایی E5620 تا E5656 و N3140 تا N3216 در استان یزد واقع است. شهر بهاباد در فاصله 200کیلومتری شرق شهر یزد واقع شده است.از شمال با کویر ساغند ،از جنوب با استان کرمان،از شرق با کویر لوت و پناهگاه حیات وحش نایبندان و زا غرب با شهر بافق محدود می شود. کویر شرقی بهاباد به همراه منطقه مجاور آن یعنی نای بندان از بکرترین کویرهای ایران محسوب می شود. شکل کلی منطقه بهاباد بصورت دو سری ارتفاعات موازی در امتداد شمالغربی-جنوبشرقی کشیده شده است وبلند ترین نقطه ارتفاعی آن در کوههای آسفیچ ( 5/5  کیلومتری جنوب جعفرآباد ومرز مشترک بااستان کرمان) با ارتفاع 3069 مترو پست ترین نقطه آن با ارتفاع 1045 متردر محل خروجی رودخانه شور می باشد. از نظر فرسایشی سنگهای بخش جنوب ,جنوب غربی وغرب منطقه بیشتری در برابر فرسایش و هوازدگی داشته بهمین جهت ارتفاعات بلندی را بوجودآورده است که محل اصلی تغذیه سفره آب زیرزمینی منطقه می باشد. در مقابل ارتفاعات شرقی وشمالغربی بدلیل تقابل کم دربرابر فرسایش، ارتفاع کمتری داشته وبیشتر به صورت تپه ماهور و کوههای کم ارتفاع ظاهر شده اند که نزولات جوی آن به مراتب کمتر بوده و در تغذیه آبهای زیر زمینی هم نقش چندانی ندارند.

توپوگرافی
شیب توپوگرافی کل منطقه از جنوب شرقی به شمال غربی می باشد که این مساله باعث ایجاد یک سری شبکه آبراهه های خشک و مسیلهای سیلابی شده که از قسمتهای غربی ,جنوبی و شرقی به طرف مرکز دشت بهاباد امتداد یافته و در منتهی الیه دشت در محل روستای جعفر آباد که بستر رودخانه بیش از ده متر از سطح زمین پایین میباشد,آبهای زیرزمینی را زهکشی مینماید و آب حاصل از زهکشی سفره آب زیرزمینی در امتداد بستر رودخانه جاری شده و تحت عنوان رودخانه (شور بهاباد )پس از طی مسافتی طولانی به کویر ساغند ختم میگردد.

ارتفاعات
از جمله ارتفاعات منطقه بهاباد میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
کوه دوروز جنگ:یا دروجه از جمله کوههای رشته کوه ایران مرکزی میباشد که در هفت کیلومتری جنوب غربی شهر بهاباد واقع شده و ارتفاع آن 2690متر میباشد .
کوه موسی:از جمله کوههای رشته کوه ایران مرکزی میباشد که در 10 کیلومتری شمال (متمایل به شمال شرقی)شهر بهاباد واقع شده و ارتفاع آن 1600متر میباشد.
کوه سرخ:این کوه به صورت منفرد در 8کیلومتری شمال غربی شهر بهاباد واقع شده و ارتفاع آن 1774متر میباشد .
کوه بنستان:این کوه جزو رشته کوه ایران مرکزی بوده و در 15 کیلومتری جنوب شهر بهاباد واقع شده و ارتفاع آن 2610متر میباشد .
 

عوارض طبیعی و مصنوعی
منطقه بهاباد از نظر عوارض طبیعی و مصنوعی از مناطق مناسب استان یزد به شمار میرود و حتی میتواند تا منطقه شیطور و دشتهای مرتفع اطراف تا نزدیکیهای بافق و بلاخره تا حدود کویر ساغند گسترش یابد .این منطقه دارای نقاط کوهستانی است که در عین محدودیت,به علت وجود  چشمه های کارستی بسیار فعال بوده و پر از باغات میوه در پناهگاههاست که در زمستان اغلب پوشیده از برف میباشد. در نزدیکی محل تداخل این منطقه با بیابانهای ساغند باتلاق نمکی کوچکی وجود دارد که نقش زهکشی آب اضافی منطقه را از جنوب به شمال ایفا میکند و سطح آب زیر زمینی شور آن از چند سانتی متری تا پنج متری متغیر میباشد که با دور شدن از شوره زار در نزدیکی آبادیهای اطراف,عمق آب شور به 5تا10متر میباشد.در هر حال عمل زهکشی مساحت نسبتا وسیعی را تبدیل به شوره زار نموده است.اینطور به نظر میبرسد که تخلیه آب اضافی حوضه بهابادبه وسیله زهکشی بزرگتری که به صورت مسیل خشک وطولانی تا کویر ساغند ادامه دارد انجام میگیرد .

حیات وحش

شناسایی کامل گونه های جانوری
این منطقه چون از لحاظ آب و هوایی نسبتاَ‌خوب می باشد و زیستگاه مناسبی برای پستاندارانی از قبیل قوچ و میش , کل و بز , جبیر , یوز , پلنگ , کاراکل , گرگ , خرگوش , انواع روباه , شغال , کفتار , گربه وحشی , انواع موشهای صحرائی , تشی و غیره می باشد . همچنین زیستگاه مناسبی برای پرندگان  کمیابی نظیر هوبره , انواع عقابها , زاغ بور , کبک , تیهو , باقرقره , زاغی , شاهین , قرقی , دلیجه , سارگپه , بلبل خرما , سنگ چشم , انواع چکاوک , چلچله و غیره می باشد . تمامی حیوانات فوق یا دیده شده اند و یا رد آنها مشاهده گردیده  است . لازم به ذکر است که این منطقه با توجه به گستردگی مکان مناسبی برای جمع آوری  انواع حیوانات می باشد که این امر مستلزم نیروی زیادتر و امکانات بیشتر می باشد . امید که در آینده نزدیک بشود از این مکان به عنوان ذخیره گاه زیست کره و محلی که بتوان روی آن مانور داد و یک تفرجگاه بسیار مطلوب جهت استفاده از توریستهای داخلی و خارجی استفاده کرد .

پستانداران
پستانداران منطقه بهاباد تقریباَ از گونه های استثنایی و به ندرت در سایر گستره های طبیعی یافت می شود. پستانداران منطقه از تنوع قابل توجهی برخوردارند. تپه ماهورهای منطقه و ارتفاعات قابل دسترسی آن زیستگاه مناسبی برای قوچ و میش می باشد . کوههای صخره ای و غیر قابل دسترسی این منطقه کل و بز را در خود پناه داده اند. کاراکال, یوز, جبیر, کفتار, پلنگ, گرگ, انواع روباه, تشی, خرگوش, شغال از دیگر گونه های عمده منطقه به شمار می روند که به وفور در منطقه دیده می شوند.

پرندگان
پرندگان منطقه اساساَ از پرندگان درخت زی و بوته زی تشکیل شده اند که معمولاَ جزء سبکبالان محسوب می شوند ولی در عین حال تعدادی از پرندگان شکارگر مانند دلیجه, انواع عقاب, انواع سارگپه, شاه باز, بالابان, شاهین , بحری و پرندگان قابل شکار نظیر کبک , تیهو , بلدرچین , هوبره , انواع چاخ لق , دودوک , خروس کولی ، انواع سلیم ها، بلبل خرما، انواع چلچله، انواع چکاوک، انواع دارکوب، هدهد، سبزقبا، زنبورخوارها، پرستو، جغد، شاه بوف، زاغ بور، قمری خانگی، یا کریم، فاخته، کبوتر چاهی، باقرقره  و در فصل مهاجرت انواع پرندگان آبزی، انواع آبچلیکها، چنگر، انواع اردکها و خوتکا ، سرسبز، تنجه، غاز، فلامینگو، حواصیل، بوتیمار اگرت و غیره به چشم می خورند.
کبک، تیهو، هوبره، زاغ بور، فاخته، کبوتر چاهی، انواع چکاوک و انواع پرندگان شکارگر به طور دائمی در منطقه سکونت دارند.  

پوشش گیاهی

پوشش گیاهی  در هر منطقه تحت تاثیر عواملی چند از قبیل نوع و میزان گیاه ،وضعیت زمین شناسی ،نوع خاک,شکل ظاهری زمین (پستی وبلندی )وبویژه آب وهوای قرار دارد .
بخش بهاباد از نظر پستی وبلندی به سه منطقه تقسیم میشود :
1-مناطق دشتی وپستی
2-مناطق کوهپایه ای(دامنه ها )
3- مناطق کوهستانی
هر یک از این مناطق با توجه به میزان بارش و وضعیت خاک و ناهمواری دارای پوشش گیاهی متفاوتی است. جنلگهای بخش بهاباد در قسمت جنوبی آن با وسعت 35 الی 40 هزار هکتار واقع شده که نوع پوشش آنها کم تا متوسط بصورت تنک ودرختچه و بوته زار میباشدو بعلت تنک بودن بطور میانگین 150 اصله درخت در هکتار وجود دارد از گونه های درختی آن بنه ،بادام و انجیر و سر و کوهی ،ارس ،تاغ ،آتریپلکس و گونه های درختچهای اشنان و اسکمبیل و گونه های گیاهی چرخه و اسپند را میتوان نام برد.

مراتع بخش بهاباد عموما جزو مراتع ضعیف تا متوسط محسوب میشوند و به دو دسته تقسیم میشوند:
1-گیاهان مرتعی که شامل آن دسته از گیاهان میشوند که به عنوان علوفه جهت تعلیف و چرای دام و همچنین بعنوان پوشش محافظ خاک و جلوگیری از فرسایش مورد استفاده قرارمگیرند . این گونه گیاهان عمدتا در مناطق کوهپایهای (دامنه ها) و بطور پراکنده و اندک در مناطق دشتی و کوهستانی نیز وجورد دارند که شامل درمنه ،تاغ ،اسکمبیل ،طارم ،پدن ،چرخه ،عجوه،اشنان،رندوک،قلم،جفته،قره داغ ،انجیروحشی…

2-گیاهان دارویی و صنعتی :که جهت مصارف دارویی وصنعتی مورد استفاده قرار میگیرند و تا کنون بیش از 80 گونه از آنهاگردیده است .این گیاهان عمدتا در مناطق کوهستانی میرویند و از مهمترین آنها می توان به گونه های زیر اشاره کرد :
کلپوره , گون , شاتره ,‌قدومه , زرشک , بوماداران , زیره سیاه , آنغوزه , بادام کوهی , سرو کوهی , آویشن , بنه
( پسته وحشی ) بادرنجبویه , رازیانه , کاکوتی , شیرین بیان , پونه , کلیل الملک , گل زوفا , سیاوش , ترنگبین , ریواس و اسفرزه.

پوشش گیاهی منطقه

فلور منطقه بهاباد متجاوز از 2000 گونه از گیاهان می باشد که اکثراَ آنها را گیاهان دارویی و بازدانگان و قسمت دیگر آن را گیاهان درختچه ای تشکیل می دهند . همانگونه که معمول مناطق خشک و بیابانی است دو گروه بوته ای چوبی و درختچه ها و گیاهان کوتاه عمر یک ساله از بیشترین تنوع برخوردارند . گیاهان یک ساله کوتاه عمر قادرند به سرعت رشد نموده و در طی دوره کوتاه مرطوب و بارانی چرخه حیاتی خود را کامل نمایند و معمولاَ دوره طولانی خشکی را به صورت دانه سپری می کنند. درختچه ها و بوته های چوبی نیز قادرند با ایجاد شبکه ریشه ای وسیع و عمیق از رطوبت اعماق خاک استفاده نموده و دوره خشکی را تحمل نمایند. تنوع گونه ای به مجموعه گونه های مختلف از گیاهان و جانوران و شکلهای دیگر موجودات زنده که در یک منطقه به سر می برند اطلاق می گردد. در یک اکوسیستم هر چند تنوع گونه ای بیشتر باشد زنجیره های تغذیه ای طولانی تر و شبکه های حیاتی پیچیده تر بوده و در نتیجه محیط پایدارتر و از شرایط خودگردان و خود تنظیمی بیشتری برخوردار می باشد .

 آب و هوا

بخش بهاباد در منطقه کویری واقع شده و از نظر آب و هوا در ناحیه گرم و خشک با تابستانهای بسیار گرم و خشک و زمستانهای معتدل و یا سرد کم باران قرار گرفته است. وزش باد همچون سایر قسمتهای استان یزد در این منطقه هم حائر اهمیت است و بلعت وجود شنهای روان وتپه های شنی ولخت بودن دشتها و کوهستانهاباد بصورت طوفانهای سهمگین شنی میوزد وسرعت ان تا 90 کیلومتر در ساعت هم می رسد. بخش اعظم بارندگی در زمستان رخ می دهد وپس از ان با رندگیهای بهاره و سپس پائیزوبارندگیهای تا بستانه درمناطق پست صفرو در مناطق مرتفع هم بسیار ناچیزاست0میزان بارندگی متوسط این منطقه بین100تا350 میلیمتر در سال که با توجه به ارتفاع متغیر است نوسات درجه حرارت در زمستان وحتی شب و روز بسیار زیاد است و درجه حرارت ان بین 45درجه سانتی گراد بالای صفرو20درجه سانتی گراد زیرصفر نوسان دارد.میانگین روزانه دما در سال بین 9/11 تا 7/20 درجه سانتی گرا د متغیر میباشد. رطوبت نسبی ان هم بین 41 تا52 درصددر نوسان مباشد .

 منابع آب
آبهای سطحی
رود(شور) مهمترین رود منطقه میباشد که درحوضه آبریز دشت کویرجریان دارد و از کوههای آسفیچ وبنستان سرچشمه می گیرد و به دشت کویرمی ریزد. سطح حوضه این رود1650 کیلومتر مربع مساحت داشته و دارای یک ایستگاه هیدرومتری در ارتفاع1325 متری حوضه مباشد0
نوعی رودخانه درحوضه زهکشی اصلی ونوعی جریان آن فصلی بوده ومنبع تغذیه آن باران ، برف وچشمه سارها میباشد ومیانگین دبی سالانه آن85% متر مکعب بر ثانیه است.

آبهای زیر زمینی
دشت بهاباد در میان دو سری ارتفاعات درامتداد شمال غرب و جنوب شرق قرار کرفته وسفره های آب زیرزمینی قابل ملاحظه ای را در خود جای داده است که ازآن برای توسعه کشاورزی و دامداری ونیزتامین آب مشروب استفاده می شود. ازمیزان کل ابهای مصرفی، 94 در صد به مصرف کشاورزی ، 5/2 در صد به مصرف صنعت و 5/3  درصدبه مصرف شرب و بهداشت می رسد .ازنظرکیفی نیز منابع اب موجود در منطقه دارای کیفیت بسیار خوبی است وجهت کشت کیاهان متنوع مناسب است. به علت کمی نزولات جوی در منطقه وبرداشت بیش از حددر حال حاضر سطح آب زیرزمینی هر ساله 25 سانتی متر مترافت دارد که کسری  آب زیرزمینی منطقه سالیانه بین 8 تا 12 میلیون متر مکعب بر میگردد. 

 منابع آبی منطقه
منطقه بهاباد از نظر آبی نسبتاَ غنی می باشد به ویژه چشمه های موجود در منطقه اغلب در تمام فصول سال قادرند آب مورد نیاز حیات وحش را تامین نمایند ولی تعداد زیادی از آنها باید بازسازی و مرمت گردد . یکی از مهمترین منابع آب بهاباد رودخانه شور می باشد  که بر خلاف نامش شور نمی باشد و برای وحوش قابل استفاده می باشد و دیگر چشمه های منطقه عبارتند از:

1-چشمه کمکی بالا و پایین 2- چشمه نیزار 3- چشمه ریز آب 4- چشمه چک چکو 5 – چشمه گزینون 6- چشمه گود خرواری 7- چشمه شلپو  8- چشمه کوه بمو  9- چشمه چاه قاسم 10 – چشمه بختیاری 11 – چشمه جبیرا 12- چشمه شور 13 – چشمه مغینی 14 – چشمه تلخاب 15 – چشمه آب شیرین 16 – چشمه علی قدبا 17- چشمه حسین رحمت ا… 18 – چشمه اتاقک 19- چشمه موسی 20 چشمه سیاه کلاغ  21- چشمه گنده در 22 – چشمه شیخویی بالا و پایین  23 – چشمه چاه میر 24 – چشمه آب گیر ورامین 25- چشمه کوه انجیر  26 – چشمه در پهن 27 – چشمه بیشه .

تعارضات

متاسفانه جاده ای نه چندان استراتژیک که بهاباد را به دربند راور متصل می کند، در آینده برای مهاجرت وجوش می تواند مشکل آفرین باشد. عملیات ساخت این جاده آغاز شده و تا چند سال آینده تکمیل می شود. عبور جاده ها از مناطق تحت حفاظت باعث آزادی عمل و ورود شکارچیان به عمق این مناطق نیز می شود.

این امر ار میتوان در پارک ملی گلستان، عباس آباد نائین، موته، البرز مرکزی، بمو و… مشاهده کرد یکی از مهمترین خطرات بالقوه و بالفعل بهاباد اکتشاف و بهره برداری از معادن منطقه است. کویر بهاباد و نایبندان به خاطر نبود جاده و معادن، بسیار بکر مانده و راه ورود شکارچیان را به صورت طبیعی بسته است. در صورت بهره برداری از معادن عمق کویر و با ورود دستگاه های معدن کاری و انفجارات باعث متواری شدن وحوش از مناطق امن به حاشیه ها شده و شکار می شوند.همچنین احداث جاده برای معدن راه نفوذ شکارچیان به منطقه بار می شود و تنها منطقه کاملا بکر ایران را نابود می کند.سود چند ساله معدن در مقابل تخریب طبیعتی که هزاران سال در تکامل بوده است ارزش چندانی ندارد.

آلودگی نوری

کویر شرقی بهاباد دارای مناطقی بدون آلودگی نوری است.در منطقه ای که در پروژه آلودگی نوری مورد بررسی قرار گرفت ،حد قدر آسمان در زمستان به حدود 5/7رسید. در مقیاس بورتل آسمان منطقه دارای آسمان رتبه 2 بوده است.در این آسمان سیاره مشتری همانند چراغی در آسمان می درخشید.

کهکشان مثلث با نگاه مستقیم قابل رویت بود و نورمنطقه البروجی تا ارتفاع 70درجه ای دیده می شد. در سراسر افق هیچ گونه آلودگی نوری ،منابع نوری و گنبد نوری دیده نمی شود و تمام افق کاملا تاریک است.آسمان غرق در ستاره می شود که این منطقه را به یکی از بهترین رصدگاهها تبدیل کرده است.از لحاظ مورفولوژیکی نیز این منطقه دارای پتانسیل های ارزشمندی است.وجود کوههای بلند و برف گیر ،در سویی دیگر وجود نمکزارها ،تپه های ماسه ای بزرگ،زمینهای پلاگون و…از جاذبه های طبیعی آن محسوب می شود.وجود حیوانات کمیاب و نادر از ارزشهای بالای زیستی آن حکایت دارد. حیواناتی همچون جبیر ،پلنگ ،زاغ بور ،هوبره ،جغد ،کاراکال،یوزپلنگ ،روباه و…در منطقه به اثبات رسیده است. این منطقه یکی از بهترین زیستگاههای یوزپلنگ نادر ایرانی در ایران محسوب می شود.نبود هیچ گونه جاده،معدن و یا روستا در این کویر باعث شده که شکارچیان با موانع طبیعی مواجه شوند و حیات وحش از تخریب در امان باشد.