کویر مرکزی

کویر مرکزی یا چاله کویر در محدوده جغرافیایی 30/54 تا 57 درجه شرقی و 30/33 تا 30/35 درجه شمالی در مرکز فلات ایران قرار گرفته است . کویر مرکزی پهناورترین کویر ایران است که عرض آن در حدود 400 کیلومتر و طول آن 300 کیلومتر است . این کویر از شمال به دامنه های البرز مرکزی و شرقی و از غرب به جاده ارتباطی دامغان به جندق و کویر ریگ جن , از شرق به کوه های پیر حاجات و ازبک کوه  و از جنوب به محور ارتباطی خور-طبس محدود می شود .
دقیقا مشخص نیست که کلمه کویر از چه زمانی وارد زبان پارسی شده است . بعضی معتقدند که کلمه کویر ریشه ای از کلمه کبیر عربی به معنای بزرگ دارد و دشت کویر به معنای دشتی بزرگ و پهناور است .از دیگر کلماتی که می تواند ریشه اصلی کلمه کویر باشد می توان به گور یا کور اشاره کرد . از آنجایی که این منطقه در زمانهای گذشته دارای گله های گورخر بوده است و کور در زبان ساسانی به معنای ساده است می توان به این نتیجه رسید که کویر از ریشه ساسانی کلمه کور گرفته شده است . همچنین کپه یا کفه در پارسی پهلوی به معنی فنجان یا کاسه بوده است و از آنجا که کویر مانند کاسه ای محصور به کوه های اطراف بوده می تواند وجه تسمیه کویر باشد . از دیگر کلمات می توان به کفره اشاره کرد که ریشه عربی دارد و کماکان در صحاری آفریقا به کویرهای آن اتلاق می شود .
زمین شناسان معتقدند که این کویر در زمانهای گذشته دریای کم عمقی به نام تیس بوده است که در مرور زمان و به علت گرمی هوا خشک شده است . در حاشیه شرقی این کویر در نزدیکی شهر بجستان روستایی به نام یونسی وجود دارد که ساکنین آن معتقدند یونس پیامبر(ع) در این دریا توسط نهنگ بلیده شده است . وجود رسوبات لایه ای در این کویر فرضیه فوق را براحتی اثبات می کند.
قسمت عمده این کویر (بیشتر در نواحی جنوبی و مرکزی پوشیده از باتلاق و در حواشی شرقی پوشیده از تلماسه ها و یا تپه های شنی می باشد . در قسمتهای غربی, این کویر پوشیده از خاکهای رسی پف کرده عاری از پوشش گیاهی می باشد . ارتفاع متوسط این کویر از سطح آبهای آزاد درحدود 700 متر می باشد که پست ترین نقطه در حدود 650 متر در نواحی مرکزی متمایل به شمال و بلندترین ارتفاع در شمال دریاچه نمک خور و بیابانک در حدود 838 متر می باشد .
در روزگاران گذشته جاده کاروان گذری از طرود به عروسان وجود داشته که به مرور زمان اهمیت خود را از دست داده است . عدم وجود پوشش گیاهی در عمده پهنه این کویر و وجود زمینهای پست باعث شده که کوچکترین بارش سبب ایجاد باتلاقهای مهیبی در این کویر گردد . از این رو عبور از این کویر بدون مطالعات لازم و بررسی دقیق ماه های بارش به هیچ عنوان توصیه نمی شود .
داریوش سوم پس از شکست از اسکندر به این منطقه گریخت و سپس توسط محافظین خود در دشت کویر کشته شد .
دیگر محور ارتباطی که در زمان های گذشته کاروانیان از آن استفاده می کرده اند محور حلوان به عروسان بوده است که حتی در آن زمان نیز به ندرت و در مواقع ضرورت مورد استفاده قرار می گرفته .
سون هدین کویر نورد سوئدی 2 بار عرض این کویر را طی کرد . ابتدا مسیر کاروان گذر جندق به بیدستان و در برگشت مسیر طرود به عروسان . این دو محور نسبت به زمینهای اطراف 1 تا 2 متر مرتفعتر هستند . همین ارتفاع اندک باعث می شود که این راه ها نسبت به سایر مناطق زودتر خشک شوند .
در این کویر خاکهای زرد و همچنین نمک سیاه به وفور یافت می شود . قسمتی از زمینهای این کویر پوشیده از سوراخ هایی به شکل دهانه آتشفشان است که در اثر تبخیر سریع آب و پوکی جنس خاک ایجاد شده است . همچنین چندضلعی های نمک در قسمتهای جنوبی و مرکزی به وفور یافت می شوند .
میزان دمای هوا در گرمترین زمان در روز (ماه تیر) به حدود 60 درجه و در شب در حدود 25 تا 30 درجه می باشد . این اختلاف فاحش دما باعث خرد شدن کامل سنگها (گریه سنگ) می شود. در فصول سرما میزان دما در روز در حدود 13 تا 17 درجه ور در شب در حدود 0 تا 7- می باشد . میانگین بارندگی در این کویر در حدود 2 تا 5 میلیمتر در سال می باشد .