قلعه کوه، قاین

آرتاگوانا«قلعه کوه قاین » با قدمتی به بلندای تاریخ به نقل از خاوران نامه اولین شماره مجله سازمان گردشگری ومیراث فرهنگی خراسان جنوبی :
آرتاگوانا دژیست تاریخی در 3 کیلومتری جنوب قاین که بر فراز کوهی صعب العبور بنا شده است . شکوه و عظمت و بزرگی این دژباستانی سیطره و ابهت خود را در اولین نگاه بر بیننده تحمیل می کند که لحظاتی چند خود را در گذشته می بیند و صفیر ناوکیان فدایی و برق کاردهای ترسناک آنان همراه شیهه اسبان ترکان سلجوقی و دستیاران زمیندار و ثروتمند آنان در برابر چشمان مبهوت از شکوه آن در ذهن طنین می اندازد.
این قلعه بعنوان دژ محکم دفاعی در برابر حملات مهاجمین گنجایش هزاران نفر سرباز داشته و ساکنین قلعه توانسته اند چندین قرن در مقابل یورش و حمله دشمنان مقاومت کنند. دکتر بلوکه در سال 1872میلادی به اتفاق گلد اسمید از قاین بازدید میکند این قله را همان شهر آرتاگوانا میداند که در دوره هخامنشیان کاخ تابستانی سلاطین ایران بوده کورتیوس می گوید :بهنگام حمله اسکندر «سال 328قبل از میلاد»بیش از 13000نیروی نظامی از این دژبه مقابله با لشکر انبوه وی برخاستند .
سرپرستی سایکس انگلیسی در سال 1311هجری قمری این نظریه را تایید می نماید.
فرهنگ جغرافیایی ایران جلد پنجم خراسان اثر وزارت جنگ بریتانیا «سال 1910میلادی » می گوید :«قاین در گذشته (آرتاکونا) نام داشته و مورد بازدید اسکندر و سپاهیانش قرار گرفته اما شهر کنونی همان شهری نیست که توسط ازبکها احداث شده است ».بر اساس روایت این بلخی که مورد تایید ضمنی اکثر مورخان است نطفه انقلاب ایرانیان بر علیه تجاوزات و سلطه سلوکیان در قاین (قهستان) بسته شد .
سال 1940میلادی ادوارد چارلزییت ازاین قلعه چنین یاد می کند : «از تپه های واقع در جنوب شهر بالا رفتم تا از خرابه های قدیمی شهر بازدید کنم دیوارها تماما از سنگ و ساروج ساخته شده بود و فضای نسبتا بزرگی را احاطه کرده بود »در سال 1972میلادی هیات ژاپنی از دانشگاه هوکایدو به بررسی قلعه کوه قاین پرداخته اند .
این دژ مشابهتی با قلعه آشیانه عقاب فیروز آباد مربوط به اوایل دوره ساسانی دارد. معماری و فرم طاقها طاقچه ها و درگاههای به جا مانده قدمت آنرا به دوره ساسانی تایید میکنند . اما برخی معتقدند که این قلعه از قلاع بیادگار مانده از دوره هخامنشینی است. البته قاین با نام کاین  در دوره ساسانی یکی از مناطق مهم لشکر خیز و امیر نشین این حکومت بوده است . آنچه مسلم می باشد قلعه فعلی بر روی ویرانه های قلعه قدیمی ساخته شده و بنای فعلی در عصر سلجوقیان به دستور قاضی حسین قاینی که ازجانب حسن صباح مامور ترویج فرقه اسماعیلیه در قهستان و خراسان شده بود مرمت و بازسازی شد. این قلعه در اواخر قرن پنجم هجری به عنوان مرکز فرماندهی و هدایت دیگر قلاع قهستان انتخاب گردید که نشانگر اهمیت و تسخیر ناپذیری آن می باشد.
قاضی حسین علوی قاینی مرد شماره یک اسماعیلیه ایران فاتح قهستان و مغز متفکر حسن صباح که از اولین داعیان اسماعیلیه در سده پنجم هجری بود با همان سیاست تسخیر الموت قلاع درح مومن آباد وآرتاگوانای قاین را به تصرف خود در آورد.
این دژبعنوان یکی ازبزرگترین قلاع خراسان جنوبی سالها مرکز حکومت حکام ایالت قهستان بود.خواجه نصیر الدین طوسی این دانشمند بزرگ ایران درقرن هفتم به قاین آمده و مدتی در قلعه کوه قاین اسکان گزید .خواجه نصیر الدین طوسی مدتها در قلعه زندگی کرده و کتاب اخلاق ناصری را بنام ناصرالدین محتشم فرمانروای قهستان تالیف کرده است.
آرتاگوانا در محوطه ای وسیع به طول 600متر روی کوه احداث شده معماری قلعه با استفاده از پستی و بلندیهای کوه از دو قسمت متمایز ساخته شده است یکی قسمت سربازان و جنگجویان ودیگر قسمت امیر نشین و فرماندهی این دژ از سمت جنوب و جنوب شرق به کوهستان و از سمت غرب وشمال به دشت قاین محدود شده راه رسیدن به قلعه از دره ای در غرب آن میگذرد در ورودی که در جنوب شرق آن قرار دارد دره ای کم عرض و نقطه ضعف قلعه در یک محاصره طولانی بوده که با کشیدن دیواری در وسط آن مسدود شده است و این نقیصه را برطرف کرده اند . در کنار ورودی به یک برج دیواری در وسط آن که بیش از 10متر ارتفاع و حدود 20/1متر ضخامت دارد و بر روی صخره ای صعب العبور بنا شده همین برج کار اصلی حفاظت از دره و ورودی گردنه را انجام می داده است . در کنار آن دو اتاق جهت استراحت نگهبانان درست شده که قسمتی از آثار سقف آن هنوز باقیست. چند اطاق به ابعاد 3*5/2متر با سنگ و ملاط ساروج بسیار استادانه و ظریف با سنگ ساخته شده اند احتمال دارد که محل نگهبان قلعه باشد . برجهای قلعه با ارتفاع بیش از 5/2متر از سنگ و ساروج بنا شده برجهای جنوبی در مقایسه با سایر برجها سالمتر مانده اند. برخی اتاقها دو طبقه بوده و در سقف آنها مصالح چوب بکار رفته است و تمام آنها با درگاهی بهم مرتبط می باشند. هر یک از اتاقها با درگاهی به اتاق بزرگی که حدود 15متر طول و 3متر عرض دارد ارتباط می یابد .
این اتاق 15متری که حوادث سخت روزگار را تحمل کرده و سقف آن هنوز پابرجاو استوار و سالم است .علت باقی ماندن سقف بعلت ریزش طبقه بالایی بر بام طبقه دوم و باعث استکام سقف طبقه اول شده است . این اتاق احتمالا محل نگهداری اسب و قاطر بوده و آبشخورهای موجود این گفته را تایید می کند بطور کلی قلعه از دو بخش تشکیل شده «حصار بیرونی و حصار داخلی » پس از چندین حلقه دیوار دفاعی به مرتفع ترین بخش آن یعنی ارگ ومقر فرماندهی می رسیم . این موقعیت بنا می توانست در صورت کمبود نیرو جهت دفاع یا سقوط مدافعین از آنجا کار دفاعی را ادامه داد.
بقایای آب انباری به عمق 5طول 4وعرض3متر از آجر وملات وگچ دیده می شود ساکنین قلعه در فصل بهار آنرا پر آب نموده تا مورد استفاده قرار گیرد در حد فاصل دیواره دفاعی دوم وسوم یک صخره سنگی بلندی دیده می شود که در مواقع لزوم از آن جهت دیده بانی و تسلط بر اطراف استفاده می کردند. در ابتدای دیواره سوم به سنگرهای متعددی میرسیم که مشرف بر دره بوده و راه نفوذ را کاملا می بستند محدوده دیواره دفاعی سوم درست جلوی بزرگترین و بلندترین برج قلعه واقع شده و وظیفه خطیری بر عهده داشته تا در صورت سقوط ضلع شمالی قلعه افراد مدافع تا سر حد جان از مقر حاکم حفاظت نمایند بدلیل اهمیت ارگ و مقر حاکم امرای لشکری علما و دانشمندان در آن دیوارهایش بلند و ضخیم می باشد.
در محوطه دیوار سوم اطاقی دو طبقه بوده که سقف طبقات فرو ریخته و احتمالا مدرسه ای بوده که ساکنین و افرادی که ماموریتهای مختلفی داشتند در آن تربیت می شدند.
محوطه چهارم با دیوارهای دفاعی نسبتا وسیع و بسیار مستحکم در قسمت مرکزی آن اتاقها و دالانهای پیچیده تو در تو وجود داشته که ویران شده اند.
تمامی سطوح دیوارها حصارها و برجها بندکشی و درزگیری شده در سطح وسیع قلعه بطور گسترده ظروف سفالی با رنگهای آبی فیروزه ای و قرمز دیده می شود که زبان گویای تاریخ پرمخاطره این سرزمین می باشد . این قلعه به شماره 4803در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .
متاسفانه قسمتهایی از این اثر مهم تاریخی توسط مردم و سودجویان تخریب شده و اگر اقدام مرمتی انجام نگیرد بکلی نابود خواهد شد. همجواری آن با مجموعه ای از آثار تاریخی و نزدیکی به شهر قاین می تواند این محل را به قطب بزرگ گردشگری خراسان جنوبی تبدیل نماید .ازجمله اقدامات ضروری تشکیل انجمن دوستداران آرتاگوانا به منظور حفظ و حراست از آن مرمت و بازسازی یا اخذ مجوز خاکبرداری توسط میراث فرهنگی نصب تابلوی معرفی و نقشه راهنما احداث آبنما در درون قلعه برقرسانی احداث پله و ایجاد سکوهای حاشیه آبنما و شناسایی تونل زیر زمینی مسجد جامع به قلعه کوه می باشد.