مسجد جامع، ورامین

بناى مسجد جامع ورامین در زمان سلطنت سلطان محمد‌ خدا‌بنده آغاز مى‌شود. در این جا قسمتى از سفرنامه مادام دیولافوا را که در هنگام بازدید از ورامین در عهد ناصر‌الدین شاه قاجار به رشته تحریر کشیده شده است را نقل مى‌کنیم:
    «… بارى پس از چهار ساعت راهپیمایى و پایمال کردن محصول مزارع و شنیدن نا‌ملایمات از زارعین بام مخروطى شکل و گنبد میناى مسجدى که در میان مزارع سر بر‌آورده بود از دور پدیدار شد. این دهکده ورامین است. کمى بعد به آنجا مى‌رسیدیم و در میان باغ‌ها که دیوار‌هاى گلى داشتند. داخل شدیم. در این باغ‌ها درختان میوه از قبیل گیلاس و زرد‌آلو و گوجه و هلو، جنگل انبوهى تشکیل مى‌دادند. خوشبختانه نظر به توصیه‌اى که دکتر تولوزان به کدخدا نوشته بود ما توانستیم در خانه او فرود آییم. پس از تعارفات معموله و کمى استراحت به تماشاى مسجد جامع ورامین رفتیم. این بنا در قدیم بسیار عالى و با‌شکوه بوده ولى اکنون ویرانه‌اى بیش نیست. مومنین هم از ترس فرود آمدن طاق براى عبادت به آنجا نمى‌روند. 
    و بنابراین سیاحت آن مانعى ندارد و هر کس مى‌تواند آزادانه و بدون اشکال به تماشاى این خرابه بپردازد.

                                                                                   

    
    هنر و معمارى در مسجد جامع ورامین: 
    مدخل مسجد دروازه‌اى ورودى است که تشکیل ایوان را مى‌دهد که سرتاسر ضلع شمالى مسجد است و صحن مسجد حیاطى مستطیل شکل است وسط آن حوضى است که شبیه حوض‌هاى وسط قلعه‌هاى مسکونى و رباط‌‌ها است.
    ایوان شبستان بلند و زیباى مسجد جامع داراى کتیبه‌هایى ارزشمند است کتیبه‌هاى سوره جمعه در متن و در حاشیه کتیبه‌هاى کوفى آن از نمونه‌هاى خوب کتیبه‌هاى گچبرى این عصر است. انواع طرح‌هاى اسلیمى و خط‌هاى عربى، کوفى و فارسى را دارا است.
    مادام دیو‌لافوا در سفر نامه خود از گنبد مینایى مسجد جامع یاد کرده است. این مسجد داراى چند کتیبه جالب است اولین کتیبه در سر در صحن مسجد واقع شده است. این کتیبه کاشیکارى بوده. کتیبه سر در حرم یا شبستان اصلى مسجد «یا ایها الذین امنو اذا نودی…» کتیبه بالاى محراب و دور تا دور حرم «یسبح لله ما فى السموات و ما فى الارض…» کتیبه‌هاى بالاى سر در ورودى از حرم به شبستان‌هاى شرقى و غربى …
    اما کاشیکارى مسجد در قسمت‌هاى زیر دیده مى‌شود.
    در قسمت سر در اصل مسجد، در زیر قوس اصلى سر در مسجد، همچنین دو ستون تزیینى که از دو طرف قوس تا بالا و راس آن ادامه پیدا کرده و در سر در حرم نیز زیر قوس نیم گنبد کاشیکارى از پایه قوس تا راس آن از دو طرف به طور کامل و همانند سردر اصلى مسجد وجود دارد.
    بالاى محراب، تا گوشوارها هیچ کاشیکارى وجود ندارد. در قسمت پایین حرم در کتیبه 3 در ورودى به شبستان‌هاى شرقى و غربى که قبلا در مورد آنها صحبت کردیم نیز کاشیکارى زیبایى خودنمایى مى‌کند.
    شگرف‌ترین گچبرى‌هاى این مسجد در بالا و اطراف محراب مسجد وجود دارد. این گچبرى‌ها با نقش‌هاى اسلیمى گل و بوته به شکل برجسته و کاملا زیبایى ایجاد شده‌اند پیچیدگى این طرح‌ها به قدرى است که انسان به راحتى نمى‌تواند باور کند که قدرت دست یک هنرمند خالق آن بوده است.
    در حال حاضر به دور ساختمان دیوارى کشیده شده که نقش حفاظ را به عهده دارد البته در گذشته این حصار وجود نداشته است. پس از گذشتن از این در دو راه براى ورود به صحن مسجد وجود دارد. یکى از ایوان شمالى و یا همان سردر ایوان شمالى مسجد که طى دهلیزى به صحن مى‌رسد. دیگر از طریق ایوان شرقى که در وسط این ضلع داراى درى رو به همان سمت (مشرق) است. صحن مربع شکل مسجد مانند یک فضاى تقسیم عمل مى‌کند به طورى که فردى که وارد صحن مى‌شود پس از وضو ساختن در حوض وسط صحن مى‌تواند محل نشستن خود را در هر یک از چهار ایوان انتخاب کند. محور طولى مسجد جامع ورامین منطبق بر عکس مسیر خیابانى به همین نام است که به میدان قدیمى شهر منتهى مى‌شود. در کنار این میدان که همگان قدمت آن را تصدیق مى‌کنند برج علاالدوله با قدمت هشتصد ساله خودنمایى مى‌کند. در انتهاى خیابان، نگاه ما به سردر و گنبد مسجد گره مى‌خورد و ابهت مسجد حواس انسان را معطوف به خود مى‌سازد تا جایى که هنگام قدم زدن در این خیابان به سمت مسجد تا چند لحظه اى فرد از اطراف خود غافل مى‌شود و اگر هشدار بوق اتومبیلى به صدا در نیاید چه بسا که اتفاقى براى انسان رخ دهد. اینکه این مسجد دقیقا در محور طولى این معبر واقع شده مسلما اتفاقى نبوده است. به دلیل اینکه ورامین بر یک دشت هموار واقع است در گذشته که ارتفاع ساختمان‌ها خیلى کمتر بوده گنبد مسجد جامع راهنماى خوبى براى مسافرانى بود که به سوى این شهر مى‌آمدند.
    ایوان‌هاى شرقى و غربى داراى پنجره‌هایى هستند و باز آنچنان که در شرح جغرافیاى ورامین آوردیم بادهاى این ناحیه از شرق به غرب و یا عکس آن مى‌وزند. با توجه به اینکه سرعت وزش این بادها، جز در مواردى خاص از حالتى متوسط و نسیم گونه بیشتر نمى‌شود این پنجره‌ها عمود بر جهت وزش باد ایجاد شده اند. ابعاد مناسب این پنجره‌ها و طاق‌هاى بلند ایوان باعث مى‌شود هوا به راحتى از بیرون توسط پنجره‌ها به داخل هدایت شده و پس از تماس باکف ایوان که فرشى از آجر است و در سایه خنک ایوان قرار گرفته،‌ گرماى خود به کف داده و خنک مى‌شود و در فضاى مسجد شروع به گردش مى‌کند. این عمل از داخل صحن مربع شکل مسجد نیز تکرار مى‌شود و تمامى ایوان‌ها داراى هواى خنک و تازه هستند.
    به طور کلى به این دلیل که مساجد جامع تنها در روز مورد استفاده بوده اند، آن هم در روشنترین زمان روز، بیشترین استفاده از نور طبیعى در آنها به کار رفته شده است. در ایوان‌هاى شرقى و غربى پنجره‌هایى وجود دارد. 11 پنجره در ایوان غربى و 10 پنجره در ایوان شرقى مسجد تعبیه شده است.
    از جمله مصالح به کار رفته در ساختمان مسجد جامع ورامین، آجر و ملات و ساروج است:
    آجر: آجر از مصالح با ارزش دوره مغول و تیمورى بوده است. این نوع آجرها از گل رس معمولى تهیه مى‌شده‌اند و نکته حایز اهمیت استفاده از مصالح محلى در این دوره و در مسجد جامع ورامین است. ابعاد این آجرها cm5/4 در 22 در 22 است.
    ملات ساروج: ساروج ملاتى است کندگیر و تشکیل شده از 10 پیمانه گرد آهک شکفته + هفت پیمانه خاکستر الکى + یک پیمانه خاک رس + یک پیمانه ماسه بادى + سه تا پنج کیلوگرم لویى (در هر مترمکعب ملات ساروج) + آب.
    با ورز دادن و کوبیدن مخلوط ساخته مى‌شد. مخلوط کردن لویى (گل جگن) براى آن بود که ملات پس از به مصرف رسیدن، هنگام گرفتن جمع نشود و نترکد.
    در مناطق مختلف بعضى از مواد که نقش تقویت کننده را ایفا مى‌کنند با توجه به دسترسى آن، به آن ملات اضافه و بعضى از مواد کمیاب از آن حذف مى‌شده است. در ملات ساروج مسجد جامع از وجود شیره انگور و تخم پرندگان صحبت به میان آمده است. حال آنکه در قرن هشتم، ورامین داراى باغ‌هاى انگور فراوان بوده که این محصول را به راحتى در اختیار معمارى قرار داده است. همچنین تهیه هزاران تخم پرنده از پرندگان مهاجرى که در اطراف کویر سیاه کوه و مسیر رودخانه شور نجف آباد و دیر کویر تا قصر بهرام وجود داشته اند. کار مشکلى نبوده است