ارزش های جغرافیای تاریخی و فرهنگی گمیشان

نام انگلیسی:  Gomishan wetland     نام فارسی :  تالاب گمیشان

بخش گومیشان: این بخش از شمال به مرز شوروی از جنوب به بخش بندر شاه و از شرق به بخش پهلویدژ و از غرب به دریای خزر محدود است . آب و هوای آن معتدل و مرطوب است و آب اکثر قراء ( روستا ها ) آن از رودخانه گرگان و آب باران تامین می شود . محصول عمده آن صیفی دیم و لبنیات و شغل عمده مردان زراعت ، گله داری و در اطراف رودخانه و کنار دریا به صید ماهی اشتغال دارند . کلیه ساکنین این بخش از طایفه جعفربای می باشند . مذهب آنها سنی است و زبان آنها ترکمنی است. صنایع دستی زنان، بافتن انواع قالیچه و قالی و دست دوزی و نمد مالی است . مرکز این بخش گومیشان است .

در باره برتری طایفه جعفربای ساکن گمیش تپه سابق و گمیشان فعلی ، مولف به نقل از کتاب " نخبه سیفیه " چنین می نویسد : " طایفه جعفربای ساکن گمیش تپه از حیث پاکی و تمیزی و ثروت نخستین طایفه "یموت" است و بواسطه آمد و شد روسها از حیث مبل و اطاق و لباس خیلی خوبند و همیشه صبح ها صورت های خودشان را با صابونهای معطر شسته و در زمستان با گالش و پوتین و نیم پالتو راه می روند و امروز در گمیش تپه 150 مغازه چوبی که از روسیه وارد کرده اند و خیلی قشنگ است. بازارش رواجی دارد و همه قسم اقشمه روسی و خرازی و سماور و ظروف و آرد حاجی طرخان و قند و چایی روسی به فروش می رسد "

نویسنده کتاب در باره شهر گمیشان ( مرکز بخش گمیشان که در تقسیمات کشوری آن زمان جزو شهرستان " گرگان " از استان "دوم" بوده است) چنین می نویسد :

" …گومیشان در 21 کیلومتری شمال بندر شاه و 5 کیلومتری دریا واقع شده جمعیت آن 5167 نفر و آباد ترین و پر جمعیت ترین نقاط دشت گرگان در اوایل سلطنت رضا شاه بوده و در سال 1314 با دریای خزر نیم فرسنگ فاصله داشته است …جمعیت آن در آن موقع بیشتر از حال بوده و علت آن این بود که به علت نزدیکی به دریا بندر تجارتی محسوب می شد و بیشتر صادرات و واردات از این بندر بوسیله کشتیهای بادبان دار حمل و نقل می شد …. تاریخ آبادی آن تقریباً به 148 سال پیش ( 192 سال تا 1384 ) میرسد …. رود گرگان سابقاً از محل فعلی گومیشان می گذشته و قسمت عمده اراضی زیر آب بوده فقط محل کوچکی " جزیره مانند" از آب بیرون بوده است. و ترکمن ها آنجا را " آداجق " یعنی جزیره کوچک می نامیدند. در 148 سال قبل هفت آلاچیق که هریک نماینده طایفه ای مخصوص بودند ( کر- کتوک- چوکان – پرغز – توماج- و کنعان ) در سطح " آداجق " منزل کردند. چون محل مذکور بواسطه مسیر رودگرگان قابل توجه بود رفته رفته مردم روی بدانجا نهادند و جمعیت زیاد شد .

73 سال قبل ( 103 سال تا 1384 ) گرگان رود مجرای خود را تغییر داده و از 6 کیلومتری سمت جنوبی گومیشان به دریا راه پیدا کرد . ولی اهالی، دیگر تغییر مکان ندادند و روز به روز بر وسعت و جمعیت آن افزوده شد و اکنون آن قسمتی که محل اولیه چند آلاچیق بود به نام " دخمه " معروف شده که مقصود از آن در ترکی اختلاط چندین طایف می باشد . چشمه معدنی " نفت الیجه " تقریباً در 24 کیلومتری شمال شرقی آن واقع است و در 2 کیلومتری گومیشان آثار و خرابه هایی دیده می شود که اهالی آنجا را " گمیش تپه خرابه " می نامند و گاهی مسکوکات قدیمی از آن به دست می آید . … پس از انقلاب کبیر روسیه و بسته شدن بنادر و همچنین ایجاد طرق شوسه و راه آهن سراسری ، گومیشان اهمیت خود را از دست داد و ساکین آن به نواحی مختلف پراکنده شدند و به گنبد و پهلوی دژ (پس از سال 1357 نام پهلوی دژ به " آق قلعه " تبدیل شد) و کلاله رفتند ……. بزرگترین نقص گمیشان نداشتن آب است. آب باران ازشیروانی خانه ها در آب انبار ها ی مخصوص هر خانه جمع شده به مصرف می رسد . آب چاه ها شور حتی قابل استفاده برای لباس شویی نیست چون آب رودخانه گرگان در تابستان بکلی خشک می شود. آب مصرفی بوسیله بشکه یا ماشین از دهات اطراف گرگان حمل می شود و یا اشخاص آب آب انبار خود را از قرار بشکه ای 200 لیتر از چهل تا شصت ریال بفروش می رسانند و یا از قره تپه که در دو فرسنگی آن قرار دارد میاورند و هر حلب آب را 5 ریال میپردازند . بنای جدید گومیشان در سال 1304 انجام شد و در همان موقع با احداث خیابان و کوچه های مستقیم میادرت گردید . بودجه شهرداری گومیشان پس از لغو عوارض شهرداری در سال 1341 از طرف وزارت کشور 1060000 ریال ( 106 هزار تومان ) تعیین گردید . تپه " کُرسو " در دو کیلومتری آن واقع و دارای آثار قدیمی است و همچنین در گومیشان خرابه آثار قدیمی و ساختمانی دیده می شود که مردم فعلاً برای بیرون آوردن آجر سد معروف سکندر مشغول کاوش می باشند . "

در مورد سد معروف سکندر که امروز به دیوار بزرگ گرگان معروف است و از آن به عنوان دومین دیوار تاریخی جهان نیز نام برده شده است و در امتداد حاشیه شمالی رودخانه گرگان ساخته شده بود ، نویسنده کتاب ، ضمن چاپ نقشه ای از موقعیت این دیوار که از گمیشان آغاز شده و پس از گذشتن از شمال گنبد کاوس در " خوجه لر " خاتمه می یابد، در بخشی از کتاب ( صفحه 79 ) چنین توضیح می دهد :

"… سد سکندر ، سد قزل ارسلان و یا به لهجه ترکمنی سد قزل آلان و سد فیروز نام هایی است که روی این دیوار عجیب نهاده شده است . قسمتی از این سد بین منطقه بندر گز و قراسو تا مقداری در دریا پیش رفته و از آنطرف تا مسافت طویلی به طرف گنبد و منطقه کوکلان به طول 170 کیلومتر و به عرض 25 و 30 و حتی 50 متر ( بعضی از نویسندگان طول آن را تا 300 کیلومتر نوشته اند و نگارنده آثار این سد را از گومیشان تا گنبد کاووس دیده است در سال 1343 ) آقای عبدالرحمان فرامرزی آن را سد کورش نام نهاده است و می نویسد که : " کورش کبیر سدی در مقابل ترکان زرد نژاد که در قر آن از ایشان به یاجوج و ماٌ جوج تعبیر شده زده و همین سد است که آتیلا و قبایل هون را از حمله به ایران بازداشت و آنها مجبور شدند از راه روسیه به ارو پا حمله کنند و علت اینکه این سد به نام سد سکندر معروف شده این بود که مفسرین و مورخین تصور می کرده اند که ذوالقرنینی که در قر آن نامش آمده و سدی جلو یاجوج و ماجوج زده اسکندر است . در صورتیکه مطابق تحقیقات مولانا ابوالکلام آزاد وزیر سابق فرهنگ هند ذوالقرنین، کورش کبیر است نه اسکندر. "

ولی اغلب مورخین و جغرافی دانهای قدیم بخصوص حمدالله مستوفی می نویسند که بوسیله "فیروز اول " هیجدهمین پادشاه ساسانی برای جلوگیری از تجاوزات" هپتالیان" ساخته شده است که بعد ها به سد سکندر مشهور گردیده …. آجر های این سد که قرنها مردم این سرزمین را از هجوم اقوام مختلف حفظ میکرده اکنون خرابه هایش پناهگاه و مامن خانواده های ترکمن شده و با آن خانه می سازند . بهر حال آنطوریکه باید و شاید در باره این دیوار عظیم تحقیقات چندانی صورت نگرفته است. اخیراً در منطقه خرابه شهر یک هیات مشترک علمی باستانشناسی که ریاست آن را یک خانم باستان شناس انگلیسی به عهده دارد مشغول تحقیقات و گمانه زنی شده است . خوبست وزارت فرهنگ و هنر از انهدام کلی آن جلوگیری کند ….. "