منطقه حفاظت شده هلن، چهارمحال

نام انگلیسی :  Helen protected area     نام فارسی :  منطقه حفاظت شده هلن

منطقه حفاظت شده " هلن " نام خود را از کوهی که در این منطقه واقع شده گرفته است. هلن نام منطقه حفاظت شده جنگلی در استان چهارمحال و بختیاری است که حدود 30 هزار هکتار از وسعت 40 هزار هکتاری آن جنگلی و غالبا" از نوع بلوط غرب است.

این منطقه نام خود را از کوهی که در همین محل واقع شده و به نام هلن مشهور است گرفته که گفته می شود نام پرستاری آمریکایی است که با یک پزشک ایرانی بختیاری ازدواج کرده ودر سال 1931 به ایران آمده و به همراه همسرش با ایل بختیاری کوچ می کرده و به مداوای مردم می پرداخته است. حضور وی در آن زمان مصادف با نقشه برداری و تهیه نقشه های توپوگرافی منطقه بوده که احتمالا" اختصاص کوهی به نام هلن به خاطر قدردانی از وی بوده است.

موقعیت جغرافیایی

بین عرض جغرافیایی N3155 و N3140 شمالی و طول جغرافیایی E5053 و E5032 شرقی در شهرستان های اردل، لردگان و کیار از توابع استان چهارمحال و بختیاری با فاصله تقریبی 110 کیلومتری از مرکز استان واقع شده و نزدیک ترین شهر به آن شهر ناغان است که در فاصله حدود 20 کیلومتری از آن قرار گرفته است. منطقه حفاظت شده جنگلی هلن دارای وسعتی حدود 40 هزار و 200 هکتار بوده که 30 هکتار آن جنگل و مابقی به صورت مرتع است. هلن کاملا" کوهستانی بوده و کمترین ارتفاع آن در کنار رودخانه زیبای ارمند و بیشترین آن در ارتفاعات قلل سر به آسمان کشیده بزمنی قرار دارد.

 آب و هوای منطقه

میانگین دما در سردترین ماه سال ( دی ماه ) به 2/4 درجه سانتی گراد، در گرم ترین ماه سال (تیر ماه ) 14/19 درجه سانتی گراد و میانگین بارندگی سالانه آن 505/9 میلی متر است. علاوه بر رودخانه کارون با طولی در حدود 65 کیلومتر، چشمه هایی همچون برد بلند گل سفید آب، چشمه سیبا، آب سفید، تاگک، چشمه دل بالا، گردک، شه پیر، از منابع آب این منطقه هستند.

آب و هوای نیمه مرطوب با تابستان های گرم و خشک و زمستان های نیمه سرد، منابع آبی رودخانه ای و چشمه ای فراوان، راههای دسترسی، پوشش های انبوه جنگلی(75 درصدی) و مرتعی سبب ایجاد بوم سازگان های ویژه از انواع رودخانه ای، حاشیه رودخانه ای، جنگلی و مرتعی گردیده است که در کنار شرایط توپوگافی و طبیعی منطقه موقعیت منحصر به فردی را برای جذب حیات وحش فراهم آورده است.

مشکلات زیست محیطی منطقه

چون چرای دام، قطع جنگل، کشت، زیرآشکوب، اسکان و توسعه روستاها نیز اجرای طرح های ملی چون عبور خط لوله نفت، آب آشامیدنی، روستاها، خطوط انتقال برق و احداث دکل های مخابرات ازجمله موارد دخالت انسانی و طبعا بروز مشکلات زیست محیطی منطقه هستند.

منطقه هلن به واسطه تصمیم شورای عالی حفاظت محیط زیست در سال 77 مبنی بر حفاظت از ده درصد جنگل های کشور انتخاب و در سال 78 مورد تصویب قرار گرفت و در سال 1380  اعلام و  در سال 1389 از طریق اداره کل منابع طبیعی استان به اداره حفاظت محیط زیست استان تحویل و عملا به مدیریت اداره کل حفاظت محیط زیست در آمد .

موقعیت عمومی منطقه
منطقه هلن در شهرستان های اردل و لردگان و کیار  از توابع استان چهار محال و بختیاری در مختصات طول شرقی ´ 53 /˚ 50  و ´32 / ˚50   و عرض شمالی ´55/ ˚31  و´40/ ˚31  واقع شده است . این منطقه در شهرستانهای  اردل ،  لردگان و کیار  قرار دارد. فاصله آن تا مرکز استان حدود 110کیلومترونزدیکترین شهر، شهر ناغان در 20کیلومتری آن می باشد.    منطقه حفاظت شده جنگلی هلن با وسعتی حدود 40231 هکتار می‌باشد که 30 هزار هکتار آن جنگلی و مابقی به صورت مرتعی می‌باشد. توپوگرافی منطقه کاملاً کوهستانی است که حداکثر ارتفاع کوه بزمنی با ارتفاع 3225 متر و کمترین ارتفاع پل ارمند با ارتفاع 1168 متر می‌باشد. بافت غالب منطقه جنگلی از نوع بلوط غرب می‌باشد که تا ارتفاع 2000 متری پیش رفته و تا ارتفاعات کوه بزمنی ادامه دارد و در ارتفاع 2700 متری گونه های بالشتکی چون: کلاه‌میرحسن و یک گونه درختی بنام پلاخور یا شن به صورت لکه‌های پراکنده نیز نمایان می‌شوند Lonicera   anammulariifolia از محل روستای برنجگان تا روستای معدن منطقه شکل صخره‌ای با شیب‌های تند به خود می‌گیرد به گونه‌ای که در فصل زمستان برفهای جمع شده روی صخره ها به شکل آبشار و بهمن تا داخل رودخانه نیز کشیده می‌شوند.

وسعت منطقه
منطقه هلن با وسعتی بالغ بر 40231 هکتار در شهرستان های اردل و لردگان و کیار  واقع شده است .                 
5-ویژگی و سیمای عمومی منطقه( شامل وضعیت توپوگرافی , چشم انداز, پو شش گیاهی وگونه های شاخص گیاهی , وضعیت عمومی حیات وحش و گونه های شاخص و کریدورها )

اقلیم منطقه
منطقه هلن از نظر استقرار در اقلیم لردگان قرار دارد که اقلیمی است دارای آب و هوایی نیمه مرطوب با تابستانهای گرم و خشک و زمستانهای سرد و همین طور میانگین بارش سالانه آن 800-400 میلی متر و میانگین دمای سالانه 2/14 درجه سانتی گراد می باشد و در ارتفاعات بلند هوای سرد همراه با برف را دارا می باشد .
 

منابع آبی
علاوه بر رود خانه کارون ( دوپلان و ارمند ) که طول حدود 65 کیلومتر از محل پل دوپلان تا پل ارمند را در بر می گیرد و به عنوان یکی از منابع آبی منطقه محسوب می گردد . چشمه های آبی نیز وجود دارد که چشمه بادره ده کهنه ، چشمه آب گلور ، چشمه سیبا ، چشمه آب سفید ، چشمه تاگک ، چشمه دل بالا ، چشمه گردک ، چشمه شن شه پیر ، چشمه برد بلند گل سفید ، چشمه بیفه دون ، چشمه ریزک ، چشمه خردراز بالا و پائین وچشمه دهداری را می توان نام برد .
 

پوشش گیاهی
از وسعت 40231 هکتاری منطقه در حدود 30 هزار هکتار آن را جنگل به خود اختصاص می دهد که 71 درصد از مساحت منطقه را شامل می شود که دارای گونه غالب  بلوط غرب       Quercus persica  می باشد. در کنار این گونه،گونه های دیگری نیز وجود دارد که می توان Ficus cavica    گز tamarix   بادام  Lycioidesamygdalus  ارژن  Amygdaluseburnea  گون   Astragalus.spp  بنه  Pistacita atlantica    کلخونک   Pistacia khinjuck  کلاه میر حسن Acantholimon,Spp  زالزالک  Crataegus manogyna  پلاخور Lonicera nummulariifolia  شکر تیغال  Echinops persicus دافنه Daphne mucronata
را نام برد. جامعه جنگلی در ارتفاع تقریبی 2000 متری در غرب منطقه پیرامون گردنه بره مرده جای خود را به گونه های گون و دافنه می دهد . تنها گونه درختی بالای ارتفاع 2800 متری گونه پلاخور می باشد که به صورت لکه های پراکنده قابل رویت است .
 

گونه های جانوری
وضعیت اقلیمی منطقه ، وجود بوم سازگان رود خانه ای و حاشیه رود خانه ، جنگلی و غیر جنگلی ها و توپوگرافی منطقه شرایطی را برای جلب و جذب حیات وحش متنوع خصوصا" از نظر پرندگان فراهم آورده است که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره کرد :
  – شغال  Canis aureus      –  تشی Hystrix  indica  
– روباه معمولی Vulpes   Vulpes     -گراز   Sus scrofa
-گرگ  canis lupus     – خرگوش lepus capensis 
-کل و بز  capra aegagrus   – خرس قهوه ای  Ursus arcutus  
– کبک    Alectoris  chukar  –  آگاماAgama .spp
-کبوتر جنگلی    Columba palumbus     -کمر کلی بزرگ  Sitta tephronata   
– زاغ نوک قرمز Pyrrhocorax Pyrrhocorax     – زاغی  Pica pica
-کلاغ معمولی Corvus corone    – دلیجه Falco tinnucuius
– عقاب طلائی Aquila chrysaetus    لاک پشت آبزی Mauremys caspica –  افعی Viplra lebetina
 

راههای دسترسی
دسترسی به منطقه با وجود جاده آسفالته شهرکرد – خوزستان دشوار نیست این جاده از دوپلان تا سر خون و از سر خون تا پل ارمند ادامه دارد . همچنین جاده آسفالته دورک تا معدن نیز پیرامون منطقه را فرا می گیرد . علاوه بر آن جاده های خاکی روستای جوزستان ،  آب گلور ، جاده خاکی دسترسی به دکل های برق و مخابرات ، جاده خاکی سر تنگ مسن ، جاده خاکی روستای ده کهنه سررک از دیگر راههای ارتباطی و دسترسی به منطقه به حساب می آیند .
 

جاذبه های اکوتوریستی
منطقه هلن به دلیل قرار گرفتن در حاشیه جاده ی اولیه خوزستان و وجود عشایر به عنوان یک نماد هماهنگ حیات با طبیعت ، رودخانه دوپلان و ارمند و حاشیه آن با چشم اندازهای بدیع ، آبشار دره عشق ، چشمه های پرآب همچون آب سفید و آب گلور ، در کنار بوم سازگانهای جنگلی و مرتعی و وجود دو اقلیم کوهستانی با زمستانهای نیمه سرد و تابستانهای معتدل و رودخانه برفی که از ریزش برف به صورت بهمن تا داخل رودخانه دوپلان در حوالی روستای برنجگان ایجاد می شود مجموعه ای از شرایط جذب گردشگر و استفاده بهینه و مطالعه شده از این پتاسیل را فراهم ساخته است .همچنین تفریحات فیزیکی پرتحرک مانند کوه نوردی،صخره نوردی و…،لذت جویی از مناظر ،تماشای حیات وحش ازدیگر قابلیت های گردشگری این منطقه می باشد.
 

وضعیت عمومی اقتصادی اجتماعی
مراکز جمعیتی منطقه را روستاها و عشایر تشکیل می‌دهند که تعدادی از روستاها همچون دوپلان، بره مرده ، گندمکار ، فیروزآباد، چلیدان، در حاشیه خارجی منطقه و روستاهای آب گلور سرتنگ مسن و ده‌کهنه . سرک تا عمق 10-5 کیلومتر داخل منطقه و مابقی روستاها از جمله: آب سفید ، ورزرد ، مسن، جوزستان ، پوراز، برنجگان، سرک، کل‌کله، سونک، شهرک سونک، بوگر، شیاسی ، کنمی، وقفی، ده کهنه هلو سعد ، سرخون، اسلام‌آباد و رحیم‌آباد در حاشیه داخل منطقه قرار دارند ،
در مجموع تعداد 31 روستا در پیرامون و داخل منطقه قرار گرفته که جمعیتی بالغ بر 12869 نفر را در خود جای داده است و از طرق مختلفی چون: کشاورزی ، دامداری، نیازمسکن، تأمین انرژی و … منطقه تحت تأثیر قرار خواهند داد.
 

تعارضات مهم منطقه
منطقه از دو جهت تحت تأثیر فعالیتهای انسانی قرار دارد یکی حضور 12869 نفر در 31 روستای درون و بیرون از منطقه و مسائلی چون: چرای دام، قطع جنگل ، کشت زیراشکوب احتیاجات مربوط به رشد جمعیت همچون اسکان و توسعه روستاها، سرشاخه‌زنی ، تقاضای زمین برای احداث کارگاههای تولیدی و خدماتی ، بوته‌کنی و خارکنی ، شخم و شیار، شکار غیرمجاز و آتش‌سوزی دیگری عوامل توسعه‌ای ناشی از طرحهای ملی چون: عبور خط لوله نفت ، آب آشامیدنی روستا، خط انتقال برق ، احداث جاده‌های دسترسی به این مراکز که حدود 10 کیلومتر با تخریب در مسیر انتقال خط برق فشار قوی از روستای فیروزآباد تا دوپلان ، 13 کیلومتر جاده دسترسی به قلب منطقه و ارتفاع 2800 متری محل احداث دکل‌های مخابراتی شرکت نفت و مخابرات شهرکرد بر روی ارتفاع کوه خاردان ، ایستگاه کنترل لوله نفت در محل دوپلان، احداث کارگاه پرورش ماهی درآب سفید و سرتنگ مسن می‌باشد که منطقه از آن متأثر می گردد.
 

تجهیزات و امکانات
متاسفانه تا کنون علی رغم مصوبه ی صورت گرفته در خصوص حفاظت از ده درصد جنگل های کشور و انجام این مهم در استان هیچگونه چارت اجرائی برای منطقه فوق در نظر گرفته نشده است و به صورت گشت وکنترل از سوی اداره حفاظت محیط زیست شهرستان اردل و کیارو لردگان تحت حفاظت قرار می گیرد . و یک باب پاسگاه در محدوده منطقه در حال احداث می باشد .
 

سایر ملاحظات
از آنجائی‌ که هدف اولیه حفاظت از منطقه به منظور حفظ گونه‌های درختی و جنگلی بوده است و حضور 31 روستا در حاشیه آن نیازها و خواسته‌های اولیه‌شان از جمله تأمین غذا از طریق کشت زیراشکوب ، قطع جنگل به منظور افزایش زمین‌های کشاورزی ، افزایش دام که عمدتاً به صورت گله‌های بز می‌باشند ، شخم و شیار در جهت شیب ، سرشاخه‌زنی به منظور تأمین علوفه و سوخت  شکارغیرمجاز، بوته‌کنی و خارکنی، درخواست مسکن و توسعه روستاها ، درخواست اشتغال از طریق توسعه و ایجاد کارگاههای تولیدی – خدماتی و درخواست زمین و … می‌تواند مشکلاتی را در حفاظت از منطقه بدنبال داشته باشد.
با بیان مشکلات که عمدتاً ناشی از فعالیتهای مردم حاشیه منطقه می‌باشد پیشنهاد می‌گردد :
-نشستی با کلیه شوراهای روستاها و توجیه آنان در خصوص اهداف، برنامه‌ها و نحوه اجرای آن صورت پذیرد.
-مطالعه، بررسی و چگونگی ساماندهی دام و مرتع به منظور جلوگیری از تخریب .
-مطالعه و بررسی چگونگی تأمین سوخت جهت جلوگیری از قطع درخت .
-شناخت، بررسی وضعیت کشاورزی خصوصاً کشت‌های زیراشکوب و آموزشهای لازم در جلوگیری از تخریب و اجرای طرح مدیریت منطقه به اجرا درآید.
– اجرای طرح توجیهی و تفصیلی
– در نظر گرفتن هرچه سریعتر نیرو در چارت اداره کل با امکانات و لوازم مورد نیاز آن
– ساخت پاسگاه پیرامون و محل هائی که قبلا معرفی و اعلام شده است.