مسجد جامع کبیر

این بنا در محله دباغان در حاشیه غربی خیابان شهدا (سپه) واقع گردیده و یکی از ارزشمندترین بناهای تاریخی ایران است. بنای این مسجد با نقشه چهار ایوانی شامل شبستان گنبددار، مناره و ایوان های رفیع، محراب و گچبری های نفیس و صحن و رواق است که در مجموع ، معرف آثار معماری دوره های مختلف اسلامی است . در بررسی سابقه تاریخی این مسجد، در روایت های تاریخی می خوانیم که هارون الرشید به هنگام عزیمت به خراسان در سال 192 ه-. ق، در قزوین دستور ساخت بارو و مسجدی را داده است که بر طبق بعضی از روایت ها و شواهد ، این مسجد در محل آتشکده ای از دوره ساسانی بنا شده است . در روایت دیگری نیز آمده که به دستور هارون الرشید، قاضی ابوالحسن محمد بن یحیی بن زکریا و صاحب ابی العباس بن سریح، آن جامع را ساختند و پرداختند که بعدها به "طاق هارونی " معروف گردید . در ثلث اول سده چهارم، اسماعیل بن عباد طالقانی یا رازی- معروف به صاحب بن عباد، وزیر فخرا لدوله دیلمی- مدرسه ای در مجاورت جامع بنا کرد و در اواخر سده چهارم ، فخرالدوله دیلمی شروع به کشیدن دیوار مسجد کرد؛ ولی ناتمام ماند . به واسطه آسیبی که به مسجد رسیده بود ، در سال 393 هجری ، به دستیاری " ابواحمد کسائی " و "ساوه منادی" جامع مزبور تجدید بنا شد و تعمیر گردید . در سال 413 هجری، به فرموده " سالار ابراهیم مرزبان " ، طبقات فرریخته صحن بزرگ را از نو ساختند و مال فراوانی صرف آن شد . در شوال سال 500 ه-. ق، امیرزاهد خمارتاش بن عبدالله عمادی ، ساختمان مقصوره بزرگ و گنبد و صحن و مدرسه و خانقاه و چاه خانه مسجد را آغاز کرد و در رجب سال 509 ، آنها را به پایان رسانید و مستغلاتی بر آن وقف کرد . پس از آن، ملک مظفر الدین الب ارغون بن تعش، سراچه جداگانه دیگری رو به قبله بنا کرد که در آن ، مجلس تفسیر و حدیث منعقد می شد و در سال 548 هجری از عمارت آن فراغت یافت . در دوره مغول، صدماتی متوجه مسجد گردید که در دوره های بعد تعمیر یا تجدید شدند . در زمان صفویه، بخش های وسیعی به این مسجد افزوده شد که از آن میان به ایوان ها، مناره ها و اکثر رواق ها می توان اشاره کرد . در دوره قاجار نیز ساخت و سازهای قابل توجهی در این مسجد به انجام رسید . در دوره معاصر نیز بخشی از تعمیرات و مرمت های مسجد انجام شده است . حال به شرح قسمت های مختلف مسجد می پردازیم . درهای مسجد : این مسجد در قرن هفتم هجری، درهای متعدد داشته؛ اما امروزه تنها دو در تودرتو در مشرق و در دیگری در شمال غربی دارد . در شرقی و اصلی مسجد که در کنار خیابان شهدا قرار گرفته، سردری باشکوه و مجلل دارد . کتیبه تاریخی این سردر فرو ریخته و تنها عبارات زیر بر جای مانده است : " بسرکاری کیخسرو غلام خاصه شریفه باتمام رسید کتبه حاج محمد صالح قزوینی 1074" . ازآنجا که ایوان جنوبی مسجد به تاریخ 1069 و از کارهای شاه عباس دوم ( 1077 – 1052 ه-. ق) است ، به نظر می رسد که سردر مزبور نیز از کارهای وی باشد . با توجه به دیگر کتیبه های سردر، این بخش از بنا در سال 1191 هجری از طرف محمد صادق خان نامی تجدید و کتیبه ای از کاشی با اشعاری به تاریخ فوق بر آن نصب شده است . همچنین در سال 1251 هجری قمری، شاهزاده علی نقی میرزای رکن الاوله – پسر فتحعلی شاه و فرماندار قزوین- این سردر را مرمت و کتیبه ای از سنگ مرمر بر آن نصب کرد که در آن، اشعاری به خط نستعلیق ممتاز منقور است . آخرین بار که سردر مزبور رو به ویرانی گذاشته بود، حاج مهدی معمار قزوینی- معروف به سنمار- به سال 1353 ه-. ق، سردر و هشتی آن را با آجرتراش به صورت مجلل و زیبایی بازسازی کرد . این سردر به وسیله فضای وسیع روبازی به عرض 10 و طول حدود 50 متر به در دیگری می رسد که از آنجا به وسیله دو راهرو می توان به صحن اصلی مسجد راه یافت . در دو سمت فضای ورودی رو باز، حجره هایی قرار داشته که مسدود شده اند . دومین در مسجد، در اصل از پشت ایوان غربی بوده که بعدها مسدود گشته و در دیگری به سال 1272 ه- . ق در جهت آخرین طاقنمای شمالی به خارج باز شده است . بالای این درگاه که بسیار کوچکتر از در شرقی است، کتیبه ای قرآنی از کاشی لاجوردی به تاریخ 1272 ه-. ق نصب گردیده است . صحن مسجد : این صحن به صورت مستطیل بزرگی به مساحت متجاوز از چهار هزار متر مربع ، از بزرگترین صحن های مساجد ایران است . در چهار جهت این صحن، چهار ایوان و در اطراف آنها، رواق های متعددی واقع شده است . در وسط صحن، حوض بزرگی قرار دارد و در فاصله بین حوض و ایوان شرقی، آبخوره ای است که با ده پله به قنات خمارتاش می رسد. در شمال غربی مسجد، حیاط کوچک و در شمال شرقی آن، حیاط دیگری واقع است . در پشت رواق های جنوبی مسجد، دو قطعه زمین جهت برف انداز مسجد و همچنین آب انبار و زیرزمین مسجد واقع گردیده است . ایوان و رواق های مسجد : مهمترین و زیبا ترین ایوان مسجد، ایوان جنوبی است که از نظرعظمت و رفعت بنا و اسلوب ساختمان و تزیینات متناسب، از بناهای کم نظیر به حساب می آید . این ایوان به سال1069 ه-. ق توسط شاه عباس دوم صفوی ساخته و به شبستان سلجوقی الحاق شده است . دهنه این ایوان، 56/14؛عرض آن، 48/12و ارتفاع آن حدود 21 متر است . ازاره ایوان با سنگ و بقیه قسمت های آن با آجر تراش بنا شده است . در فواصل آجرها، به جای بندکشی با گچ ، کاشی های باریک لاجوردی رنگی به کار برده اند . روکار قسمت مهمی از ایوان، کاشی بوده که اکنون بیشتر آنها ریخته و از میان رفته است . نمای درونی ایوان به صورت دو طبقه ساخته شده و در طبقه پایین آن، سه درگاه جهت ورود و خروج به مقصوره و در غرب و شرق آنها، دو درگاه دیگر جهت دسترسی به رواق های طرفین شبستان تعبیه گردیده است . مطابق درگاه های پایین در طبقه دوم ایوان، پنج غرفه بنا گردیده که راه دسترسی بدانها از طریق یک پلکان است . بین این دو طبقه، کتیبه ای باریک و سرتاسری به خط نستعلیق و به رنگ لاجوردی در کاشی لیمویی رنگ قرار دارد که متن آن، گویای ساخت این ایوان به سال1096ه-. ق توسط شاه عباس دوم است . بالای غرفه های فوقانی، کتیبه دیگری به خط نسخ عالی است که برآن، سوره جمعه به رنگ طلایی در کاشی لاجوردی نقش شده و در آخر آن، عبارت " غلام شاه ولایت شریف کاشی پز" آمده است . در طرفین درگاه های مقصوره زیر گنبد، لوحه هایی از سنگ مرمر نصب شده که بر آن، کتیبه هایی از دوره صفویه و قاجاریه در خصوص معافی و رفع پاره ای تحمیلات و عوارض و بدع نوشته شده است . ایوان غربی مسجد نیز از آثار دوره صفوی است و به نظرمی رسد که در سال 1081 ه-. ق توسط شاه سلیمان صفوی ساخته شده باشد . در طرفین این ایوان، دو راهروی شمالی و جنوبی است که به هشتی پشت ایوان می رفته و در نخستین مسجد در جانب غربی، در این قسمت بوده که مسدود شده است . کاشی های زیبای این بخش از مسجد فروریخته و تنها دو بیت شعر به خط نستعلیق در کاشی لاجوردی با این مضمون بر جای مانده است : "فیضش چو دید افزون ز حد گفتا به تاریخش خرد این طاق گل نبوت بود طاق دل روشندلان [1081] کتبه الفقیر کاوس مصور غلام شاه ولایت شریف کاشی پز" دهنه این ایوان،32/8 و طول آن، 44/10متر است و از آن یک راه به رواق جنوبی و یک ارسی سه چشمه هم به رواق شمالی راه دارد . ایوان شرقی مسجد بین سال های 1313 – 1312 ه-. ق توسط باقرخان سعدالسطنه – فرماندار وقت قزوین – و به دستور و هزینه میرزاعلی اصغر خان اتابک از نو عمارت شده؛ ولی روکار و تزیین آن انجام نشده است . ایوان شمالی به نظر می رسد که در اصل ساخته شاه تهماسب صفوی باشد که در دوره قاجار بازسازی، تزیین و تعمیر اساسی شده است . مناره های ایوان نیز در دوره قاجار بازسازی گردیده است . این ایوان که قدری از صحن مرتفع تر است، به دهنه 11 و عرض 5/11 متر است و ارتفاع مناره های آن نیز به 25 متر می رسد . طرفین جبهه ایوان، با کاشی خشتی زیبا و عباراتی منقوش شده است. در دو سوی هر ایوان، رواق هایی طولانی ساخته شده که هرکدام به نام امام جماعت یا پیشنمازی که سال ها در آنجا نماز می خوانده، نامگذاری شده است . رواق های شرقی، از همه باریکتر، و رواق های جنوبی، بزرگتر و وسیع تر است . ازاره رواق های شمالی و رواق هایی که در شمال ایوان شرقی و غربی واقع شده اند، در دوره اخیر با سنگ تراش پوشیده شده و ارسی های آنها نیز برداشته شده است و به جای آنها، درهایی به سبک جدید قرار داده اند؛ اما رواق های دیگر به حالت اولیه خود باقی مانده اند . نمای خارجی رواق های جنوبی، از هر طرف ایوان، چهار طاقنما، و نمای رواق های شرقی و غربی، سه طاقنما دارد؛ ولی نمای خارجی رواق های شمالی از هر طرف ایوان، پنج طاقنما دارد که با آجرهای ظریف ساخته شده و ستون ها و لچکی آنها با کاشی تزیین گردیده است . آخرین طاقنمای غربی در طرف جنوب، در بزرگی دار د که راهروی رواق غربی و در زیرزمین یا سرداب مسجد است . در بین رواق های جنوبی، دو صفه، یکی به نام طاق هارونی و دیگری به نام طاق احمدیه یا طاق حلاج قرار دارد . رواق واقع در مغرب ایوان جنوبی و همچنین سرداب و زیرزمین مسجد را سعدالسلطنه به سال 1313- 1312ه-. ق به امر میرزا علی اصغر خان اتابک، ورواق واقع در جنوب ایوان غربی را حاج محمد علی به بم – از تجار قزوین- در حدود سال 1320 ه-. ق ساخته اند . طاق هارونیه : این بخش، متصل به دهلیز ورودی شرقی مسجد و از خشت خام قطع بزرگ و گل- و همچنان که اشاره شد – در سال 192 هجری به دستور هارون الرشید ساخته شده که البته چیز زیادی از بنای اولیه آن بر جای نمانده است . مقصوره خماوتاشی یا طاق جعفری : این مقصوره در پشت ایوان جنوبی قرار گرفته و از نفایس هنر دوره سلجوقی است که در دوره ملک شاه سلجوقی به دست امیر خمارتاش ساخته شده است . فضای مقصوره به صورت مربعی به ابعاد 56/14×56/14 متر است . مقصوره دارای ازاره ساده و بلندی با طاقنماهایی در اطراف است . در بدنه جنوبی این مقصوره، محرابی از سنگ مرمر صیقلی قرار دارد که اطراف آن با کاشی های رنگارنگ تزیین شده است . درجبهه این محراب، کتیبه مختصری است که آن را به دستور شاهزاده علی نقی میرزای رکن الدوله در سال 1238 با خط نستعلیق در متن ساروجی گچبری کرده اند و ظاهرا مربوط به تعمیراتی است که به وسیله نامبرده در این محراب به عمل آمده است . در جنوب غربی محراب نیز منبری سنگی تعبیه کرده اند . بخش فوقانی دیوارهای داخلی شبستان، مزین به یک سلسله طرح های هلالی و تزیینات متنوع و نقوش مختلف هندسی و نوارهای مارپیچ و حواشی شاخ و برگ با حالاتی خاص است و بالاخص زیبایی و جذابیت نقش انواع و اقسام برگ های آن، از موضوعات بسیار قابل توجه این بناست . در متن این تزیینات و نقوش گچبری که با آرایش های گوناگون تزیین یافته ، اختلاط قطعات کاشی های کوچک لوزی شکل که از نمونه های قدیم کاشیکاری به شمار می رود، جلوه درخشنده ای به این شبستان بخشیده است . از طرف دیگر، مجموعه خطوط کتیبه های تاریخی آن که به انواع و اقسام خطوط رایج آن زمان- کوفی ریحانی و گلدار و خط ثلث و رقاع و طغری – گچبری و حکاکی شده است، چنان در تکمیل و شهرت این گنجینه هنری تأثیر و دخالت داشته که هم اکنون با اینکه قریب نه قرن از تاریخ نقوش آن می گذرد، اصالت آن محفوظ مانده و در حکم مستندترین ودایع هنری و معرف رسم و روش کتابت این خطوط و آیین حاشیه سازی توأم با نقش و نگار است . تنظیم سطور و مقیاس متناسب حروف و انواع حکاکی و سطربندی که برای جاودان ساختن متن کتیبه های تاریخی در داخل نوارهای مارپیچ و گل و بوته های متن کتیبه منظور شده و به کار رفته است ، حاکی از نهایت قدرت و مهارت و استادی کارگران و نقاشان قلم به دست این بنا است . حروف کتیبه های شبستان، یا به هم پیوسته اند، یا به برگ و غنچه زمینه گلدار ختم می شوند . زیبایی و تنوع نقش و نگار متن این کتیبه ها به قدری است که هر بیننده ای را شگفت زده می کند . در این بخش از بنا، پنج رشته کتیبه به خطوط مختلف گچبری شده است که هرکدام از کتیبه ها از لحاظ هنر حسن خط و زیبایی، ارزش و مقام خاصی دارند . مفاد هر یک از کتیبه ها مختلف بوده، به طور کلی شامل آیات قرآنی و تاریخچه ساختمان شبستان و موقوفات و متعلقات آن است . کتیبه اول به خط ثلث با قلم درشت در هشت ضلع گنبد گچبری شده و خلاصه متن آن چنین است : " بسم الله الرحمن الرحیم … تعیینه فی ایام دوله یوله الملک العادل السلطان المعظم مالک العرب و العجم عمادالدنیا وغیاث الدین ابی شجاع محمد بن ملکشاه … فی ولایه الامیر الاسفهالار مجدالدین اتبع الوصی الا بالله علیکم ولله اسقاطی املعوست شاید این کلمه، اللقفشت بن توران یا پوران باشد بن بوران نصر شاید نصیر باشد … ذلک علی یدالامیر الموفق لمرضیین الافعال المجاهد فی الله ابو منصور خمارتاش بن عبدالله عمادی ابتغاء لمرضات الله و طلبا لثوابه … فی مده تسع سنین اوله شهور سنه خمسائه و آخرها انتها سنه ثمان و خمسائه … " . با توجه به متن این کتیبه ، ساختمان گنبد و شبستان آن در زمان ابی شجاع محمد بن ملک شاه و به دست ابو منصور خمارتاش بن عبدالله العمادی که از بزرگان این دوره بوده، در بین سالهای 507 و 514 هجری ساخته شده است . کتیبه دوم به خط کوفی مورق جلی به عرض 68 سانتی متر و با حاشیه های تزیینی به طرز بدیع و ظریفی گچبری شده است. این کتیبه از ضلع غربی و پایین تر از کتیبه نخستین آغاز می شود، از طول دیوار غربی تا مقداری از دیوار جنوبی امتداد می یابد و در اینجا که جبهه محراب است، قطع و مجددا از شرق محراب آغاز می شود و تا انتهای دیوار شرقی ادامه پیدا می کند . در دیوار شمالی قسمت وسط که معبر ایوان به گنبد است، باز هم یک قسمت بریده می شود و در طرفین این بریدگی، خطوط ریزتر می گردد ودر هر طرف، سه سطر گچبری گشته ، سرانجام کتیبه در انتهای ضلع شمالی ختم می شود . این کتیبه ، به غیر از دو قسمت مختصر ریخته شده، به خوبی محفوظ مانده است . متن کتیبه حکایت از وقف مدرسه متصل به مسجد ، زمین ها و بستان هایی توسط امیر خمارتاش به این مسجد دارد . کتیبه سوم به خط کوفی مارپیچ است که از شرق محراب شروع و در سمت غرب آن تمام می شود و مشتمل بر آیاتی از سوره بقره است و خط آن از حیث ظرافت و زیبایی، از نوادر صنعت خط محسوب می شود . کتیبه چهارم به خط نسخ عالی و خوش، از نزدیک محراب شروع و به انتهای ضلع غربی شبستان ختم می شود و مانند کتیبه قبلی ، متن آن حاکی از نام رقبات موقوفاتی است که به منظور دایر نگهداشتن مسجد و تأمین هزینه روشنایی و لایروبی قنات ، وقف بر مسجد شده است . کتیبه پنجم به خط نسخ، از ضلع غربی شبستان شروع می شود و در آخر همان ضلع پایان می یابد و متن آن، وقف نامه و شرح تقسیم آب خمارتاش است : " بسم الله الرحمن الرحیم یقول العبد الضعیف المنتظر لعفو ربه خمارتاش ابن عبدالله ماءالقناه خمارتاشیه .. . ان آثارنا نذل علینا فانظروا بعدنا الی الاثار تمت عماره هذا القبه فی آخر سنه تسع و خمسائه [909]" . نکته ای که در اینجا لازم است بدان اشاره شود، وجود اختلاف هر سنوات ثبت شده در کتیبه ها و کتاب ابن فقیه است . با توجه به اینکه تاریخ آغاز ساختمان (507 هجری)، متن کتیبه موجود شبستان سلجوقی ثبت است، نوشته ابن فقیه (500 هجری) صحیح به نظر نمی رسد؛ لیکن درباره تاریخ پایان بنا، با اینکه تاریخ ثبت شده از طرف ابن فقیه با تاریخ سال اتمام ساختمان در دومین کتیبه مسجد ( 509 هجری) یکی است، چنین به نظر می رسد که تاریخ دقیق تکمیل ساختمان، همان سال 514 هجری باشد؛ زیرا به طوری که در انشای این قبیل ابنیه مهم تاریخی متداول بوده و هست، برای اتمام هر بنای عظیمی، دو تاریخ منظور می شود : یکی، تاریخ اتمام اصل بنا و تکمیل استخوان بندی و سفت کاری آن، و دیگری، تاریخ پایان ظرافت کاری و تزیین آن. بدین ترتیب باید سال 509 هجری را زمان اتمام بنا و سال 514 را تاریخ تکمیل ظرافت کاری و تزیین آن دانست؛ البته با تذکر این نکته که 5 سال برای چنین تزیینات غنی و پرکاری چندان زیاد به نظر نمی رسد . همچنان که قبلا اشاره شد، بر فراز این شبستان، گنبد باشکوهی از دوره سلجوقی قرار دارد که به شیوه دوپوش ساخته شده است . این گنبد از نظر تناسب شکل و شیب ملایم، در زمره ابنیه ای به شمار می رود که حاوی مشخصات و نمونه کامل معماری دوره سلجوقی و از لحاظ ساختمانی مانند آرامگاه سلطان سنجر در مرو و بنای مدرسه خارجرد خراسان که در زمان نظام الملک وزیرساخته شده، است . ساختمان این گنبد عظیم آجری، بر روی چهار پایه قرار دارد و نیم طاق های زیبایی در چهارگوشه داخلی طاق ساخته شده که در نتیجه، فشار و سنگینی گنبد به طور مساوی بر روی چهار پایه و دیوارهای آن تقسیم می شود . همچنین برای حفاظت گنبد، در چهارگوشه بدنه آجری آن، پشتیبان های مثلث شکلی ایجاد گردیده که مانع تزلزل و تولید شکاف در بنیان بنا می شود . در حد فاصل بین جدار خارجی گنبد و پوشش داخلی آن، فواصلی تعبیه شده که در این فواصل، جدول هایی آجری تعبیه شده است؛ بدین منظور که فشارپوشش بیرونی گنبد را با نهایت دقت و محاسبات ریاضی، بر روی جداول آجری استوار سازند . برای اینکه حفاظ و نقاط اتکایی برای پوشش زیرین گنبد فراهم گردد، در اینجا معمار کوشش کرده که فشار وارد شده از جدول های درون خالی فضای گنبد را با تناسب و مقیاس دقیقی حتی الامکان بر روی پایه دیوارهای قطور آجری و نیم گنبدهای طاق شبستان وارد سازد . رعایت همین نکات دقیق و مهارت و عاقبت اندیشی سازندگان این گنبد و شبستان موجب شده است که گنبد عظیم سلجوقی با وزن سنگین، در مقایسه با سایر گنبدهای دوره سلجوقی – مانند گنبد مسجد گلپایگان و گنبد مسجد جامع اصفهان – کمتر دچار خرابی و شکست و شکاف گردد . سطح خارجی گنبد، با کاشیکاری و طرح های زیبایی پوشش یافته و در رأس آن، قبه ای استوانه ای شکل با سطح کاشیکاری ساخته شده است . از شبستان مزبور، دو راهرو به رواق های طرفین و همچنین سه چشمه درگاه به ایوان جنوبی مسجد راه پیدا می کند . ایوان جنوبی مسجد که بر طبق کتیبه تاریخی آن، توسط شاه عباس دوم به سال1069 ه-. ق ساخته شده، نمونه کاملی از ایوان های مدارس و مساجد دوره صفوی است. این ایوان – که به نظر می رسد اصل آن مربوط به دوره سلجوقی باشد و در دوره صفوی تجدید یا بازسازی و تزیین شده باشد – به وسیله ساختمان یک نیم گنبد که هلال آن جناغی است، با جبهه ای پهن به پایه گنبد سلجوقی اتصال و پیوند یافته است و مرکز اتکای نیم گنبد – که مانند گنبد سلجوقی دو پوشه است – با استادی به شبستان چسبیده و قفل و بست شده است . داخل دو پوش نیم گنبد صفوی را با یک رشته کلاف بندی چوبی و جداول آجری و شمشک سازی به یکدیگر متصل ساخته اند . پوشش زیرین نیم گنبد که دارای سطحی یزدی بندی است، با دو رومی بزرگ، به پیشانی بنا و رومی زیر ایوان منتهی می شود . همچنین محل تقاطع نیم گنبد سقف، از درون ایوان به بدنه ایوان متصل گشته و در حد فاصل آن، یک رشته کتیبه کاشی خشتی با متن لاجوردی قرار گرفته است . ر طرفین شبستان زیر گنبد، امیرخمارتاش، دو شبستان دیگر نیز بنا کرده که محل آنها امروزه، به آتشگاه معروف است . این مسجد به شماره 121 به ثبت تاریخی رسیده است .