مسجد جامع بروجرد

این بنا درشمال خیابان جعفری واقع گردیده و بنای اولیه آن از قدیمی ترین مساجد ایران است که به قولی به روزگار "بودولف عجلی" توسط وزیر او " حمویه بن علی " بین سالهای 150 تا 226 بر شالوده آتشکده ای بنا شده است . بنای اصلی مسجد، فضای گنبدداری با ایوانی در برابر آن است که در دوره های بعد، فضای گنبدداری با ایوانی در برابر آن است که در دوره های بعد، الحاقاتی بدان صورت گرفته است . الحاقات و تعمیرات این مسجد بر طبق کتیبه های موجود، در سال های 1092،1096،1022و1209 ه-. ق صورت گرفته است . این بنا دارای دو ورودی در سمت شرقی و غربی است . ورودی شرقی به فاصله کمی از خیابان جعفری واقع شده و از طریق معبر عریضی، به هشتی ورودی و حیاط مرکزی راه پیدا می کند . ورودی غربی نیز در کوچه مسجد جامع قرار دارد . این ورودی به وضوخانه ای شکیل راه دارد . بنای وضوخانه دارای دو در ورودی در شرق و جنوب است . در سمت غربی، معبر آب انبار قدیمی واقع است . در شمال حیاط مسجد، شبستان شمالی واقع است که سطح آن چند پله پایین تر از حیاط است . اطراف بام این شبستان، به استثنای جبهه جنوبی آن، با طاقنماهای کم ارتفاعی محصور شده است . دو جبهه شرقی و غربی حیاط، به ساختمان های غیر قرینه ای محدود می شود . هشتی ورودی شرقی، از گوشه جنوب شرقی، به حیاط راه پیدا می کند و در مجاورت آن، بنای مقبره ای دیده می شود . ورودی غربی نیز از گوشه شمال غربی و از طریق یک هشتی دیگر، مشابه هشتی ورودی شرقی، دسترسی به حیاط را ممکن می سازد که در مجاورت جنوبی آن، به ترتیب ، یک سقاخانه ، یک حجره و یک حوضخانه واقع شده است . در جبهه جنوبی حیاط، ایوان رفیع، ساختمان گنبددار اصلی و در طرفین آن، دو شبستان واقع است . ساختمان ایوان و مناره های طرفین آن و همچنین ثبستان های شرقی و غربی، از الحاقات بنای گنبددار اصلی به شمار می روند . بر طبق مدارک موجود، قدیمی ترین بخش مسجد، همین گنبدخانه است که در دوره های صفوی و قاجاریه، الحاقات وتعمیراتی در آن صورت گرفته است . این بخش به ابعاد 10×10 متر دارای گنبد دوپوشی بوده که پوشش بیرونی آن در تعمیرات اخیر با مصالح جدید بازسازی و کاشیکاری شده است . جدار داخلی بنا با اندود گچ پوشیده شده بوده که با اندودزدایی از آن، تزیینات و نمای مربوط به دوره های مختلف مشکوف گردید؛ از آن جمله، کتیبه ای در جبهه جنوبی بر بخش فوقانی محراب که با آجرهای تراشیده، به خط کوفی بنایی نوشته شده و با آجرهای قالبی زینت یافته است و بر طاقنمای فوقانی این کتیبه در سطح فیلپوش ها، گره چینی زیبایی دیده می شود . مضمون این کتیبه چنین بود : " بسم الله الهم اغفر آمره هذا القبه الصدر الاجل مجدالدین … ابوالعز محمد ابن طاهر ابن سعید الطال الله بقائه " . در این اندودزدایی، علاوه بر هویدا شدن بافت آجری پوسته داخلی و عوامل فوق الذکر، محراب گچبری و نقاشی شده ای با کتیبه ای به خط نستعلیق گچبری شده کشف گردید که در کتیبه های آن، عبارت "محمد صادق … " و " بنا رستم طلب مغفرت می کند" خوانده می شود . با توجه به شیوه کار محراب، آن را از دوره قاجاریه دانسته اند . با توجه به الحاقات متعدد بر جدار خارجی این بخش از بنا، از نمای اولیه آن اطلاعی در دست نیست . شبستان های شرقی و غربی به نظر می رسد که بعد از قرن نهم هجری به بنا الحاق شده باشند؛ چرا که در زیر شبستان شرقی، سکه های مربوط به 851 و 853 ه-.ق از شاهرخ تیموری به دست آمده است . از زیر گنبدخانه اصلی نیز سفال هایی مربوط به قرن 2 تا 6 هجری به دست آمده که بر این اساس تا حدودی می توان به تاریخ ساخت آن پی برد . با توجه به حفاری های باستان شناسی صورت گرفته در گنبدخانه، نتایج زیر حاصل شده است : اولین اقدامات ساختمانی در این محوطه احتمالا در قرن 4 و 5 هجری صورت گرفته که بقایای آن از لحاظ گوشه سازی پایه های اصلی و ستون نماهای مستدیرالقاعده و تزیینات آجری، با مقبره شاه اسماعیل سامانی در بخارا و از لحاظ نقشه گنبدخانه و وجود راهروهای فرعی در گوشه های آن، با مسجد حیدریه قزوین و مسجد جامع گلپایگان شباهتی دارد . در قرن های 6 تا 9 هجری، تغییرات مکرری در این بنا صورت پذیرفته که با دخل و تصرفاتی در عوامل ساختمانی دوره های قبل همراه بوده و از آن پس نیز در قرن های 9 ، 11، 12 و 13 هجری ضمن الحاق بخش های مختلف به بنا، تعمیرات و تغییرات عمده ای در بنای اصلی صورت نگرفته است. در دوره های ذکر شده، این مسجد دارای تزیینات آجرکاری، گچبری و کاشیکاری بوده که همگی تخریب شده اند . در داخل شبستان مسجد، منبری 9 پله و چوبی قرار دارد که در سال 1069ه-. ق به دست "یارمحمد نجار" ساخته شده است . این بنا به شماره 228 به ثبت تاریخی رسیده است . منابع: ایزد پناه.1355،ج2،صص524-521؛ پیرنیا. 1366،ص4؛رجبی.1371،صص294-292؛کیانی.1374،ص62؛ مشکوتی.1349،ص292؛مولانا بروجردی.1353،صص173-172؛مهریار.1364،صص165-77