باغ شاهزاده در دامنه کوه جوپار و در بستر کویری، در فاصله 35 کیلومتری جنوبشرقی شهر کرمان و در فاصله 6 کیلومتری شهر ماهان در مسیر جاده کرمان – بم در استان کرمان در نزدیکی ارتفاعات جوپار بنا گردیده است. این باغ در عصر قاجار در دوران یازده ساله فرمانفرمایی عبدالحمید میرز ناصرالدوله (1298 هـ . ق تا 1309 هـ . ق) احداث گردیده است. باغ شاهزاده ماهان کرمان یکی از نمونه باغ تخت‌های ایرانی است که از شرایط مساعد طبیعی ممتازترین بهره‌برداری را نموده است. وجود خاک حاصل‌خیز، آفتاب لازم، وزش باد ملایم و نسیم و بالاخره دسترسی به آب (قنات تیگران) امکان ایجاد باغی در آن مقیاس را در گستره‌ای خشک و بی آب و علف معجزه گونه فراهم ساخته است. باغ تخت شاهزاده به مساحت5/5 هکتار، دارای شکلی مستطیلی و شیبی حدوداً 6/4 درصد می‌باشد که حصاری بلند آن را از جو نامساعد اطراف جدا می‌سازد. این باغ یک بار در سال 1337 (ه . ش )و بار دیگر پس از زلزله سال 1360(ه.ش) که در آن آسیب‌هایی دید مرمت شد. سپس به وسیله اداره فرهنگ و هنر خریداری گردید و در فهرست آثار ملی به شماره 1012 به ثبت رسید و هم اکنون در اختیار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کرمان می‌باشد. منبع حیاتی باغ شاهزاده جریان آبهایی است که از کوه های اطراف سرچشمه گرفته است. قنات تیگران که از ارتفاعات کوه جوپار سرچشمه می‌گیرد منبع آب این باغ است. جریان فوق از مرتفع‌ترین سطح وارد باغ گردیده و نظام آبیاری طراحی شده باغ را بوجود می‌آورد.
این باغ یکی از 9 باغ ایرانی است که در یونسکو ثبت جهانی شده است و اطلاعات این باغ از طرف یونسکو به 35 زبان ترجمه شده و در نقشه گردشگری یونسکو قرار گرفته است.
آب منبع حیات بخش این باغ از بخش فوقانی باغ داخل می‌گردد. محورهای اصلی و فرعی و تخت‌های مسطح در نظر ویژه‌ای آبیاری شده و سبز انبوه و کم نظیری را در چارچوب طرح باغ به وجود آورده است. نهر آبی که وارد باغ می‌گردد در جهت طولی باغ به گونه‌ای توزیع می گردد که علاوه بر آبیاری کرت‌ها و مسیرها با استفاده از شیب تند زمین که شرایط اولیه باغ تخت‌های است بر روی محور اصلی و میانی باغ به صورت نهری وسیع، آبشره‌ها و آبشارها به عنصر اصلی کیفیت بخش باغ بدل می‌گردد. در دو انتهای محور اصلی، یعنی در برابر اولین تخت که بنای اصلی روی آن قرار دارد و ورودی باغ، برابر سر در خانه، دو استخر طراحی گردیده که سطح وسیع آب، صدا و جهش آب و فواره های آنها به مطبوعیت باغ می‌افزاید.
بناهای باغ عبارتند از کوشک اصلی یعنی سکونتگاه دائمی و یا فصلی مالک که در انتهای فوقانی باغ قرار دارد. سر در خانه در مدخل باغ به صورت بنایی خطی جبهه ورودی باغ را اشغال کرده و در دو طبقه بنا گردیده است. طبقه فوقانی دارای اطاق هایی است که برای زندگی و پذیرایی پیش بینی شده‌اند. سایر بناهای خدماتی باغ از حصار اصلی استفاده نموده و به صورت دیواری مرکب بناهای مختلف خدماتی را در نقاط مناسب در خود جا داده است. ورودی های فرعی باغ نیز در دو ضلع طولی پیش بینی شده‌اند. طرح اندازی باغ شازده از چشم اندازهای باغ که از ویژگی های اصلی باغ تخت‌ها می‌باشد به بهترین وجه استفاده نموده است. دید روهای ممتد در جهت طولی باغ از کوشک اصلی به سایر قسمت‌های باغ و بالعکس از سردر خانه غنای خاصی به زندگی در باغ می‌دهد. مناظر بیرونی باغ که از داخل و یا از بیرون باغ قابل رؤیت هستند، در نمایش تضاد دو کیفیت زیست محیطی باغ و خارج باغ از نمونه‌های کم نظیر و منحصر به فرد باغ شازده می‌باشد.
نظم درختکاری، انتخاب مناسب گیاهان در ایجاد سایه و یا رنگ آمیزی متناسب در فصل های مختلف باغ ارزش های استثنایی ای را برای آن تعریف می‌کند. باغ شازده ماهان در اوج والایی و شادابی کیفیت‌های طبیعی و مصنوعی خود به خاطر دگرگونی شرایط سیاسی و اجتماعی دوران، برای مدتی طولانی خالی از سکنه و متروک ماند و دچار آسیب های فراوانی گردید. خرابی های وارد شده کلیه قسمت‌های باغ را در بر می‌گیرد. ویرانی‌ها شامل ویرانی بناهای اصلی و همچنین محوطه باز باغ می‌گردد. یعنی باغ سازی و عناصر اصلی شکل دهنده باغ نیز (آبراه‌ها، استخرها، پیاده راه‌ها و بالأخره طبیعت گیاهی باغ نظیر درختان، کرت‌ها، بسترهای گلکاری) از این گزند در امان نمی‌مانند. باغ یک بار در سال ١٣۵٧ خورشیدی مرمت گردید. همچنین در زلزله سال ١٣۶٠ آسیب هایی دید که مرمت شد.
این باغ به دلیل ویژگی ها و جذابیت‌های تاریخی و ارزش های فضایی که دارد به عنوان یکی از نمونه باغ تخت‌های ایرانی مورد توجه دوستداران باغ ایرانی است. علاوه بر این باغ به عنوان فضایی تفرجگاهی، پذیرای عده زیادی است که برای گذران اوقات فراغت از مناطق اطراف به آنجا رفته و ساعاتی را در آن می‌گذرانند.
نظام استقرار
باغ شاهزاده ماهان با مختصات جغرافیایی٣٠ درجه و ۴ دقیقه عرض شمالی و ۵٧ درجه و ١٧ دقیقه طول شرقی می‌باشد. ارتفاع این منطقه از سطح دریای آزاد ١٨۵٠ متر است. با توجه به این که باغ شاهزاده در دامنه کوه جوپار قرار گرفته ، از ارتفاع ٢٠٠٠ متر از سطح دریای آزاد برخوردار است. این باغ در فاصله ٣۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر کرمان و در فاصله شش کیلومتری شهر ماهان در مسیر جاده کرمان ـ بم در نزدیکی ارتفاعات جوپار بنا گردیده است.
واقع شدن منطقه در مسیر عبوری کرمان به بم و در مسیر جاده کهن ابریشم از عواملی است که این محل را برای احداث یک باغ اشرافی مناسب می ساخته است. باغ شاهزاده به گونه‌ای استقرار یافته که حداکثر استفاده از مناظر بدیع داخلی را به صورت زیر امکان پذیر می‌سازد: در بدو ورود ، به ویژه در طبقه فوقانی سردرخانه به غیر از دیدها و مناظر بیرونی باغ، منظره چهارباغ و در جهت عکس آن منظره کوه را امکان پذیر می‌سازد. این مناظر عمده یعنی رؤیت حرکت آب، حوض ها و آبشارها هرکدام به نوبه خود تأکیدی بر محورهای عمود بر محور اصلی دارند و توأم با نظام گیاهی مناظر بدیع داخلی را ارائه می‌دهند. باغ در بستر کویر در میان ارتفاعات جوپار و بلوار شکل گرفته است. کوه‌های پر برف جوپار منظر زیبایی در محور اصلی باغ ارایه می‌دهند که ویژگی خاص این منطقه است.
نظام فضایی
رابطه باغ با فضای بیرونی
وجود ارتفاعات بلند رشته کوه‌های جوپار به ویژه منظری بسیار جالب برای باغ در این گستره فراهم آورده است. در این بستر باز، باغ با دیوارهای نسبتاً بلندی محصور گردیده و با انبوه ویژه‌ای از درختان همچون نگینی در کویر خودنمایی می‌کند. ورودی به باغ از این گستره باز و فضای بکر کویری ـ از مسیر یک چهار باغ است که با درختان به ایجاد فضایی ممتد و جهت دار به سوی باغ هدایت می‌گردد.
سردر ورودی
سردر ورودی به صورت حجمی شفاف، ایجاد فضای واحدی میان این پیش فضا، چهارباغ و داخل باغ می‌نماید. در داخل این بنا دید به فضاها در دو سوی محور اصلی باغ امکان پذیر بوده و فضای بیرونی با درون باغ به صورت سیال و در یکدیگر ادغام می‌شوند.
فضای داخل باغ
در بدو ورود به باغ کل فضای باغ در راستای محور اصلی و در ادامه آن و مناظر ارتفاعات جوپار رؤیت می‌شود. این چشم انداز طولانی با حجم بالا خانه در انتها بسته می شود و با حضور درختان در دو جانب محور که در مواقعی از سال رنگ های متفاوت دارند تقویت می‌شود. حضور جریان سراسری آب در محور اصلی باغ، آبشارها و صدای آن به تعریف این محور کیفیت مطلوبی می‌دهد؛ و انعکاس درختان و بنای سردرخانه و بالاخانه در دو استخر باغ ابعاد جدیدی به فضا می دهد. نور و سایه نیز به سهم خود در این فضاسازی نقش مهمی را ایفا می‌کنند.
نظام فضایی زمین
باغ به خاطر اختلاف سطح حدوداً ٢٠ متری در طول محور اصلی به طور مناسبی تقسیم بندی گردیده است. این تقسیم بندی سطوح که از شیب طبیعی ناشی می‌شود ماهیت باغ تخت را تعریف می‌کند.
نظام هندسی
شکل اصلی باغ شاهزاده مستطیلی با نسبت تقریبی چهار به یک می‌باشد. طول کلی داخل باغ ۴٠٧ متر و عرض آن ١٢٢ متر است. تقسیم بندی کلی باغ به صورت یک محور طولی و دو کانون (محوطه بنای اصلی باغ در قسمت بالا و محوطه ورودی در قسمت پایین) قابل تشخیص است. محورهای فرعی به صورت افقی و عمود بر محور اصلی در مرز اختلاف سطح ها، کرت‌ها را که شمار آنها در هر طرف هشت می‌باشد به وجود آورده‌اند. بناهای باغ به سه دسته تقسیم شده‌اند: بنای اصلی در بالاترین تخت قرار دارد. بنای سردر خانه در بخش ورودی و سایر بناهای خدماتی مماس به دیوار اصلی و خارج از آن واقع شده‌اند. سطح بنای بالاخانه ۴٨٧ متر مربع و سطح سردر خانه ٢٣۴ متر مربع و فاصله این دو از یکدیگر ٣٢۵ متر است.
نظام معماری
نظام معماری در رابطه تنگاتنگ با نظام فضایی و نظام هندسی باغ است. محدوده باغ با دیواری بلند و مرکب محصور گردیده است . این دیوار با بناهایی که در داخل آن و یا با تصرف بخشی از وسعت بیرونی باغ مشخص شده، باغ را از محیط خارج جدا می‌سازد. زمین آرایی تخت باغ، و طبقه طبقه شدن آن از طریق سطوح کرت‌ها، سطح باغ را آینه وار در معرض دید قرار می‌دهد و بنابراین رابطه ساده بین نظاره گر و زمین مسطح به صورت غنی تری در می‌آید و مشارکت نقش توپوگرافی زمین در فضای باغ را تشدید می‌کند. جریان آب به ویژه حوض ها علاوه بر تاکید محورها و آب نمای سراسری به صورت آب شره‌ها سطوح شفافی را بروی زمین برای انعکاس دیگر عناصر ارایه داده است. درخت‌های سایه افکن ویژگی های معماری فضای باغ را تاکید و تشدید می‌کنند.
سردر خانه از معماری شفافی برخوردار است که امکان رؤیت چند جانبه باغ را میسر می‌سازد. از جمله، منظری که از ارتفاع فوقانی به سمت بالاخانه و پایین کوه‌ها جوپار که در فصول مناسب پوشیده از برف هستند رؤیت می‌شود از یکسو، و منظر دیگری که به سمت مقابل ورودی باغ در امتداد چهار باغ تا دور دست کوه‌های بلوار ادامه می یابد. بنای بالاخانه طویل ترین بنای منفرد باغ می‌باشد که عمود بر محور اصلی و در انتهای آن قرار گرفته و بخش پایانی محور محسوب می‌شود. با این که در پشت آن قسمتی از حیاط واقع است اما از آنجا که حیاط مذکور اهمیت حیاط اصلی را ندارد این حجم از بنا رابطه اصلی را با حیاط پشتی قطع می‌کند.
آرایش محیط
کفسازی
سطوح کف در باغ عمدتاً از مخلوط قلوه سنگ با ملات تشکیل شده است این ترکیب در دو محدوده اطراف بالاخانه و سردرخانه توسط نقوش هندسی تزئین می‌گردد. از آجر در پله‌ها و حاشیه باغچه‌ها استفاده شده و سنگ در مرز میان کرت‌ها با پیاده راه‌ها و دیگر لبه بندی‌ها وجود دارد.
مصالح
مصالح بناهای باغ عمدتاً آجر و اندود می‌باشد که در جاهایی مانند سردرخانه توسط کاشی نره مزین گردیده است. بنای بالاخانه کلاً اندود می‌باشد. دیواره باغ اندود کاهگل است که در نزدیکی سردر خانه و بالاخانه به دلیل خصوصیت فضایی محوطه‌های مذکور به ترکیب آجر و اندود گچ تبدیل می‌گردد.
نظام کاربری ها
بازشناسی کارکردی
باغ شاهزاده ماهان در مقایسه با انواع باغ ها اعم از باغ ـ شکارگاه‌ها، بستان ها، باغ قلعه‌ها و باغ سکونتگاه‌ها در زمان ساخت خود (دوره قاجار) به عنوان فضایی سکونتگاهی و تفرجگاهی شکل گرفت. با توجه به وجود دو محوطه وسیع در جلوی بالاخانه و سر در خانه که با نرده‌های چوبی محصور شده‌اند نشان می‌دهد که باغ علاوه بر سکونتگاه محلی برای پذیرایی و تشریفات نیز پیش بینی شده بود.
نظام آبیاری
منبع حیاتی باغ شازده جریان آب هایی است که از کوه‌های اطراف سرچشمه می گیرد. قنات تیگران که از ارتفاعات کوه جوپار سرچشمه می‌گیرد منبع آب این باغ است. جریان فوق از مرتفع ترین سطح وارد باغ گردیده و نظام آبیاری طراحی شده باغ را به وجود می‌آورد. نظام آبیاری در باغ شازده کلاً تابع دو اصل می‌باشد. یکی آبیاری گیاهان باغ و دوم بهره برداری از موجودیت و کیفیت‌هایی که آب می‌تواند در باغ ایجاد نماید.
بررسی وضع اولیه باغ نشان می‌دهد که حرکت پلکانی آب در محور میانی تا بیرون از باغ نیز ادامه داشته است. این فضا در حال حاضر با رواق هایی بازسازی و سنگ فرش شده است. دو استخر اصلی باغ در قسمت بالا و در قسمت ورودی دارای فواره‌هایی بوده‌اند که آب را به ارتفاع قابل ملاحظه‌ای پرش می‌دادند. این راه حل کمتر در باغ های ایرانی دیده شده است و یقیناً متاثر از شناخت باغ ها و چشمه‌های اروپایی است.
نظام گیاهی
انتخاب و آرایش گیاهان در باغ شاهزاده ماهان نقش تعیین کننده‌ای در هویت باغ دارا می‌باشد. درختان و نباتاتی که در بستر منطقه باغ شاهزاده ماهان دیده می‌شوند به ترتیب زیر می‌باشند:
ـ درختان همیشه سبز و باد شکن: درختان سوزنی برگ مانند کاج ها، سروها
ـ درختان سایه دار: درختان برگ پهن مانند نارون وحشی و چتری، زبان گنجشک یا وَن، چنار و سپیدار. این درختان علاوه بر این که از نظر ایجاد سایه اهمیت دارند در آب و هوای منطقه مقاومت می‌کنند.
گیاهان زینتی: از گیاهان زینتی از قبیل سروهای زینتی پیراکانتا و گونه‌های ارس زینتی و شیر خشت که در زمستان گل های ریز می‌دهد.
درختان میوه در کرت ها کاشته می‌شوند و خصوصاً از دیدروهای سمت بالاخانه به پایین در فصولی که میوه دارند منظر جالب و رنگارنگی را به وجود می‌آورند.
درختان دیگر در باغ، بید، ون، بم، شنگ و کاج هستند.
نظرات بسته شده است.