تهران در کوهپایه های جنوب کوه های البرز مرکزی قرار گرفته و شمالی ترین فرو نشست ایران مرکزی به حساب می آید. تهران در موقعیت جغرافیایی 33-51 الی 04-51 طول شرقی و 35-35 عرض شمالی واقع گردیده است. دشت تهران دشتی است با شیب تند از شمال به جنوب که به وسیله بلندی ها و فرونشست های شرقی – غربی به بخش های گوناگونی از شمال به جنوب تقسیم می شود.مجموعه فرهنگی – تاریخی نیاوران عرصه ای مشجر و محصور به شکل چند وجهی غیر منتظمی به وسعت 122350 متر مربع حدوداً 2/12 هکتار می باشد که سه کاخ (صاحبقرانیه)، (احمدشاهی) و (نیاوران) همراه با تعداد معتنابهی از بناها و فضاهای خدماتی، رفاهی را در میان دارد.
از حیث موقعیت مکانی و سابقه استقرار، مجموعه را باید محدوده ای از توابع روستای قدیمی نیاوران محسوب نمود. روستای مذکور اگرچه همزمان با شکل گیری کاخ ییلاقی صاحبقرانیه در مقیاسی محدود رو به آبادانی گذاشت اما همچنان حتی در دوره حکومت پهلوی اول، واجد ساختارهای روستایی بود.
مجموعه کاخ – باغ های نیاوران، برفراز تپه ای احداث گردیده که نسبت به محدوده های جنوبی، شرقی و غربی خود از موقعیت ممتازی برخوردار بوده و به پیرامون خویش اشراف مناسبی دارد. اختلاف ارتفاع مرتفع ترین نقطه واقع در شمال، با پست ترین مکان مجموعه واقع در جنوب آن برابر با 6/36 متر است که بدین ترتیب شیب حداکثری معادل 5/10 درصد را نشان می دهد، اما بر پایه محاسبات انجام شده شیب متوسط این محدوده را با توجه به اطلاعات به دست آمده معادل 7 درصد از جانب شمال به سمت جنوب باید تلقی نمود. اختلاف ارتفاع مجموعه ورودی اصلی واقع در شمال غرب محوطه تا منتهی الیه شرقی آن معادل 5 متر است که شیب متوسطی برابر5/1 در صد از سمت غرب به سمت شرق سایت را شامل می گردد.
هم اینک منطقه نیاوران که هنوز بخش هایی از چهره اولیه خود را حفظ نموده است همراه با محدوده پیرامونی و مشخصاً مجموعه فرهنگی – تاریخی نیاوران، در محدوده ناحیه 4 از منطقه 1 شهرداری قرار دارد.
هم اکنون در شبکه دسترسی های شهری، محوطه یاد شده در جناح غربی میدان شهید باهنر (میدان نیاوران) قرار دارد، تمامی ضلع جنوبی آن با پارک نیاوران همجوار است و خیابان پاسداران در منتهی الیه شمالی خود به حد ورودی جنوب غربی سایت ختم می گردد. ضلع شمالی باغ را ادامه خیابان شهید باهنر موسوم به خیابان کاشانک با گردشی پیرامون شمال غربی مجموعه به سمت روستاهای جمال آباد، کاشانک و دارآباد در می نورود.
جناح شمالی شرقی مجموعه با یک دسترسی فرعی منشعب از خیابان فوق الذکر موسوم به خیابان نصیر آبادی و ضلع شرقی آن با خیابانی به نام حیدری راد یا خیابان مهمانسرا همجوار می گردد. مجموعه یاد شده تنها در بخش جنوب شرقی خود در نواری محدود با صاحبقرانیه همسایه بوده و به عبارتی دیگر تنها در این محدوده با بافت مسکونی شهری بلافصل همجواری دارد.
باغ (مجموعه فرهنگی- تاریخی) نیاوران در شمالی‌ترین نقاط شهر تهران و در دامنه رشته کوههای البرز واقع شده، ارتفاع این منطقه نزدیک به 1800 متر از سطح دریاست. محوطه محصور این مجموعه حدود 12 هکتار است و در مجموع از پوشش گیاهی و فضای سبز مناسبی برخوردار است. وجود اشجار و درختان کهنسال در این مجموعه نشان از قدمت و تاریخ چندین ده ساله آن است.
شرایط طبیعی حاکم بر دامنه رشته کوههای البرز، هوای مناسب کوهپایه‌ای، خاکهای آبرفتی و حاصلخیز و فراوانی آب در این محوطه، محیط کاملاً مناسبی را برای رشد و نمو گونه‌های مختلف گیاهی فراهم نموده‌است.
این مجموعه از لحاظ شیب دارای شیبی تند و از شمال به جنوب است. عدم یکنواختی در توپوگرافی، سبب گوناگونی موقعیت استقرار بناها در این مجموعه شده که در پی آن گوناگونی‌های متعدد در آرایش و انتظام فضای سبز به وجودآمده است.
آب روان که از جمله اجزاء اصلی باغهای ایرانی است، در این مجموعه در مسیری غیر مستقیم در حرکت است. جریان آب موجود که از قناتی موسوم به نیاوران نشأت می‌گیرد، به طور سطحی در جویبارهایی با شیب های متفاوت تقسیم می‌گردد و شدت و حجم جریان آن در طول سال با توجه به فصل متفاوت است.
تنوع گونه‌های مختلف گیاهی از ویژگی‌های بارز باغ نیاوران محسوب می شود که عموماً شامل جمعیتی از گیاهان است که با شرایط محیطی منطقه از سالها قبل سازگار بوده‌اند. تعدادی گونه‌های غیر بومی نیز در مجموعه موجود است که به تدریج با شرایط محیطی منطقه سازگاری یافته‌اند و زیبایی خاصی به مجموعه بخشیده‌اند.
از منابع و شواهد موجود این گونه برمی‌آید که احداث فضای سبز و باغ مشجر نیاوران، با بهره‌گیری از ایده‌ها و سبک‌های آرایش باغهای اشرافی در قرون گذشته ایران صورت گرفته است. احتمالاً شیوه غرس درختان و انتخاب گونه‌های اولیه با اصول یادشده هماهنگی موزونی داشته‌است. نظم و تقارن در بناهای موجود فی‌النفسه آرایش فضای سبز، طراحی آبنماها و ردیف کاری اشجار با اشکال هندسی منتظم در این فضا را دنبال می‌نموده‌است و چنان که در قدیمی ترین عکس های هوایی باغ دیده می‌شود از اصول و سبک باغ سازی ایرانی را دنبال می‌کرده است. بی‌تردید در تاریخ حداقل یکصد و پنجاه ساله احداث باغ، نظام کاشت گیاهی و به طور کلی گونه‌های گیاهی مجموعه دچار تغییراتی شده‌اند.
مهمترین گونه گیاهی مجموعه چنار (Platanus Orientalis) است که سازگاری خوبی از خود در منطقه نشان داده‌است و تقریباً معادل هشتاد درصد از پوشش سبز محوطه را به خود اختصاص داده‌است.
همانگونه که ذکر شد کیفیت خاک و آب محوطه، در شکل گیری، مقاومت در برابر ناملایمات و بقایای جمعیت گیاهی و پوشش فضای سبز آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده‌است. از دیرباز وجود خاک های حاصلخیز دامنه کوه های البرز و آبرفت های کوهپایه‌ای، محیط رشد و تغذیه مناسبی را فراهم می‌آورده است. بر اثر گذشت زمان، افزایش سن درختان، ریشه دهی بیشتر و توسعه سیستم ریشه‌ها به تدریج مواد آلی و مغذی موجود در خاک رو به کاهش نهاد. این امر در کیفیت فیزیکی گونه‌های مختلف درختان تأثیر محسوسی را در بر داشته است. جدا از آنچه ذکر گردید باید توجه داشت که شیب تند زمین و توپوگرافی خاص آن، جاری بودن جریان آب از منتهی‌الیه شمالی به سمت جنوب سایت و حرکت مداوم آب در جهات مختلف و همچنین استفاده از سیستم آبیاری غرقابی و بارانی در مجموعه زمینه را برای رشد و توسعه انواع آفات و بیماری های مناسب ساخته‌است. خصوصاً آفات و بیماری های خاکزی که مبارزه با آنها و کنترلشان بسیار دشوار است، به مرور در مجموعه توسعه یافته است.
با وجود این مشکلات که کم و بیش طی چند دهه گذشته باغ را تحت‌الشعاع خود قرار داده باید اذعان کرد که عمده آسیب‌های جدی طی تغییراتی که منجر به ساخت کاخ جدید نیاوران و نیز پارک نیاوران در دهه چهل خورشیدی گردید به باغ وارد گردیده است. طی این مدت بسیاری از درختان عرصه شمالی و جنوبی باغ در شمال و جنوب کاخ صاحبقرانیه برای ساخت کاخ جدید و پارک قطع گردید و چهره باغ به طور کلی تغییر کرد. بعد از آن در بسیاری از نقاط باغ، منظر سازی بدون توجه به اصول باغسازی ایرانی ادامه یافت و باغ به شکل امروزی خود درآمد.
تاریخچه
حکومت پادشاهان قاجار که تا سال 1925م. به طول انجامید سبب رونق یافتن تهران که تا آن زمان دهکده ای در دامنه کوههای البرز بود، گردید. تا آن زمان در تهران جز باغ های بزرگ با انواع مختلف و متعدد درختان به خصوص درختان چنار، چیزی یافت نمی‌شد.
با آغاز حکومت قاجارها، آقا محمد خان قاجار بنیانگذار حکومت قاجار و فتحعلی شاه که بعداً جانشین او شد، باعث دگرگونی شهر تهران شدند. تهران زیر نظر فتحعلی شاه (1834-1797) دوباره احیاء شد. او اقامتگاه سلطنتی را تزیین کرد و دستور ساخت محل سکونتی به نام بادگیر و اندرونیش را در آنجا داد.
گستردگی شهر تهران از قرن نوزدهم آغاز شد. فتحعلی شاه و جانشینانش تعدادی باغ در شمال تهران بر دامنه‌های رشته کوه البرز بنا کردند که بعدها منطقه ییلاقی شمال تهران را تشکیل داد. یکی از این کاخ‌های سلطنتی کوهپایه‌ای «کاخ نیاوران» است که گذار زمانی طولانی به درازای یکصد و شصت سال در دوران پرفراز و نشیب تاریخ معاصر ایران، وقوع حوادث گوناگون و برگزاری مجالس، مراسم و مناسبت‌های بسیار در عرصه کاخ باشکوه «صاحبقرانیه»، این عمارت عظیم ییلاقی پادشاهان قاجاری را به مثابه فضایی شاخص در صحنه وقایع سیاسی دو قرن اخیر در ایران مطرح می‌نماید.
قصر نیاوران در باغی در دهکده نیاوران ساخته‌شد، فتحعلی شاه و محمدشاه هر یک منزلگاه ییلاقی در این مکان ساخته بودند و ناصرالدین شاه با تخریب آن، خود قصر نیاوران را ساخت. در سی‌امین سال حکومت ناصرالدین شاه، قصر نیاوران به قصر صاحبقرانیه تغییر نام داد.
اولین بنای قصر نیاوران در سال 1267 هـ . ق آغاز شد. این قصر در سال‌های بعد، بار دیگر ساخته شد و یا در شکل ظاهری آن تغییرات عمده‌ای لحاظ گردید. همانگونه که ذکر شد، در سال 1267 هـ . ق ناصرالدین شاه دستور داد عمارت جدید سلطانی را در قصبه نیاوران بنا کنند و بازاری مشتمل بر یکصد باب دکان در نیاوران بسازند.
در سال 1268 هـ . ق ناصرالدین شاه دستور عزل میرزا تقی خان امیرکبیر از صدارت را داد و به جای وی میرزا آقاخان اعتمادالدوله به صدارت نشست. در همین سال در قصر نیاوران مراسم سلام عید فطر به طور رسمی صورت گرفت و تشریفات رسمی نظام انجام شد و برای اولین بار در این قصر هیئت‌های خارجی به حضور ناصرالدین شاه رسیدند. با برگزاری این مراسم با شکوه، قصر نیاوران در کنار قصرهای دیگر ناصری قرار گرفت. بدین ترتیب این قصر درست در سالی که مدرسه دارالفنون افتتاح گردید، مورد استفاده ناصرالدین شاه قرار گرفت. هرچند قبل از اتمام کارهای ساختمانی آن، ناصرالدین شاه بارها در آن بیتوته کرده بود.
بنا بر گفته‌ها، در سال 1276 هـ . ق اعتمادالسلطنه از قصری که باشکوهش می‌نامیدند و از آن به عنوان یکی از «قصور رفیع‌البنا و با روح و صفا» یاد می‌کردند، ایراد گرفت و در پس آن، بعد از گذشت چندی قصر سلطنت آباد ساخته شد. به احتمال فراوان در این دوره زمانی تا سال 1297 هـ . ق که تحولی کلی در عمارت نیاوران صورت گرفت، شاه و نزدیکانش برای تجدید بنا در شکل ساختمانی قصر نیاوران، رایزنی‌های فراوان داشتند.
در زمان مظفرالدین شاه، دیواری از شرق به غرب در قسمت شمالی صاحبقرانیه کشیدند. در زمان احمد شاه هم دیواری در شمال قصر جهان نما کشیدند و قصر و دیوانخانه را از محل حرم جدا کردند. در زمان پهلوی اول مقداری از دیوار میان دیوانخانه و حرم‌سرا را که به دستور مظفرالدین شاه کشیده شده بود، خراب کردند تا ساختمان جهان‌نما با خوابگاه اندرون و سایر ساختمان‌ها ارتباط پیدا کند.
متأسفانه از معمار قصر نیاوران اطلاعی در دست نیست. در متون به نام برخی از معمارباشی‌های سلطنتی که همزمان با آغاز ساخت و ساز نیاوران مشغول به کار بودند برمی خوریم. یکی از آنان محمد تقی خان معمار باشی است. محمد تقی خان معمار باشی، معمار مدرسه دارالفنون هم بوده است و به احتمال فراوان، معمار قصر نیاوران در سال 1268 هـ . ق نیز هم او بوده است.
شاعرانه ترین کاخ دوران قاجار با خصوصیات منحصر به فرد و جاذبه و آراستگی، کاخ احمد شاهی است که متأسفانه فاقد تاریخچه‌ای در زمینه ساخت و ساز و دوران بهره برداری است و شاید تنها اشاره به لفظ احمد شاهی آن را نسبت به آخرین پادشاه قاجاریه و تاریخ ساخت آن به دوران اقتدار کوتاه مدت این شاه جوان مرتبط می‌سازد.
بنابر برخی نقل قول ها، کاخ مذکور را احمد شاه برای همسر گرجی خود بنا نموده بود. چنانکه از تاریخ دوران پهلوی برمی‌آید، عمارت مذکور در دوران پهلوی اول جهت اقامت ولیعهد و همسر نخستین وی( فوزیه) سامان یافته و از آن هنگام در مقاطعی از زمان توسط این خاندان مورد استفاده قرار گرفته است.
در دوره کوتاهی کاخ احمد شاهی به صورت دفتر کار محمدرضا پهلوی عملکردی اداری یافت و سپس با اعمال آخرین تغییرات معماری داخلی در دوران حکومت پهلوی دوم در آن، به عنوان اقامتگاه اصلی ولیعهد وی مجدداً به بهره‌برداری رسید و تا سال 1357 خورشیدی، محل اقامت و دفتر وی محسوب می‌گردیده‌است.
آخرین کاخی که تاریخچه آن مطرح می‌شود کاخ نیاوران در ضلع شمال شرقی مجموعه است. این کاخ توسط مهندس محسن فروغی طراحی گردیده و مهندسین مشاور ناظر بر اجرا، شرکت مهندسین مشاور عبدالعزیز فرمانفرماییان و همکاران و سازنده بنا شرکت ساختمانی ماپ بوده‌اند. در ابتدا این کاخ را به عنوان محلی برای پذیرایی و اقامت رؤسای کشورها و میهمانان عالیرتبه دربار طراحی و منظور نموده بودند، اما در حین عملیات اجرایی با اعمال تغییرات در کاربری، به محل سکونت پهلوی دوم و خانواده وی برای ایام مختلف سال به غیر از فصل تابستان اختصاص یافت.
این کاخ نهایتاً از سال 1346 خورشیدی مورد بهره برداری پهلوی دوم و خانواده او در ایران قرار گرفت و تا سال 1357 نیز محل سکونت آنها محسوب گردیده است.
نظرات بسته شده است.