مسجد قرمز ساوه

این بنا در جانب غربی بازار و ضلع شمالی میدان قدیمی ساوه واقع گردیده و از آثار دوره صفوی است که در سال 914 ه-.ق به روزگار سلطنت شاه اسماعیل صفوی- توسط خواجه شمس الدین پیرمحمد ساوجی، احتمالا به جای مسجدی از دوره سلجوقی بنا گردیده و در دوره های بعد، تعمیرات ، تغییرات و الحاقاتی در آن صورت گرفته است . وجه تسمیه مسجد ظاهرا به خاطر تزیینات زرشکی و کتیبه های قرمز رنگ آن است . بنای کنونی مسجد با طرح چهار ایوانه مشتمل بر سردر ورودی، صحن، ایوان، گنبدخانه ، رواق، شبستان، مناره سلجوقی و در جوار آنها، دو مدرسه قدیمی و جدید و یک مسجد نوبنیاد است . سردر ورودی بنا، از جانب میدان و در جهت شمال بنا قرار دارد و مزین به تزیینات کاشیکاری و کتیبه تاریخی است . ازاره سردر با کاشی های مسدس (فیروزه فام) عصر صفوی پوشش یافته و جدار آن در دوره اخیر سفید کاری شده است . طاق سردر، مقرنس کاری و در پاکار طاق، کتیبه ای گچبری به خط ثلث برجسته مورخ914ه-. ق است : " قد وقع بناء المسجد العالی و اتمامه فی زمان الدوله السلطان … اسمعیل بهادرخان … و قد وفق و تشرف بشرف بنائه عالیجناب متبوع … الخواجه شمس الدوله والاقبال پیرمحمد الساوجی فی شهر رجب سنه اربع و عشر و تسعمأه " . در میانه قابی درون حوضچه ردیف اول مقرنس، نام استاد کار " عمل عبدالله بن محمد" گچبری شده است . در بالای درگاه و در سینه اسپر سردر، لوحی سنگی نصب شده و بر آن، فرمانی دیوانی از شاه اسماعیل صفوی نقر شده است . بخش اصلی مسجد یا گنبدخانه به ابعاد 8 × 8 و ارتفاع حدود 12 متر، در میانه سه رواق و یک ساختمان جنوبی که به عنوان مقبره مورد استفاده بوده، واقع است و از سه جانب آن، درگاهی وسیع و مرتفع به رواق های اطراف باز می شود که با افزودن پوششی درکمرگاه آنها ، درگاه ها را دوطبقه و غرفه دار ساخته اند . صورت چهارضلعی گنبدخانه در بالا با زدن نیم طاقی هایی در زوایا و قوس های کوچکتری در بین آنها، به کثیرالاضلاع تبدیل گشته و پاطاق پوشش عرقچینی بنا بالا آمده است. بدنه قوسی شکل نیم طاقی های گوشه ای، با مقرنس خوش قطاری آراسته و رنگ آمیزی شده است . گنبد بنا، یک پوشه است و سطح زیرین آن در اصل گچبری و نقاشی داشته است . تزیینات گنبدخانه در قسمت چهار ضلعی، 16 ترنج گچبری شده است که در میانه هر یک به خط ثلث برجسته، بخشی از صلوات کبیره را گچبری کرده اند . روی پوشش درگاه و بر فراز ترنج های یادشده، نخستین کتیبه کمربندی گچبری شده است . متن این کتیبه که در زمینه ای منقش به گل و بوته های برجسته نوشته شده، سوره نبأ است . در ابتدای قسمت کثیر الاضلاع زیر گنبد نیز دومین کتیبه به خط برجسته کوفی و به رنگ زرشکی در زمینه لاجوردی متضمن سوره یاسین گچبری شده است . در میانه ضلع جنوبی گنبدخانه، محرابی نیم هشت ضلعی با پوشش مقرنس گچی و مزین به کتیبه ای گچبری و نقوش رنگ آمیزی شده قرار گرفته است . متن کتیبه ها، آیات قرآنی، عبارات دینی و نام " سید امیر بن یک کلمه ریختگی القزوینی" است . در سه جانب گنبدخانه، رواقی قدیمی با جدار آجری و فاقد تزیین واقع گردیده که روی آنها غرفه های ساخته شده است . در جانب جنوبی مقصوره هم رواقی وجود دارد که سابقا به وسیله درگاهی با سه رواق دیگر مرتبط بوده و اکنون (1350ه-. ش) به صورت انبار درآمده است . در زیر رواق مزبور، آثار ساختمانی قدیمی تری کشف گردیده است . در گوشه رواق شمالی و متصل به جرز سردر ورودی از خارج، مأذنه یا مناره ای آجری از آثار قرن پنجم هجری است که نیمی از قطر آن، در داخل بناهای مجاور قرار گرفته است . ارتفاع مناره حدود 10 متر است . بدنه مناره تا ارتفاع 6 متری، ساده و بالاتر از آن، تزیینی و دارای کتیبه ای به خط کوفی شجری آجری است . در جهت غربی و جنوبی مسجد یاد شده، صحنی به ابعاد 20 ×20 متر دارای چند حجره و ایوان های چهارگانه است . ایوان جنوبی و دو حجره طرفین آن برای بنای مدرسه ای جدید در سال 1357ه-. ق برداشته شده است . در این سال ، بنایی با 12 حجره با ایوانی در جلو و صحنی به وسعت 24×30 متر توسط حجت الاسلام آقای آقا شیخ محمد رضا شریعتمدار ساوجی بنا گردیده است . در ضلع جنوبی این مدرسه نیز مسجد نسبتا بزرگی در سال 1379ه-.ق (1319ه- . ش) توسط فرزند فرد مذکور بنا شده است . منبع: فیض.1350،ج2،صص136-128