این بنا در ضلع غربی قلعه حکومتی، بر روی صفه سنگی نسبتا بلندی واقع گردیده و بین سال های 1227 تا 1228 ه-. ق توسط امان الله خان اردلاان – والی کردستان در زمان فتحعلی شاه قاجار- بنا گردیده است . این بنا که جامع شهر و معتبرترین مسجد آن است، در گذشته به عنوان مدرسه معتبری نیز محسوب می شده است. بنای مسجد مشتمل بر سردر ورودی، هشتی،صحن، ایوان، حجره ها 12 گانه،شبستان ستوندار و گلدسته ، دارای کاشیکاری زیبا و کتیبه های تاریخی و غیر تاریخی است . مصالح عمده مورد استفاده در بنا، آجر، سنگ و چوب است و از کاشی، آجر لعابدار و سنگ مرمر نیز برای تزیین و نماسازی بنا استفاده کرده اند . سردر ورودی بنا دارای ازاره سنگی، دو سکوی سنگی یکپارچه و کتیبه های تاریخی است . بر بالای ورودی، کتیببه ای سنگی نصب کرده اند که متن آن در تمجید از بنا و بانی آن است . در بدنه سردر، کتیبه سنگی دیگری نصب کرده اند که متن آن، فرمان مظفرالدین شاه در ممنوعیت قماردر سنندج است . بعد از ورودی، هشتی گنبدداری با تزیینات کاشی قرار دارد که از طریق ایوان مانندی به داخل صحن دسترسی پیدا می کند . در اطراف صحن مسجد، دو ایوان نسبتا بلند، 12 حجره و چند درگاه و در میانه آن، حوضی سنگی قرار گرفته است . ایوان های مسجد دارای ازاره سنگی، سطوح کاشیکاری شده و کتیبه هایی بر کاشی و مرمر هستند . کتیبه سنگ مرمر ایوان جنوبی ، قصیده ای از میرزامحمد صادق اصفهانی (ناطق) و کتیبه سنگ مرمر ایوان شرقی، قصیده ای از میرزا فتح الله خرم کردستانی است . این کتیبه ها که به خط نستعلیق نگاشته شده اند، یادگار شیخ حسن – فرزند شیخ عبدالمؤمن ثانی- هستند . حجره های دوازده گانه اطراف صحن دارای پوشش مسطح بوده و در اصل جهت سکونت طلاب مورد استفاده بوده است . بخش اصلی مسجد، شبستان بزرگ ستونداری است که ورودی اصلی آن، از ایوان شرقی است . این شبستان با طرح مستطیل، دارای 24 ستون سنگی در 4 ردیف 6 تایی است که پوشش طاق و گنبد شبستان – متشکل از 35 گنبد کوچک – بر آنها قرار گرفته است . ساقه ستون ها دارای تراش مارپیچ شکل و پایه های هشت ضلعی آنها دارای حجاری های تزیینی است . در ضلع جنوبی شبستان، محراب و در طرفین آن، معبرهایی تعبیه شده است . از تزیینات مهم این شبستان، کتیبه ای قرآنی و سرتاسری است که بر دیوار نصب شده است . روشنایی شبستان، از طریق پنجره هایی در دیواره غربی تأمین می شود . این بنا در دوره های اخیر تعمیر گشته و به شماره 375 به ثبت تاریخی رسیده است . منابع : اردلان.1349،صص249-247؛تسبیحی.1348،صص80-77؛فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران.1345،ص108؛کریمیان.1371،صص308-287؛کیانی.1368،ص21
