این بنا درمرکز شهر تبریز واقع است و یکی از شاهکارهای معماری دوره اسلامی به شمار می آید . این مسجد، درمحل، گوی مسجد(مسجد کبود) و درمنابع گاه مسجد جهان شاه نامیده می شود؛ اما درگذشته به مسجد و عمارت مظفریه معروف بوده است . بانی بنا، میرزا جهان شاه بن قرایوسف ترکمن- و به روایت دیگر، همسر وی: جان بیگم خاتون یا دخترش صالحه خاتون- سومین پادشاه ازسلاطین طایفه قراقویونلو است که در سال 839 ه-. ق در آذربایجان و نواحی شمال غرب ایران حکومت می کرده است و برطبق بقایای کتیبه موجود، این بنا را در سال 870ه-. ق به پایان رسانده است . از قرار گفته بعضی ازمحققین، عمارت مظفریه منحصر به مسجد نبوده؛ بلکه عمارات و ساختمانها و تفرعات زیادی- ازخانقاه و ملحقات و زوایا و صحن و رواق و حوضخانه- داشته است که همگی ازبین رفته اند . بقایای این مسجد درطی قرون گذشته دراثر زلزله و بی توجهی، متحمل صدمات جبران ناپذیری شده است؛ به طوری که تا دوره اخیر، گنبد و مناره های آن ریخته و به صورت ویران و مخروبه ای درآمده بوده است . درگاه عالی و طاق بی نظیر و بلند این مسجد گرچه آسیب زیادی دیده است، اما هنوز با آن عظمت خود برپا و بیانگر گوشه ای اززیبایی و شکوه گذشته آن است . بقایای مسجد کبود- که به جز چند طاق شکسته و سردر خارجی نبود- در دوره اخیر، به همت مسئولین مربوطه بازسازی و تعمیر اساسی گردیده است . سیاحان و نویسندگان متعددی در قرون گذشته از این بنا دیدن کرده و شرح هایی ازآن ارائه داده اند . کاتب چلبی، مورخ عثمانی که درتاریخ 1045 به تبریز آمده، در"تاریخ جهان نما" می نویسد : "درگاه مسجد جهان شاه، بلندترازطاق کسری است . بنای عالی است که با کاشی های زیبا آراسته شده . گنبدهای بلندی دارد … جامع دل انگیزی است که هرکس داخل آن شود، دلش اجازه بیرون شدن را نمی دهد؛ لیکن شیعیان غالبا از رفتن بدان مسجد خودداری می کنند . این بنا با کاشی های زیبا آراسته شده …" تاورنیه- سیاح فرانسوی که یک سال بعد ازکاتب چلبی ازتبریز دیدن کرده- درخصوص این مسجد می نویسد : "در اطراف میدان بزرگ تبریز و مجاورت آن، بقیه آثار و بناهای عالی دیده می شود و چهار- پنج مسجد را که در عظمت بنا بی نظیر هستند، به خرابی واگذارده اند . یکی ازآن مساجد که بهتر و عالی تر از سایر مساجد تبریز است، درخارج شهر، سر راه اصفهان واقع شده … بنای این مسجد بسیار عالی و نمای آن که پنجاه قدم ارتفاع دارد، هشت پله از سطح زمین معبر کرسی دارد و ازخارج، دیوارهای آن همه ازکاشی اعلا به رنگ های مختلف پوشیده شده و از طرف داخل، با نقش و نگارهای عالی به سبک معماری اعراب و با کلمات بسیار به خط عربی ازطلا و لاجورد زینت یافته . ازدو طرف نما، دو مناره استوانه ای خیلی بلند اما کم قطر ساخته اندکه درمیان آنها راه پله تعبیه شده است که ازآن بالا می روند . سطح ظاهر مناره ها هم کاشی است … درمسجد، چهار پا بیشتر عرض ندارد و دروسط، تخته سنگ سفید شفافی تراشیده شده که بیست وچهار پا طول دارد- یعنی ارتفاع- و دوازده پا عرض آن سنگ است و درمیان سطحه آن نمای بزرگ خیلی نمایش دارد … از راهرو مسجد داخل گنبد می شود که سی وشش قدم قطر آن است . دایره گنبد، سه برابر قطر آن می شود . این گنبد بزرگ مسجد، از طرف داخل، روی دوازده مجردی بنا شده که شانزده مجردی هم ازخارج تکیه گاه آن است، و این مجردی ها شش پای مربع حجم آنهاست . طرف پایین، در اطراف، سکویی ازمرمرسفید ساخته شده که زیر آن خالی و برای نهادن کفش ها، خانه خانه است . این گنبد، ازطرف داخل با آجرهای کوچک مربع ازکاشی های الوان مختلف گل وبوته دار موزاییک شده که درمیان آنها به تناسب، کلمات عربی گنجانیده و به قدری خوب جفتکاری کرده اند که گویا یک پرده نقاشی است که تمام با مقراض و پرگار ساخته شده است . ازاین گنبد( بستان) داخل گنبد کوچکتری می شود که خیلی قشنگتر از اولی است و در قعر آن، ازسنگ مرمر سفید شفاف، محراب ساخته شده است . این گنبد، مجردی ندارد؛ اما ازاره آن به قدر هشت پا ارتفاع، ازسنگ مرمر سفید است و سنگ ها به یک عرض وطول دیده می شود . تمام این گنبد(شبستان) پوشیده ازکاشی مینایی بنفشه رنگ است که روی آن، اقسام گل های صاف نقاشی شده . سطح خارجی هردو گنبد هم ازهمین کاشی ها پوشیده شده؛ ولی نقاشی آنها برجسته است . روی گنبد اولی، گل های سفید روی زمینه سبز، و روی گنبد دومی، ستاره های سفید روی زمینه سیاه و همه رنگ ها به باصره لذت و فرح می دهند . . . روبه روی مسجد درطرف دیگر معبر، یک کریاس عالی و نمای دیگری دیده می شود که ازیک بنای دیگر باقی مانده و بقیه آن به کلی خراب شده است ." مادام دیولافوا که در دوره قاجار از این بنا دیدن کرده، می نویسد : "این بنای قشنگ، شایسته مطالعه دقیقی است. عظمت بنا و زیبایی سردر آن و ظرافت معماری و کاشیکاری که در اطراف این سردر به کار رفته، هم حیرت آور است و بسیار جای تأسف است که گنبد این بنای زیبا به واسطه زلزله خراب شده و قسمتی ازدیوارها را نیز با خود فروریخته است . این مسجد، حیاط بزرگی داشته که در اطراف آن، طاقنماهای جالب توجهی بوده و در مرکز آن، حوض بزرگی برای وضو گرفتن وجود داشته است . امروز، تمام این بنای عالی خراب شده؛ حتی زمین و مصالح فرو ریخته آن را نیز مردم تصرف کرده اند . سردر این مسجد، درزمین مرتفعی بنا شده و در قسمت فوقانی آن، قوس بیضی شکلی وجود دارد . در دو کنار این سردر، ستون های متصل به بنا به شکل مارپیچ بالا رفته که در قسمت فوقانی، هلال بیضی شکلی را تشکیل می دهند . این ستون ها کلا از کاشی های نفیس فیروزه ای رنگ زیبا با نقش و نگارهای خوش نما پوشیده شده اند . سطوح داخلی رواق، ازکا شی های رنگارنگ پوشیده است . این کاشی ها به صورت قطعات کوچک بریده شده و با مهارت تمام چنان به هم اتصال یافته اند که گویی یکپارچه هستند. در نقاشی و ترکیب رنگ ها به اندازه ای لطف و ظرافت به کار رفته که انسان خود را درمقابل تابلوی بسیار عالی پر از سبزه و گل می بیند .. . این سبک کاشیکاری، قابل مقایسه با ترکیبات هندی خاص صنایع سلجوقی و مغولی نیست و برتری و مزیت زیادی بر آنها دارد . در کوتاهی، سردر اصلی را به عبادتگاه مربوط می سازد . عبادتگاه، مرکب ازدو تالار بزرگ است که ازهم متمایز و هر دو سابقا دارای گنبدی بوده اند . تالار اول با کاشی های رنگارنگ زینت یافته و تالار دوم که محراب در آن واقع شده، با کاشی های هشت ضلعی کوچک مزین است که رنگ مینایی لاجوردی آنها به شکل های کتیبه ها جان می بخشد. کتیبه ها دارای نوشته هایی با خط عربی هستند که با شاخ وبرگ و گل ها آمیخته شده است . سنگفرش کف این بنا بسیار با شکوه و خوش منظره است . این سنگ ها را از معادن مجاور ارومیه استخراج کرده اند که هنوزهم آسیبی ندیده و محفوظ مانده اند ." با توجه به بقایای برجای مانده و بازسازی های به عمل آمده، مسجد کبود تبریز، از نوع مساجد مسقف بوده که مناسب آب وهوای سرد منطقه است . بخش های مختلف این مسجد عبارتند ازسردر، شبستان بزرگ، رواق های دورادور شبستان بزرگ و شبستان هشت ضلعی کوچک . سردر بنا که روبه شمال است، به طول 7 و عرض 5 متر، ازسطح کوچه مقابل به اندازه 5 پله سنگی، هریک به ارتفاع 50 سانتی متر و درازای 3 تا 5/3 متر، بلندتر است . برروی این صفه سنگی، سردر طاقداری به ارتفاع حدود 9 متر قرار گرفته که بخش های فوقانی آن آسیب دیده است . سردر و طاق مزبور، ازسنگ های ازاره به بالا باکاشی های معرق بسیار ممتازی پوشیده شده است . طاق سردر با طرح جناغی ساخته شده و حاشیه سراسری سردر را تزیین کاشی پیچی ضخیمی به رنگ فیروزه ای احاطه کرده است . سطح سردر، علاوه برکاشی ها و طرح های بسیار زیبا، با کتیبه های متعدد تزیین و نماسازی شده است . درکتیبه اصلی و تاریخی بنا ، با کاشی معرق سفید رنگ در زمینه لاجوردی و به خط ثلث بسیار عالی چنین آمده است : "ریختگی السلطان الاعظم المطاع الخاقان الاعلم اللازم ریختگی ابن المظفر سلطان جهان شاه بن شاه یوسف نویان رفع الله العلی الاعلی بدوام خلافته لواءالدین ریختگی الافاصه مبراته مبانی الملک و دعائم قباب الحق المبین آمین". درحاشیه طاق درگاه مشرف به خیابان سمت راست نیز چنین مسطور است : "بسم الله الرحمن الرحیم . انما یعمر مساجد الله من آمن بالله والیوم الاخر واقام الصلوه وآتی الزکوه ولم یخش الااللهریختگی ان یکونوا من المهتدین ریختگی ". بالای درگا ه قسمت فوقانی تماما ریخته و از بین رفتهریختگی العماره المبارکه المظفریه فی رابع ربیع الاول من سنه سبعین و ثمانمائه اقل العباد نعمه الله ابن محمد البواب". با توجه به کتیبه فوق، معمار بنا، " نعمت الله بن محمد البو اب" بوده است . دربالای کتیبه تاریخی بنا، همچنین عباراتی متضمن استعانت از پروردگار و ذکر و ثنای الهی دربین طرح های گوناگونی ازگل و بوته و اسلیمی و اشکال مختلف هندسی با خطوط، نسخ، ثلث و کوفی جا داده شده است . در ورودی مسجد، در اصل، درچارچوبی ازسنگ مرمر قرار داشته که از بین رفته است . درگذشته ، در طرفین سردر- دردوگوشه بنا- دومناره بلند و کم قطر وجود داشته که ازمیان آنها راه پله ای به پشت بام می رفته است . درقسمت داخلی طرفین پاطاق در ورودی فعلی مسجد ، در میان کاشی های معرق، دو لوح ، هر یک تقریبا به طول 50 سانتی متر، وجود دارد که برآن به خط سفید برزمینه کاشی مشکی، دومصراع شعر- درسمت شرقی پاطاق : " کردار بیار و گرد گفتار مگرد" و روی پاطاق سمت غربی : "چون کرده شود کار بگویند که کرد"- به خط خیلی عالی نوشته اند . پس ازسر در، دهلیز گنبددار یا رواق واقع است . این رواق، درسه سمت شمالی، غربی و شرقی شبستان بزرگ واقع گرد یده و 40/4 متر عرض آن است . این رواق با گنبدهای کم خیز و طاق های ضربی پوشیده شده و ازاره های آن با کاشی های معرق، با تزیینات هندسی و کتیبه های متعدد پوشش یافته است . این رواق توسط جرزهای بزرگی، از شبستان بزرگ مجزا می شود و از طریق راه های ارتباطی متعددی به شبستان راه دارد . شبستان بزرگ مسجد به شکل مربع و به طول و عرض 50/16متر است و ازچهار جهت به رواق و شبستان کوچک مرتبط می شود . درقسمت پایین ازاره این شبستان، به اندازه سی سانتی متر سنگ مرمر با طرح های طاق گونه کار کرده اند که درحال حاضر، نمونه هایی از آنها برجای مانده است . بالای این قسمت را تا کمره دیوار، کاشیکاری معرق با طرح های هندسی که ترکیب دل انگیزی ازانواع کثیر الاضلاع های مکرر دارد، پوشا نده است . بالای این قسمت را حاشیه ای ازکاشی معرق با طرح های گیاهی اسلیمی، ختایی و بالای آن، کتیبه ای ازآیات قرآنی به خط ثلث سفید در زمینه فیروزه ای بسیار خوش و بالای این کتیبه نیز طرح های متنوعی از انوع گل ها، بوته ها، اسلیمی ها، ترنج ها و کتیبه هایی با خطوط مختلف نسخ، ثلث، کوفی و تعلیق پوشانده است . دراین کتیبه ها، اسامی جلاله ، آیات قرآنی و احادیث نبوی نوشته شده است . این نوشته ها ، درحین اینکه خود شیوه تزیینی دارند، در ترکیب با همدیگر، اشکال هندسی بدیعی را به وجود می آورند . به عنوان مثال، با شش عبارت "یا معز"، ستاره ای شش پر طراحی کرده اند که خود این ستاره نیز درداخل مربعی قرار دارد که ازعبارت های "یاحمید" و "یا غنی " به طرز زیبایی شکل گرفته است . درچهارسوی این مربع نیز کلمات "یا مرهوب"، "یا مرغوب"، "یا مشکور" و "یا مذکور" به خط ثلث در داخل ترنجی بیضی شکل قرار گرفته است . طرح جالبتری نیز به خط کوفی ازچهار عبارت "الحمدلله " شکل گرفته است . دراین تزیینات، درمیان کاشی ها، ازسفال های بی لعاب، به شیوه تخمیری استفاده شده که بسیار جالب توجه است . از باقیمانده جرزها و دهانه های طاق بالای شبستان چنین معلوم می شود که بر فراز بنا ، گنبدی برروی هشت چشمه طاق یا دوازده جرز بنا شده بوده و شانزده جرزهم ازخارج تکیه گاه آن بوده است . برهمین اساس، در دوره اخیر برای حفظ و نگهداری بنا، به تقلید ازگنبد اصلی، گنبد دو پوسته پیوسته جدیدی با دهانه ای به قطر بیش از 15 متر با آهیانه ای خاگی شکل و خودی با منحنی شبدری تند برروی بنا زده شده است . گوشه سازی گنبد به صورتی ساده اجرا شده و فقط پا باریک دارد که روی آن، سنبوسه و روی آن، گریوار و سپس گنبد قرار می گیرد . در زمان آبادانی مسجد، گنبد این بنا باکاشی فیروزه ای مفروش بوده است . پلکان واقع درچهارجرز شبستان، به یک غلام گردشی درطبقه فوقانی راه می یابد . دروسط شبستان، گودالی وجود دارد که احتمالأ همانند مساجد سر پوشیده دوره عثمانی، جای فواره یا منبع آبی بوده است . شبستان کوچک مسجد به صورت کثیر الاضلاع هشت پهلویی در پشت شبستان بزرگ واقع گردیده و تنها راه ارتباطی آن نیز ازهمان جهت است . زیبایی و ویژگی خاص این شبستان، گویای آن است که احتمالا به منظور خاص یا استفاده بزرگان حکومتی طراحی شده است . ازاره این شبستان، ازسنگ مرمر صاف به ارتفاع 2 متر پوشیده شده است . قسمت عمده این سنگ ها شکسته و ریخته است . درتعمیرات سال 1319 شمسی، تعدادی ازآنها اززیر خاک بیرون آورده و درجای خود نصب شدند . این تخته سنگ ها دارای 15 سانتی متر ضخامت و بین 2 تا 3 متر عرض هستند . برقسمت فوقانی ازاره سنگی، کتیبه ای قرآنی به خط ثلث بسیار عالی درزمینه ای از پیچک و گل های تزیینی حجاری شده است . به نظر می رسد که بالای این بخش- حتی سطح زیرین گنبد- با کاشی های شش ضلعی پوشیده بوده است . طاق های این شبستان، از بالای جرزها آغاز می شود و بخش هشت ضلعی زیرگنبد را تشکیل می دهد . ظاهرا میان این هشت قوس، تعدادی قوس ثانوی ازجنس آجر ساده ساخته بوده اند که به عنوان عناصری استوارکننده برای نگهداری گنبد محسوب می شده است . این قوس های ثانوی، در پشت سطوح پوشش تزیینی یی ازکاشی های شش ضلعی آبی سیر پنهان بوده است . سطوح تزیینی کاشی طوری طراحی شده بوده که دایره ای بربالای رأس های قوس های سراسری به وجود می آورده است . هیچ اثری از یک کتیبه سراسری در قاعده گنبد دیده نمی شود. در این بخش مسجد، قبری وجود دارد که به نظر می رسد از آن جهان شاه یا یکی ازاعضای خاندان او باشد. شایان ذکر است که درقسمت های مختلف مسجد، از تیرها و چوب های سخت جهت کلاف کشی و استحکام بخشی بنا استفاده شده است . تزیینات کاشیکاری این بنا درحد کمال و یکی ازغنی ترین تزیینات کاشی موجود در بناهای اسلامی ایران است- علی رغم اینکه بخش وسیعی از بنا و تزیینات آن از بین رفته- و درست به همین خاطر و همچنین تسلط رنگ آبی درکاشی ها، این مسجد به "فیروزه اسلام " شهرت یافته است . رنگ های کاشی معرق که در سراسر بنا یافت می شوند، شامل آبی روشن، آبی سیر، سفید، سبز، زرد و قهوه ای می شود و در این میان، رنگ آبی بیشترین درصد را به خود اختصاص داده است . از ویژگی های خاص تزیین کاشی این بنا، وجود تنوع درطرح های تزیینی بدیع- هندسی، گیاهی، خطی و اسلیمی- و همچنین استفاده از قطعاتی ازجنس سفال بی لعاب در داخل زمینه ای ازقطعات کاشی آبی رنگ است. این بنا به شماره 169 به ثبت تاریخی رسیده است .
