میل خسروگرد، سبزوار

این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۷۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. میل خسروگرد در سال 505 ه. ق به دستور تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید با پلان : پایه مربع، ساقه مدور در 5 کلیومتری غرب سبزوار بین جاده رفت و برگشت سبزوار – شاهرود با تزئینات آجرکاری خفته و راسته به شکل لوزی و همچنین دو رشته کتیبه کوفی آجری احداث گردید.

تا قبل از کاوشهای باستانی شناختی (تابستان 1381) مورخان و سیاحان خارجی چون واسیلی و لادیمیر و ودیچ ، هانری رنه دالمانی ، خانیکف ، تا تانیل کرزن و داخلی چون مرحوم عبدالحمید مولوی، صنیع الدوله گمان می کرده اند میل خسروگرد تنها باز مانده از مسجد عظیم شهر خسروگرد است. لیکن داده های باستان شناختی حاصله از کاوشای علمی اطراف میل ثابت کرد این میل مناره مسجد نبوده بلکه میل راهیابی است.

میل خسروگرد در منطقه ی نیمه بارانی مشرف به دشت کویر بر روی رسوبات رسی و شنی مربوط به دوران سوم زمین شناسی قرار گرفته است و بفاصله 30 کیلومتری جنوب گسل زلزله خیز سبزوار است(نقشه شماره یک نقشه زمین شناسی )

وجه تسمیه
چون اعراب چهار حرف (گ ، ژ ، پ ، چ ) را در حروف خود ندارند لذا کلماتی که یکی از این حروف داشته معرب کرده اند از آن جمله خسروجرد معرب کلمه خسروگرد است؛ گرد در اصل کرد بوده ، کرد مصدر مرخم کردن است و کردن به معنی ساختن، پس خسروگرد یعنی خسرو ساخت یعنی ساخت خسر، خسرو نام عمومی پادشاهان ساسانی است همانگونه که قیصر نام عمومی پادشاهان روم است . به هنگام بررسی شناسایی آثار تاریخی – باستانی سبزوار به دلیل نزدیکی این میل به روستای خسروگرد نام آن را میل خسروگرد گذاشته اند.
پیشینه تاریخی :
صاحب کتاب تاریخی تاریخ بیهقی در مورد ایجاد خسروگرد نوشته سبزوار را ساسویه بن شاپور الملک بنا کرده است و شاپور آن بود … و سبزوار در اصل ساسویه آباد بوده است و گفته اند پسر این ساسویه یزد خسور بود که خسروشیر جوین ، خسرو آباد بیهق و خسروجرد را بنا کرده است
مولف کتاب جغرافیای تاریخ خراسان می گوید: چنین گویند که کیخسرو و بعد از قتل افراسیاب  در این ناحیه قلعه ی ساخت آن را خسروگرد خواندند.

قدیمی ترین مناره در جهان اسلام به سال 44 یا 45 ه ق توسط زیاد بن ابیه در زمان خلافت معاویه در مسجد جامع بصره احداث شده است سپس در سال 53 مناره جامع ابرو در خطاط توسط ملمه بن مقلد و به همین منوال تا در سال 384 ه ق به دستور معتصم عباسی مناره باب الزیاره مسجد الحرام را در مکه معظمه می سازند . در ایران مناره یی چون تاربی خانه دامغان ، میل کاشمر، اختگان ، رادکان و … خود نمایی می کنند.
اهالی سبزوار به مِنار یا مُنار به ضم میله می گویند؛ همانگونه که در شهرهای دیگر به مناره ، ماذنه ، صومعه ، گلدسته ، عساس و میل می گویند.

در کتاب آثار باستانی خراسان آمده است به خسروجرد در اوایل اسلام و قرون اولیه آن مرکز و حاکم نشین ناحیه بیهق بوده که بعداً قصبه سبزوار… از خسروجرد آباد تر شده است و مدتهاست که مرکز ناحیه سبزوار است سپس مرحوم ضیع الدوله در کتاب مطلع الشمس آورده به ((از آثار خسروگرد که شهر بیهق بوده چیزی که فعلاً باقی و محل ملاحظه است مناری می باشد مرحوم عبدالحمید مولوی با توجه به کتیبه میل که تاریخ 505 ه ق را مشخص می کند و با توجه به شباهت نزدیک دو مناره موجود در خارج شهر غزنین که به دستور سلطان محمود غزنوی ساخته شده است تاریخ ساخت مناره را سال 415 ه ق می داند و تاریخ 505 را سال مرمت آن می داند.
نصرت ا… مشکوتی گفته این مناره که در اعداد زیباترین مناره های تاریخی آغاز قرن ششم هجری است قریب 38 متر بلندی دارد، در بدنه آجری آن دو رشته کتیبه کوفی و تزئینات لوزی شکل دیده می شود . تاریخ کتیبه این مناره سال 505 ه ق است.
فریزر که در سال 1822 م از سبزوار دیدن کرده می گوید که وی در آنجا مناره قدیمی دیگری نظیر مناره خسروگرد و یک مدرسه قدیمی که کتیبه عربی روی آن مبین این بود که آن را فخر الدین یا فخر الدوله نامی ساخته دیده است.    ن خانیکف و ای هرتسفلد از یک کتیبه ناخوانا درمناره سبزوار جهت کرده اند.
مرحوم ضیع الدوله در کتاب مطلع الشمس ذکر کرده در سال 1300 هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه بنای فوق مرمت گردیده است. ناتانیل کرزن گفته : مناره خسروگرد مناره تک و بلند که 100 پا ارتفاع دارد و طرح و نگاری بر سطح خارجی آن دیده می شود که تا رأس ادامه می یابد.

تاریخچه مرمت
میل خسروگرد براساس نوشته های سیاحان در طی قرون گذشته مرمت گردیده از آن جمله سال 1135 ه ق به دستور نادرشاه افشار به نقل از سیاح خارجی هانری رنه دالمانی در کتاب سفرنامه از خراسان تا بختیاری و سال 1300 هجری قمری به دستور ناصر الدین شاه قاجار به نقل از مطلع الشمس جلد دوم همچنین در دوره ی پهلوی دوم و دولت جمهوری اسلامی ایران به سال 1375 عایق بندی بام سکّو و پایه میل مرمت گردیده است.
مصالح میل خسروگرد براساس ظاهر موجود
آجر تراش
از این نوع آجر به شکل نیم دایره ، نیم بیضی، مثلث به اشکال عدد هفت و هشت فارسی استفاده شده که نمونه این نوع آجرها را این حقیر در حفاریهای باستان شناسی؛ شادیاخ نیشابور، رباط چاهه و رباط شرف همچنین مسجد و مدرسه و ارگ توس در سالهای 1375-1378-1379-1380و 1381 دیده ام
آجر به ابعاد 5*25*25
چوب به عنوان کش (شناژ) در بدنه و پایه میل که چوبها نقش انتقال نیروهای کششی و نشست پی را در بنا به عهده دارند، برای مثال چنانچه سکه ای را محکم روی یک سطح ثابت نگه داریم و سکه ای دیگر متصل به این سکه در طرفی از آن بگذارید سپس سکه ای را در جهت مقابل آن به سکه ثابت بزنیم، بدون آنکه سکه ثابت حرکت کند نیرو را به سکه دیگر منتقل می کند و آن سکه را به حرکت در می آورد، در حقیقت چوبهای رانشی در بتا این اصل را به عهده دارند و نمونه این حرکت را در مناره مسجد پامنار سبزوار و مسجد اصفهان می توان دید یا اینکه مناره از راس به طرفین حرکت دارد ولی سطح قاعده مناره ثابت است و به این خاطر به آن جنبان می گویند.
ملاط گل با مخلوط شیره آهک ، ماسه بادی و خاک رس

طرز کار مصالح
اگر تقسیم بندی در اجزاء میل قائل شویم میل از 4 قسمت به شرح زیر تشکیل شده است : الف: پایه  ب: ساقه  ج: سرپوش د: راس
سکوئی هشت ضلعی به ارتفاع حدوداً 150 سانتی متر از سطح عمومی محل با مصالح آجر به ابعاد 5*25*25 و سانتی متر که به صورت خفته راسته کار شده اند آجرهای رخبام سکّو بصورت خرند یا هره است در ضلع شرقی و غربی این سکو 6 پله آجری بالا رو به ارتفاع پای پله 25 سانتی متر و کف پله 35 سانتی متر قرار دارد . بام این سکو با آجر گری به ابعاد 5*10*20 سانتی متر در سال 1375 کف پوشی گردیده است.
پایه میل حدوداً 250 سانتی متر از سطح سکو ارتفاع دارد و پلان آن تقریباً مربع است آجرهای این سکو به ابعاد 5*25*25 سانتی متر با ملاط گل و مخلوطی از خاک رس ، ماسه بادی، و شیره آهک به صورت خفته کار شده است، فاصله بین آجرها با ملاط گچ و ماسه بادی بندکشی شده است.

ساقه میل
ساقه میل به شکل استوانه است هر چه از سطح قاعده این ساقه به راس میل می رود از قطر ساقه کاسته می شود این ساقه به 11 قسمت غیر مساوی تقسیم شده است . آجرکاری روی پایه بصورت خفته ست و بعد از آن یک باند آجر تراش به شکل نیم بیضی و نیم دایره که این اشکال بر روی یکدیگر تشکیل بیضی کامل . دایره کامل و لوزی داده است . ارتفاع این قسمت ساقه نسبت به قسمت بالاتر خود کم است بعد از این یابد دومین قسمت ساقه با تزئینات آجرکاری لوزی شکل و شمسه خود نمایی می کند.
این قسمت ساقه در ارتفاع سه لوزی کامل دارد ودو نیم لوزی یکی در قسمت پایین ودیگری در قسمت بالا ، بر روی این ساقه یک باند تزئینی آجر تراش قرار گرفته بست و روی این باند قسمتی از ساقه که ارتفاع آن نسبت به دیگر ساقه ها بیشتر است ؛ پایین این قسمت از بهم خوردگی برخوردار است گوئی محل مرمت شده است . شکل آجرکاری بصورت لوزی ناقص است بر روی این قسمت مرمتی آجر کاری به صورت لوزی که هفت لوزی کامل در آن کار شده و دو نیم لوزی به صورت مثلث متساوی الاضلاع ، یکی در قسمت پایین و دیگری در قسمت بالا کار شده است. شکل لوزی از ترکیب آجرها به صورت خفته و راسته بدست آمده است بر روی این قسمت در ردیف آجر خفته کار شده است و روی این دو رگ یک رگ آجر تراش به شکل دو لوزی متصل به یکدیگر کار شده است.
بر روی این آجر تراش تزئینی دو رگ آجر معمولی به صورت خفته کار شده است.
بر روی این آجر کاری خفته یک باند تزئینی آجر تراش به اشکال بیضی مثلث متساوی الاضلاع و لوزی کار شده است. طرز ساخت آجر و کار آن ؛ آجر به ابعاد 5*25*25 سانتی متر به شکل بیضی تراش داده اند در حقیقت آجر از روبرو به شکل بیضی است ولی انتهای آن چهار گوش است این حقیر نمونه این آجرها را در رباط ماهی سرخس در کاوش سال 1375 دیده ام.

یک رج دو تا دو تا از این آجرهای تراش به گونه ای که تیزه قوس نیم بیضی به سمت آجر کاری خفته پایین باشد قرار داده اند و سپس آجر نیم بیضی دیگری که قوس آن برخلاف قوس آجر نیم بیضی پایین روی این آجر تراش قرار داده اند از تشکیل این دو نیم بیضی بر روی یکدیگر شکل بیضی کامل ساخته اند. سپس دو رج دیگر آجر تراش به شیوه مذکور کار کرده اند ، در طرفین این چهار رج آجر تراش که تشکیل دو بیضی کامل را داده است یک رج آجر نیم بیضی کار شده سپس بر روی آن یک رج آجر نیم بیضی دیگر که قوسهای آن برخلاف نیم بیضی دیگر که قوس آن بطرف آجرهای پایین است کار شده است.

بر روی این باند تزئینی آجرهای تراش دو رگ آجر خفته کار شده بر روی این آجر خفته یک رج آجر تراش به شکل مستطیلی که دو لوزی کنار آن است کار شده است نمونه این آجرهای تراش این حقیر در حفاریهای باستان شناختی نیشابور دیده ام بر روی این رج آجر تراش دو رج آجر خفته کار شده است و سپس کتیبه کوفی با آجر ارتفاع کتیبه سه آجر 5*25*25 سانتی متر است که به صورت راسته روی یکدیگر قرار گرفته اند با احتساب ملاط خود بین آجرها و کرسی چینی قاب کتیبه ؛ ارتفاع کتیبه حدوداً یک متری می باشد. از آجرهای تراش به شکل نیم دایره دو دایره بعنوان تزئین بالای کلمات استفاده شده است با عنایت به اختلاف فاصله این حقیر با کتیبه قرائت آن از این فاصله میسر نیست لذا به نوشته آقای محمود بیهقی به نقل از حسینعلی بیهقی پسنده می کنیم.

((امربنا هذه المناره صاحب العجم مقبل الملک تاج الدوله ابوالقاسم بن السعید ولی امیر امیر المومنین فی سنه خمسه و خمسمائه))
بر روی این کتیبه دو رج آجر خفته کار شده سپس یک رج آجر تراش با نقش مستطیل در وسط و دو لوزی در طرفین و بر روی این آجر تراش دو رج آجر خفته کار شده است سپس یک باند تزیینی آجرتراش به شرح زیر می باشد:
گوشه های آجر 5/25/25 سانتی متر را در جهت طول آن با زاویه 45 درجه تراش داده اند سپس دو سانتی متر از وسط آجر را به شکل بیضی کم عمق تراش چهار گوشی است .

در مرحله سوم قسمتهای اضافه بر شکل تراش می خورد بعد از اینکه شکل مورد نظر را بدست آورده اند. آجرهای تراش به شیوه مذکور کار کرده اند از ترکیب این آجر تراش با یکدیگر اشکال بیضی ، لوزی مثلث ساخته اند که چشم نوازی خوبی دارد.
بعد از اتمام باند آجرهای تراش دورگ آجر خفته کار شده ، روی آن یک رگ آجر تراش با تزئینات مستطیل در وسط آجر و در طرفین مستطیل لوزی کار شده ، روی این رگ دو رج آجر خفته کار شده است وسپس قسمتی از ساقه که با تزئینات لوزی به صورت خفته راسته کار شده است وسط لوزی آجرهای تارش به شکل مربع و لوزی دارد که تشکیل یک شمشه را داده است بطور کلی در این قسمت ساقه 40 رگ آجر کار شده که از ترکیب این آجر ها به صورت خفته و راسته در شکل لوزی کامل که وسط آن شمشه ای با آجر تراش به شکل لوزی دارد ساخته شده و دو نیم لوزی یا مثلث متساوی الاضلاع در قسمت پایین و بالای این قسمت از ساقه ایجاد شده است در بدنه این قسمت روزنه ای نور گیر پله ها با استادی تمام کار شده به گونه ای که در اصل اشکال هندسی این روزنه های کم و کاستی ایجاد نکرده است .
بعد از اتمام آجر کاری خفته راسته دو رگ آجر خفته کار شده به این وسیله زمینه اجرای یک باند تزئینی آجر تراش که حاشیه بسیار زیبایی برای کتیبه دیگر میل دارد ایجاد شده ست . طرز ساخت آجر تراش این باند و طرز کار آن . ابتدا آجرهای تراش که به صورت علامه سه یا کلاه الف است تراش داده شده سپس یک رج از این آجرهای تراش کار شده و بر روی این رج آجرهای تراش به صورت نیم دایره و مثلث کار شده است از ترکیب و آجر تراش نیم دایره تشکیل دایره کامل داده شده است بر روی این رج آجر تراش آجرهای تراشی معکوس آجرهای زیرین کار شده است.

شاید بشود گفت این نوع کار آجرتراشها در حاشیه کتیبه نوعی تذهیب برای کتیبه باشد. بر روی این باند آجرتراش دو رگ آجر خفته کار شده‌، سپس کتیبه کوفی دوم میل؛ تزئینات این کتیبه مانند کتیبه پیشین است بر روی این کتیبه دو رج آجر خفته کار شده سپس چهار رگ آجر تراش به شرح زیر:
گوشه های آجر 5*25*25 سانتی متر را در جهت طولی آجر با زاویه 45 درجه تراش داده اند، سپس وسط آجر را به صورت تخت حدوداً 5/2 سانتی متر تراش داده اند این نوع آجر را به شکلی که گودی آجر به سمت بالا باشد یک رج کار کرده اند سپس روی آجر تراش به همین شکل منتهی معکوس آجر زیرین کار شده است و آجر تراش دیگر مانند آجر تراش اولیه کار شده سپس روی آن آجری معکوس کار شده است ، در طرفین این آجرهای تراش دو آجر به صورت مورب کار شده که تشکیل علامت ضربدر داده است؛ در قسمت پایین و بالای این علامت از دو آجر تراش به شکل مثلث استفاده شده است به طور کلی از ترکیب این آجرهای تراش بسامد شکل لوزی مشهود است
بر روی این آجرهای تراش تزئینی 40 رگ آجر به صورت خفته راسته کار شده که از ترکیب این نوع کار اشکال لوزی بدست آمده است این قسمت از میل برخلاف قسمت پایین آن که آجرهای خفته راسته موازی با یکدیگر کار شده بودند، این قسمت آجرکاری میل، آجرها نسبت به یکدیگر است نمایش داده شده است بر روی این قسمت بعد از اتمام آجرهای خفته راسته سه رگ آجر خفته کار شده است بر روی این آجر کاری معمولی 15 برگ آجر کاری شده که در حال حاضر به علت تخریب آجرها ترسیم شکل آجرکاری مقدور نیست بر روی این محل سیزده رگ آجر خفته کار شده است. بر روی این آجرکاری 15 رگ آجر کار شده که ترسیم شکل آجرکاری به علت ریزش آجرها مقدور نیست لیکن باید گفت این محل نسبت به قسمت زیرین خود قطرش بیشتر است شاید بتوان گفت زمینه اجراء تو نگان با این پیش آمدگی شروع شدهاست بر روی این تو نگان چهار رگ آجر خفته کار شده سپس آجرهای تراش با قالب زده که به دلیل اختلاف ارتفاع ، چشم قادر به دیدن دقیق نیست .
4 – نورگیر در بدنه میل روزنه های جهت تامین نور پله ها تعبیه شده است
5- پله بندیهای میل خسروگرد از داخل متکی به بنا است و به صورت حلزونی تا راس ادامه دارد.
راس در سر میل ، قصبه یا سایبانی به اشکال مختلف ساخته می شده به گفته نگهبان راس قبه هشت ضلعی داشته است.