قلعه اسماعیل آقا برفراز کوهی در 18 کیلومتری غرب ارومیه و حاشیه رودخانه نازلوچای قرار گرفته است. این قلعه در نیمه دوم قرن 19 میلادی ساخته شده و بخشی از دیوارها و محل دیدهبانی آن هنوز هم پابرجاست. کاوشهای انجام یافته نشان میدهد که در جنب قلعه اسماعیل آقا، بقایای بناها و قلعه سنگی دیگری که به دوران اورارتویی مربوط است وجود دارد.
در قسمت شمال غربی این کوه دو دخمه به فاصله چند متری از هم در صخرهای کنده شدهاند. در ورودی این دخمهها به شکل چهار گوش است.
دیوارههای جانبی و سقف و کف داخل دخمهها کاملاً صاف و صیقلی است. به نظر میرسد این دو دخمه مقبرههای هستند، که به دوران اورارتویی تعلق دارند. در پایین کوه و در قسمت غربی آن سه مقبره دیگر نیز دیده میشود. این مقبرهها با سقفی هرمی شکل از سنگهای رسوبی و لاشهای ساخته شدهاند. در داخل یکی از آنها سنگ قبری به این مضمون وجود دارد: «فی شهر ربیع الثانی سنه 1110 در ایام شاه سلطان حسین عباسقلی خان زیاد اقلی بر مناقشه شیخ سلیمان.»
در زیر زمین داخل مقبرهها، مقبره دیگری قرار دارد که به وسیله دریچهای از سقف میتوان به آن دست یافت. هر چهار مقبره فوق مربوط به دوره صفوی میباشند. آثار موجود این کوه مشتمل است بر سه بخش متمایز:
یکم- دخمه سنگی اورارتویی متعلق به هزاره اول قبل از میلاد با حجاری منظم ایوان ورودی، سر در قاببندی شده سنگی و اتاقی که طاقهای محراب مانندی دارد و در انتهای آن دخمهای است از سنگ یکپارچه تراشیده شده.
دوم-بقایای دیوارهها و مقبرههای دوران صفویه.
سوم-آثار قلعه اسماعیل آقا که به دوره قاجاریه مربوطه است. قسمت اعظم دیوارهای آن هنوز پابرجاست، ولی اتاق نگهبانی و سایر واحدهای مسکونی این قلعه خراب شده و آسیب بسیار دیده است. مصالح این قلعه از خشت خام با دیوارهای گلی-چینه میباشد.
سنگ کاظم خان: سنگ کاظم خان یا قیرخلار(محل سکونت چهل نفر)، واقع در شمال شرقی شهر ارومیه و شمال غربی دریاچه ارومیه، صخرهایست که ارتفاع آن بیش از 350 متر است.
دورتا دور این سنگ را با بریدن بدنه آن به شکل راهی در آوردهاند که عرض آن 60 متر و طولش در حدود 500 متر است. تنها راه دستیابی به بالای سنگ همین راه است. عرض این معبر به سمت فوقانی آن کاسته میشود، به طوری که در بالای سنگ به 6 متر کاهش مییابد.
شکل این سنگ صاف و یکپارچه و قلعه درداری بر بالای آن واقع است. آثار عمارت و ساختمانهای متعددی از سنگهای بزرگ و تراشیده در پی و بنای این قلعه تعدادی سنگ قبر مرمرین سفید و درخشان وجود داشته که روی آنها عباراتی به خط نسخ زیبایی حکاکی شده بود. این سنگهای مرمر مفقود شدهاند. در بالای قلعه مزبور چاهی وجود دارد که طول و عرض آن 5/2 و عمق آن 8 متر است و به گونهای طراحی شده بوده که در مواقع بارانی آب شیرین لازم را جمعآوری کند.
بر روی این صخره به دستور کاظمخان قراول خانه مستحکمی با دری از سنگ مرمر احداث شده و روی یکی از پایههای مرمری عبارت«ابونصر حسن بهادرخان حکمران…»و روی پایه دیگر نیز عبارت«الطرفر علی الله السطان الاعظم الحسین…» را با خط زیبایی حکاکی کردهاند که متأسفانه به علت شکسته شدن پایهها، بقیه عبارات از بین رفته است.
در این قلعه به دستور کاظمخان ساختمان دو طبقهای نیز بنا شده که زمانی مورد استفاده خود و خانوادهاش بوده است. کاظمخان در این قلعه، آهنگری، ریختهگری و قایقسازی دایر کرده بود و در ضمن به ساختن توپ سرپر و باروت و فشنگ و غیره نیز میپرداخت. این قلعه فقط یک در دارد که به جاده سنگی باز میشود.
در قرن 7 هجری به دستور هلاکوخان قلعه قیرخلار را که به صورت مخروبه بوده، تجدید بنا میکنند. گویا به دستور هلاکوخان کلیه خزاین آن را که از عراق و سایر کشورها به غارت جمعآوری کرده بوده، به قلعه شاهی انتقال دادند و در جای امنی پنهان کردند. شایع است که مدفن او نیز در اینجاست و از این رو آن را گور قلعه نیز میگویند.