نای تاریخی نوشیجان در حدود ۶۰ کیلومتری جنوب همدان و ۲۰ کیلومتری شمالغرب ملایر بر فراز تپه‌ای طبیعی به ارتفاع تقریبی ۳۷ متر قرار گرفته است.این اثر که ابتدا به صورت تپه‌ای باستانی بود از سال ۱۳۴۶ مورد کاوشهایباستان‌شناسی قرار گرفت. سازه های مختصر دو دوره پارتی و هخامنشی این تپهباستانی پس از مطالعات کافی برداشته شد و آثار اصلی که شامل دژ و معبد وتالار ستوندار از اوایل دوره مادها است پابرجاست. عناصر این مجموعه ازنخستین الگوهای معماری ایرانی در فلات ایران است.
نوشیجان شامل اجزای زیر است :
بنای قدیمی جبهه غربی (نخستین نیایشگاه)
تالار ستوندار (آپادانا)
معبد مرکزی (دومین نیایشگاه)
اتاق‌ها و انبارها
تونل
حصار و دژ
با کاوش‌های باستان‌شناسان دراین تپه باستانی سه طبقه شناسایی شد که طبقه اول را به مادها، طبقه دوم را به هخامنشیان و طبقه سوم را به ساسانیان نسبت می‌دهند. مجموع یافته‌های باستان‌شناسی حاکی از این است که طبقه اول محل استقرار مادها (از نیمه دوم قرن هشتم تا نیمه اول قرن ششم قبل از میلاد) بوده است.بقایای آثار در طبقه اول تپه نوشیجان عبارتند از: بنای قدیمی جبهه غربیتپه که نخستین آتشگاه است با توجه به طرح و نقشه مجموعه بناهای این تپهمی‌توان گفت که این بخش از بنا پس از احداث تالار ستوندار ساخته شده و ازدو محوطه مربوط به هم طرح‌ریزی شده است.
بقایای یک آتشدان در جبهه جنوبی نشانگر مراسم نیایش آتش می‌باشد اتاق معبد شمالی- جنوبی ساخته شده و در بدنه مخروطی شمالی آن سه طاقچه به طور نامشخص دیده می‌شود که یکی از آنها حالت هواکش داشته است.در حاشیه ضلع جنوبی معبد، بقایای یک سکوی برجسته وجود دارد که احتمالا شالوده پایه ستون‌های معبد بوده است. اثر بعدی طبقه نخست این قلعه، تالار ستون دار (آپادانا) بر روی سکویی خشتی قرار گرفته و شالوده آن بر پایه شفته‌ریزی با ملات گل و کف‌سازی نهاده شده است.
این تالار نیز شمالی- جنوبی است و ضلع شرقی آن زاویه قایم ندارد و ضلع غربی متکی به بقایای ستون غربی است. باتوجه به پلان عمومی این تالار می‌توان آن را با تالارهای ستوندار حسنلو و گودین تپه مقایسه کرد از طرفی تالارهای ستوندار فوق، یعنی آپادانای
حسنلو، گودین تپه و تپه نوشیجان با تالارهای اورارتوپی که از آلتین تپه آسیای صغیر به دست آمده قابل مقایسه هستند و احتمالا با تاثیرپذیری از هنر معماری "اورارتو" ساخته شده‌اند.
اثر بعدی شناخته شده در این طبقه معبد اصلی است که شکل آن به صورت نیمه چلیپا بوده و با همان عناصر معماری دژ ساخته شده است و به نظر می‌رسد پس از تخریب شدن، به منظور حفاظت با لاشه سنگ‌های ورقه‌ای پر شده است زیرا در هنگام حفاری و پس از تخلیه سنگ‌ها، معماری آن با همان شکل اصلی خود ظاهر شده است.
در زاویه شمالی سرسرا و در داخل بنای اصلی، پایه آتشدان و محراب معبد دیده می‌شود و برروی این پایه مقداری خاکستر از بقایای آتش در حین نیایش به دست آمده است.اتاق‌ها و انبارها اثر مهم طبقه اول تپه نوشیجان است که در شرقی‌ترین قسمتتپه قرار گرفته و دارای حصار، بارو، اتاق‌های مسکونی و انبار است. نخستین اتاق که احتمالا اتاق نگهبان است بلافاصله بعد از ورودی قرار گرفته و به شکل مستطیل است در این اتاق مراسم آتش بر پا می‌شده و این امر از سوختگی دیوارها مشخص است.
در ضلع غربی اتاق ورودی، سرسرای قلعه دیده می‌شود و در ضلع شمالی آن بقایای پله‌های مدور به طرف بالا بوده که متاسفانه به کلی نابود شده است. بر روی دژ بقایای شکاف‌ها و سوراخ‌هایی است که احتمالا به منظور دفاع از قلعه ایجاد شده که در بعضی از آنها در هنگام پر کردن مسدود شده‌اند این سوراخ‌ها شبیه تیرکش می‌باشند که در معماری آشوری و اورارتویی به نحو احسن قابل مشاهده‌اند. سقف اتاق‌ها و انبارها احتمالا پوشش چوبی داشته اما پوشش بعضی راهروها و شبستان‌ها به صورت هلالی و با خشت‌های بزرگ زده شده که
جالب توجه و حائز اهمیت است.
مصالح ساختمانی این بنا از خشت‌هایی به ابعاد ۱۳در ۴۰در ۲۵سانتیمتر استفاده شده و مستطیل شکل است در صورتی که خشت‌های به کار برده شده در دوره ساسانیان، مربع شکل هستند. اثر دیگر تونل (حفره) است در بخش شمالی تالار ستوندار و در امتداد شرق و
غرب، حفره‌ای سردابی شکل کنده شده که در عمق سه متری به‌صخره منتهی می‌شود. این حفره (تونل) پله‌دار دارای ۱۳پله با ارتفاع ۱۷۰سانتیمتر، عرض ۱۸۰ سانتیمتر و به طول ۲۰متر حفر شده است.
