چارتاقی نویس

چارتاقی نویس در دامنه ارتفاعات غربی روستای نویس در 17 کیلومتری شمال شرق تفرش ( به خط مستقیم )، 180 کیلومتری جنوب غرب تهران، در بخش خلجستان استان قم جای دارد. با اینکه این روستا از نظر تقسیمات کشوری تابع استان قم می باشد، اما از نظر فاصله ویژگی های اقلیمی و نیز در تداول مردم منسوب به تفرش و استان مرکزی است. این بناها که عموم مردم محلی آن را به طور سنتی با نام « چارتاق / چارتاقی » می شناسند، با همین نام و با شماره 344 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
برای رسیدن به این چارتاقی می باید درکیلومتر 25 جاده ساوه به سافچگان و پیش از سه راهی تفرش، به سوی غرب و راهی که به قاهان میرود، پیچید. پس از طی 22 کیلومتر در این راه کوهستانی بسیار بکر و زیبا، و پس از بخش قاهان، به روستای کوهستانی و پلکانی مانند نویس خواهیم رسید. نزدیک به یک کیلومتر پس از نویس و در ادامه همین جاده، راه مالرویی در سمت راست جدا می شود که با گذر از دره ای نسبتا عمیق و رودخانه ای فصلی که آکنده از درختان گردوی کهنسال است، به نزدیکی چارتاقی می رسد. این راه نیز حدود یک کیلومتر طول دارد و علاوه بر شیب تند، بسیار سنگلاخ است و خودروهای سواری به ویژه هنگام بارندگی یا یخبندان امکان عبور از آن را ندارند.
چارتاقی نویس یکی دیگر از نمونه های چارتاقی های منفرد در ایران با شکل متقارن چهار وجهی و با قاعده مربع است. بنا از چهار پایه با چهار تاق تشکیل شده که گنبدی به واسطه چهار فیلپوش بر روی آن ها ساخته شده است. مصالح بنا منحصراً عبارت است از قلوه سنگ و لاشه سنگ های بدون تراش با ملات گچ. چهار سوی بنا، چشم اندازی باز و بدون هیچگونه در یا پنجره و مانعی است.
گنبد بنا و بخش های وسیعی از پایه ها و تاق ها به مرور زمان تخریب شده اند که در چند سال اخیر با دقتی کم بازسازی شده اند. در این بازسازی، پایه ها و محوطه بنا مستحکم گردیده اند و آبراهه کوچکی همراه با دیواری کوتاه برای حفاظت ازبنا در فاصله چارتاقی با کوه و نیز در نیمی از دو سوی بنا ساخته شده است. اما از ساخت مجدد گنبد فرو ریخته و فیلپوش ها خودداری شده و چپیره زیر گنبد نه تنها بازسازی نشده که تا اندازه ای ناپدید نیز شده است. در مجموع، بازسازی چارتاقی بیشتر یک عملیات بنایی بوده است تا مرمت یک اثر باستانی با ویژگی ها و پیش نیازهای لازم خود.
چارتاقی در دامنه دره و در کوهدشتی واقع است که « دشت برزو » نامیده میشود. محوطه پیرامون بنا را زمین های زراعی و املاک شخصی در بر گرفته که نشانه و شواهدی از وجود آثار و سازه های باستانی دیگر در اطراف آن دیده نمی شود. این زمین های کشاورزی که با ایجاد دیوارک های کوتاه برای تسطیح زمین به وجود آمده اند، با آب قناتی مرتفع واقع درکوهستان های غربی آبیاری می شوند.   
بااین که هیچ مراقبی در محل وجود ندارد، اما محوطه بنا در مقایسه با بسیاری از آثار باستانی، تمیز و پاکیزه است و نشانه ای از یادگار نوشت ها و زباله ها به دیده نمی آید. دلیل پاکیزگی در این است که پای گردشگران شهرنشین به آنجا باز نشده است.
مختصات چارتاقی عبارت است از34 درجه و 1/44 دقیقه شمالی، 50 درجه و 48/11 دقیقه شرقی ( دقت اندازه گیری 01/0±  دقیقه ). ارتفاع بنا ازسطح دریا 1840 مترو از کف رودخانه مجاور 55 متر است ( دقت اندازه گیری ارتفاع ها 5 ± متر ).
محور بنا با چهار جهت اصلی به اندازه 18 درجه میل غربی دارد و ضلعی از بنا که رو به کوه است، با شمال جغرافیایی18 درجه غربی فاصله دارد ( دقت اندازه گیری 1 ± درجه ). ناهموارهای افق شرقی در کمان نقطه طلوع انقلاب تابستانی تا نقطه طلوع انقلاب زمستانی عبارت است از کوه هایی با ارتفاع 2 تا 5 درجه ( دقت اندازه گیری 30% ±) از دید ناظر.
مساحت چارتاقی نویس1/80 مترمربع و طول هر ضلع آن 95/8 متر است ( دقت اندازه گیری طول ها 5 ± سانتی متر ). طول بیرونی هر یک از پایه ها 50/2 متر وفاصله میان پایه ها 95/3 متر است. نسبت طول هر یک از پایه ها به طول ضلع بنا در این چارتاقی 58/3 : 1 است.
ویژگی های کالبدی وخصوصیات معماری و سازه بنا نشان می دهد که هم عصربا دیگر چارتاقی های منفرد ایران است و قدمتی در حدود 2000 سال دارد. بنا را میتوان به اواخر دوره پارتی ( اشکانی ) و به احتمال کمتر به اوایل دوره ساسانی منسوب کرد.
اندازه گیری های نگارنده نشان میدهد که در چارتاقی نویس نیز همچون دیگر چارتاقی های منفرد و از جمله چارتاقی مشهور نیاسر، ملاحظات تقویمی و تناسب با نقاط طلوع خورشید به هنگام اعتدالین و نیز انقلاب های تابستانی و زمستانی به کار بسته شده است. محورو ساختار بنا و نسبت اندازه طول پایه ها به فاصله میان آن ها و زاویه های منتج شده از آن با توجه به ارتفاع افق محلی به گونه ای است که در هنگام هایی از سال، پرتوهای خورشید در راستاهای سنجیده شده ای از بنا می تابند و از روزنه های میان پایه ها دیده می شوند.
چنان که در نقشه دیده می شود، نقطه طلوع آفتاب زمستانی درامتداد قطر بنا ( خط دیدهای ip و gm ) است و نقاط طلوع خورشید در اعتدالین و انقلاب تابستانی، در راستای دو خط دید متقارن هستند که فاصله یکسانی با محور میانی دارند و از مرکز بنا می گذرند. ( دقت ترسیم خط دیدها به دلیل بازسازی بنا 2 ± درجه است ).
در اعتدال بهاری و پاییزی یعنی در نوروز و مهرگان باستانی ( آغاز ماه مهر ) پرتوهای خورشید بامدادی در روزنه تشکیل شده میان گوشه های g و q دیده می شود. در حالی که در انقلاب تابستانی نیز پرتوهای خورشید بامدادی در روزنه تشکیل شده میان گوشه های b و v دیده می شود. چنانکه در نقشه دیده می شود، خط دید اعتدالین با خط دید انقلاب تابستانی، فاصله یکسان و برابری با محور بنا دارند.