حکاکی نقوش برجسته بر سطحی از آهک را آهک بری گویند. از آهک بری های معروف ایران میتوان به قسمتی از تزئینات حمام خانه عامری ها در شهر کاشان و حمام ظهیری و خان در شهر سنندج اشاره کرد. استفاده از آهک به دوران ماقبل تاریخ باز میگردد و مصرف آن بسیار پرکاربرد بوده.استفاده ازین ماده به این صورت رواج پیدا کرده که انسان های پیشین که دائما در حال کوچ بوده اند برای پختن مواد غذایی زمین را کنده و در آن اجاق درست میکردند .اجاق هایی که در زمین های آهکی حفر میشد به تدریج گرمای اجاق باعث پخته شدن سنگ های آهکی شده و آهک نشکفته حاصل میشد.بعد از کوچ انسانها بر اثر بارندگی آهک شکفته حاصل میشد و بر اثر ریختن شن و ماسه اطراف به داخل اجاق ترکیبی سخت به دست میامد. بعد ها ازین ماده برای ساخت خانه و سرپناه استفاده شد…. و چون ملات های آهکی در برابر رطوبت مقاومت بسیار خوبی از خود نشان میدهند کم کم تبدیل به یکی از پر کاربردترین ملات های ساختمانی شد.
از قدیمی ترین مکان هایی که ازین ماده بسیار استفاده شده میتوان به تپه نوشیجان همدان متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد اشاره کرد. ساروج از ابتکارات معماران ایرانی در دوران بسیار کهن است. برای ساختن آن نخست خاک رس و آهک را به نسبت شش و چهار مخلوط می‌کنند و گلی سفت می‌سازند و دو روز آن را ورز میدهند. بعد، قسمتی از خاکستر کوره‌های حمام را با مقداری مواد الیافی لوئی (تخم و پرزهای نوعی نی است) به آن اضافه می‌کنند و مخلوط تازه را با چوبهایی به قطر ده سانتیمتر می‌کوبند تا به خوبی باهم عجین شوند.
در دروان گذشته، ساروج از اهمیت خاصی برخوردار بوده و جهت ساختن حوض، پل، آب انبار، برکه گرمابه و بنای خانه و سد کاربرد داشته‌است. ساروج یکی از مصالح قدیمی مصرف شده در ایران و بعضی کشورهای کنارهٔ خلیج فارس می‌باشد که تاریخ شروع کاربرد دقیق آن را نمی‌توان حدس زد، ولی نمونه‌هایی ۷۰۰ ساله از ساروج هم‌اکنون در نقاط مختلف ایران یافت می‌شوند.
هنرمندان ایرانی در نماسازی بناها از زیباترین طرح و نقش و با استفاده از مصالح گوناگون زیباییهای جاودانهای را به معماری جهان تقدیم کردهاند که جسم و روح بزرگ هنرمندان عالم را به تسخیر کشیده است.در مکانی که بخار آب و گرما هر ارزشی از هنر کاشی معرق جسمی و گچبری و نقاشی را دچار مخاطره شدید میسازد،هنرمندان ایرانی با ذوق و خلاقیت و به کارگیری تکنیک و هنر و مصالح مرغوب و حوصله فراوان دست به خلق بدیعترین نقوش در گرمخانه و به خصوص سربینه حمامها میزنند.به علاوه زیباترین شیوههای اصولی پوششهای طاقی را از نوع گهوارهای آهنگ- چهار طاقی،گلودرهم،طاقهای ترکین هندسی و همچنین طاق گنبدیها و طاق و تویزه و بسیاری دیگر را در قسمتهای گرمخانه حمام و سربینه آن در نهایت استادی از ملات«گل آهک»و آجر پوشش می‌کنند و بعدا بر سطوح آنها چه استادانه اندود ساروج مینمایند.یا در نهایت شگرفی زیباترین اصول و انواع پوششهای کاربندی از ملات«گل آهک قمدار»و آجر آبخوره و همچنین با یه کارگیری دلنشینترین نقوش گلچین آجری و در بین آنها معقلیسازیهای بس زیبا را بر روی ستونهای سنگی باریک در سربینه حمامهایی همچون حمام وکیل کرمان (گوهری که به دست نابخردان به خاک رفت)و حمام خسرو آقا در اصفهان و بسیاری دیگرچه زیبا و استادانه از هنر آفریدهاند.در مواردی سر دربسازی برخی از حمامها نیز از ویژگیهای هنرهای معماری نیز بهره فراوان بردهاند.
سازههایی که،هم از جهت اصول ضد زلزله و هم از جهت زیباشناسی مورد توجه بوده است.زیباترین قواعد اصول از کاربندی که در مواردی یزدیبندی نیز در آنها حاکم بوده و همچنین در مواردی قطار مقرنسسازیهای بس شگرف و مقرنسبندیهای آویز بسیار با اصول و چشمنواز از اجرای پوششهای طاقی با به کارگیری ملات گل آهنک و آجر و سپس اندود و ساروج بر سطوح آنها دنیایی از هنر معماری آفریدهاند.چنانچه با به کارگیری کاشی هفت رنگ و کاربندیها و مقرنسسازیها حمامهایی چون گنج علی خان و ابراهیم خان کرمان را از دورههای صفویه و قاجار به وجود آوردهاند.همچنین دوالکشی و در مواردی نصب کاشیهای هفت رنگ بسیار پرتلألو از شیوه طرح و نقش و رنگ با به کارگیری ملات ساروج در پشت آنها جهت قابسازی از داستانهای حماسی و غیره در سربینه حمام ابراهیم خان کرمان و ازارههای حمامهای افسانهای، چون گنج علی خان و«پهنه سمنان»به واقع موزههایی بیهمتا از طرح بنا- اجرا-تأسیسات و نقش و هنر را به ثبت رسانیدهاند. آهک بری1(ساروجبری):در فضای حمام وکیل هنر بیهمتای ساروجبری چشم گچبران باارزش ایران را به غبطه از روزگار هنر کشانده است.
آنجایی که در سربینه و رختکن حمام،انسان فارغ از استحمام بدن سبک شده و چشم بر عناصر و جزئیات متقارن کاربندیها از ساروجبری میاندازد و زیباترین نقش از حرکات گل و گیاه و گل و مرغ را نظاره میکند. مردمی که در کنار حوض آبنما قلیان کشان در عناصر و جزئیات پرقاعده کاربندی در نقوش شگرف و زیبا بسیار عمیق شده و داستانهای پهلوانی و جوانمردان ایران را در نهایت صلابت از قهرمانی در سارجبریهای برجسته و رنگین میبینند.و یا انساهایی که در سربینه و رخت کن حمام در خلوص نیت و در خلوت دل با خدای خود راز و نیاز داشته و در نماز عشق با او سخن میگویند و پس از سلام بر نماز،چشم بر نقوش بس خدایی و قدسی در موضوع رجعت نبی اکرم(ص)در کهکشانها به معراج معشوق و ملائک در گرد وجود مبارک او،و چهره شیر خدا شاه مردان علی مرتضی(ع)و طیبین و طاهرین را در نهایت صفای ملکوتی در اعماق وجود خود و در ساروجبریهای رنگین برجسته از نقش به زیبایی و کمال خود آن بزرگوار را میبینند.
مشخصه رنگ درساروجبری:اصولا برای دلپذیری و توجه به نقش در ساروجبری برجسته از رنگهای طبیعی معدنی به مانند«پودر لاجورد»برای رنگ نیلی و برای رنگ مشکی از«دود»و برای رنگهای قهوهای،قرمز و زرد از رنگ«اخرا»و ترکیب آن با سایر رنگهای دیگر میتوان بهره گرفت. همچنین برای رنگهای الوان دیگر میتوان از«سرنج-سفیدآب و شنجرف» استفاده کرد.مسلما از تلفیق رنگهای یاد شده با یکدیگر میتوان رنگهای بسیار الوان و چشمنواز و ثابت که آهک قلیانی بر آنها بیاثر باشد استفاده کرد و نقوش زیبا را از رنگها به وجود آورد.ضمنا رنگ شیری همان خود رنگ بودن ساروج ساده می‌باشد که برای زمینه و سایر موارد به کار میرود.
رنگ نامرغوب و فرّار:در انتخاب رنگها برای ساروجبری نباید از رنگهای گیاهی چون«روناس-حنا-پوست گردو-گل کاجیره-زعفران- ریون و نیل»استفاده کرد.چرا که آهک از خانواده قلیاییها و از مصالح اصلی ساروج بوده که بر رنگهای ذکر شده اثر گذارده و در زمانی کوتاه آنها را تجزیه و بیرنگ و کدرمیسازد.
نقش در ساروجبری:به طوری که اشاره شد نقش و طرح برای ساروجبری میتواند از حرکات گل و گیاه،گل و مرغ،نقوش اسلیمی،نقش از داستانهای باستانی و پهلوانی،نقش ملکوتی ملایک و صورتی از سیرت پاکان خدا چون ائمه اطهار و مواردی دیگر باشد که برای ساروجبری در حمامها موردنظر بوده است.مثلا نقش برای لچکیها و یا ترنجیها و یا ترنجههای کاربندی موردنظر می‌باشد که در ابعادی مشخص بر روی کاغذ، طرح تهیه شده است و سپس توسط نوک سوزن حرکات طرح به فاصله هر پنج میلیمتر سوراخ میگردد و طرح آماده مراحل بعدی میشود.
نحوهی آمادهسازی سطح زیر ساروج برجسته(ساروجبری):
برای ساروجبری دو لایه ساروج به کار میرود:
الف)لایه اول و زیرین همان اندود ساروجبری بدنه و زیر دورها و طاقها و عناصر کا بندیها و غیره می‌باشد. ب)لایه دوم که ساروج رنگین بوده سبب به وجود آمدن نقوش الوان و برجسته میشود.در هر صورت بنابر اصول ذکر شده،لایه اول ساروج اجرا شده و زمینه کار را برای لایه دوم که ساروجبری برجسته و رنگی و یا(خود رنگ می‌باشد)،سبب میگردد. توجه:نظر به اینکه در اثر ماله زدن و مهره زدن ساروج،لایه اول کاملا صیقلی شده است،محلی که لایه دوم به لایه اول نشست میکند با لبه قلم نوکتیز ساروجبری،شیارهای ملایم و به اصطلاح زخمی یکنواخت داده میشود،تا سطحی زبره به وجود آید.این اجرا سبب پیوند و اتصال لایه دوم برجسته با لایه اول ساروج زیرین میگردد.باید توجه داشت که اندود ساروج زیرین باید تازه باشد و اتصال بین لایه برجسته با زیرکار به وجود آید.
عمل گرده کردن زیر کار:پارچه کرباس و یا مشابه به اندازه 10*10 سانتیمتر انتخاب و در وسط آن گرد زغال جای داده و پارچه جمع و کمر آن با نخ سفت بسته میشود.به طوری که کیسه به شکل گلولهای درآید.این کیسه را اصطلاحا«کیسه گرده»میگویند.طرح سوزن سوزن شده بر روی کاغذ را در محل مشخص و موردنظر و بر سطح لایه زیرین ساروج قرار داده و «کیسه گرده»بر سطح کاغذ سوزنسوزن شده کوبیده میشود.سپس کاغذ را به آرامی از سطح لایه ساروج زیرین برداشته و اثرات گرد زغال از سوراخهای کاغذ بر سطح ساروج نشست خواهد نمود.با محلول رقیق دوده و یا رنگی دیگر و با قلممویی بسیار ظریف نقطههای به یکدیگر وصل شده و بدین ترتیب محل نقشی که باید ساروجبری شود بر سطح زمینه و لایه اول پیاده میگردد.
تهیه ساروج رنگین:
به نسبت لازم آهک مرغوب الک شده-خاکستر الک شده و ماسه نرم (بادی)پرسیلت با یکدیگر مخلوط و آب گرفته میشود.پس از زمان لازم عمل ورز دادن آن دنبال میگردد. توجه:ماسه باید حتما بادی و به اندازه یک میلیمتر بیشتر نباشد.چرا که بیشتر از اندازهی ذکر شده سبب«برهبره»شده و لبه حرکات طرح میگردد. فقط گل نی به مقدار کافی برای پیوند مصالح به یکدیگر به مخلوط اضافه شده و عمل ورز دادن دنبال میگردد. توجه:وجود موی بز و یا پشم گوساله جهت پیوند مصالح ساروج به علت بلندی آنها در ساروجبری غیر قابل استفاده می‌باشد. رنگ موردنظر به ملات به دست آمده که در کمی آب حل شده است به مخلوط اضافه و مجددا عمل ورز دادن ملات ساروج رنگی به درستی انجام میشود تا یک رنگ بودن مصالح به دست آید.
نشست مصالح رنگین پیرو طرح اثر بر سطح زیرکار:
برابر نقش پیاده شده بر سطح زیرکار،از هر مایه رنگین،ساروج ساخته شده در حرکت طرح به ضخامت حدود یک انگشت(5/1 سانتیمتر)طوری در محل مشخص کشیده میشود که ساروج رنگین در زبره زیر کار نشست کند. سطیحسازی ملات ساروج رنگین با مالهکشی انجام میگردد. این عمل به دفعات و با ملایمت بسیار خاص تکرار میشود تا مرحله خودگیری اول ساروجبری انجام گردد. 3-صیقلزنی حرکات ساروج رنگین با مالهزنی و چنانچه لازم باشد از گل نمزنی و مالهزنی پیدرپی در یکی دو روز بعد انجام میشود تا حدودی ساروج سفت شود. مجددا طرح سوزن شده بر سطح ساروج برجسته قرار داده شده و دوباره«عمل گرده کردن»توسط کیسه گرده و این بار با«گرد آهک» بر کاغذ نقش انجام میشود. نظر به اینکه خاک زغال سبب دو گانگی در رنگ ساروج به خصوص رنگی میشود،از این جهت از گرد آهک استفاده میگردد. چرا که در مالهزنی گرد آهک در رنگ ساروج حل میشود.
سپس کاغذ طرح برداشته شده و نشانههای اثر کرده با لبه تیغ قلم ساروجبری و یا توسط«نوک میخی»به یکدیگر وصل شده و مسیر حرکات نقش مشخص میشود. مسلما در اثر ماله زدن ساروج رنگین از حرکات نقش،ساروج لایه رویی و دوم پهن شده با برش ساروج رنگین توسط قلم تیزبر و برداشتن مصالح اضافی حد حرکات طرح مشخص میگردد. پرداخت ساروج لایه رویین و زیرین:در مواردی زمینه کار که ساروج زیرین بوده و رنگ شیری دارد با بریدن ساروج لایه رویی زخمی میشود که تسطیح و پرداخت لایه زیرین و همچنین کنارههای لایه رویی رنگین و یا(خود رنگ)نیز توسط قلمهای مختلف ساروج بری و تسطیح و پرداخت آن با ملات ساروج نرمتر،یعنی کمی «شلتر»اجرا شده و نقوشی بسیار زیبا به وجود میآید.
پینوشت:
آهکبری-ساروجبری،در هنر ساروجبری به غلط آهکبری اصطلاح شده است.چرا که آهک بدون ترکیبات خاکستر-ماسه بادی و گل نی و استفاده از رنگهای معدنی نمیتواند به تنهایی در برجستهسازی جهت نقوش مورد استفاده باشد.زیرا بلافاصله ترکهایی برداشته،خرد شده و فرو میریزد.از این جهت این عبارت در فرهنگ لغت معماری بایستی باید به نام ساروجبری اصلاح گردد.
مطلب عالی بود ممنون
مطلب جامع و کاملی بود ممنون