منطقه حفاظت شده هنگام، گناباد

نام انگلیسی :  Hengam protected area     نام فارسی :  منطقه حفاظت شده هنگام

منطقه هنگام از سال ۱۳۷۵ شکار ممنوع اعلام و در سال ۱۳۸۲ به مدت ۵ سال دیگر تمدید گردید. منطقه با وسعت ۳۰۰۰۰ هکتار در شرق شهرستان گناباد واقع شده است

از جمله پوشش گیاهی آن تاغ، بنه، گون، قیچ، درمنه، کلاه میرحسن، اسکنبیل، گز، کلپوره می توان نام برد و حیات وحش آن قوچ و میش، آهو، کل و بز، روباه ، گرگ،کفتار، کاراکال و پرندگان: کبک، تیهو، سار، دلیجه، کوکر، هما، کرکس را نام برد .

موقعیت جغرافیایی

کوه هنگام واقع در  35کیلومتری جنوب شرقی گناباد، در حد واسط عرض های جغرافیاییN3405 تا N3415 و طولهای جغرافیایی E5815 تا E5905 قرار گرفته است. ارتفاع بلندترین نقطه از سطح دریا در کلاته کوه 1800 متر و در کلاته زردوند واقع در مرز شهرستان گناباد با قاین1945 متر می باشد. وسعت آن 416کیلومتر مربع است. کوه هنگام از غرب به جاده آسفالته گناباد- قاین، از شرق به دشت گیسور، از جنوب به راه خاکی کبوتر کوه – عباس آباد و از شمال به جاده خاکی چاه پایاب منتهی می گردد.

مشخصات اقلیمی

به دلیل عدم وجود ایستگاه هواشناسی در منطقه مذکور، به منظور بررسی پارامترهای اقلیمی، از آمار و اطلاعات  ایستگاه های هواشناسی مجاور و نقشه های ایزوبار سازمان هواشناسی کشور استفاده شده است.

آمار بارندگی ده ساله اخیر (1370 تا 1380 ) ایستگاه سینوپتیک گناباد نشان می دهد، که حداکثر بارندگی طی سال1371 به میزان 6/260 میلیمتر و حداقل آن طی سال 1378 به میزان 3/67 میلیمتر و میانگین آن در مدت 10 سال، 150 میلیمتر گزارش شده است.حداکثر ریزش نزولات مربوط به ماههای بهمن، اسفند و فروردین می باشد و در سایر ماههای سال بارندگی اندک است .به نحوی که دوره خشکی منطقه از اردیبهشت ماه شروع و تا آبان ماه  ادامه می یابد. با توجه به رابطه گرادیان ارتفاع و بارندگی ( به ازاء هر1000 متر ، 70 میلیمتر) متوسط بارندگی کوه هنگام با لحاظ کردن متوسط ارتفاع منطقه، حدوداً  190 میلیمتر برآورد می شود. حد اکثر مطلق درجه حرارت ایستگاه سینوپتیک گناباد 5/45 درجه سانتیگراد در مرداد ماه سال 1377 و حداقل درجه حرارت مطلق 2/14- درجه سانتیگراد در دی ماه سال 1371 و متوسط حد اقل درجه حرارت سالیانه 8/9- درجه سانتیگراد و متوسط حداکثر درجه حرارت سالیانه 6/41 درجه سانتیگراد تعیین شده است. سردترین ماههای سال، دی و بهمن و گرم ترین ماههای سال خرداد ، تیر و مرداد می باشد. میزان متوسط حرارت کوه هنگام با توجه به رابطه گرادیان ارتفاع و حرارت ( به ازای هر 100 متر افزایش حدود 7/0 درجه سانتیگراد کاهش دما ) حدود 3 درجه سانتیگراد کمتر از محل ایستگاه هواشناسی در گناباد خواهد بود. بنابراین متوسط درجه حرارت سالیانه منطقه کوه هنگام 14 درجه سانتیگراد تخمین زده می شود.

در منطقه مذکور به دلیل بالا بودن درجه حرارت و کاهش نسبی رطوبت و همچنین وزش بادهای موسمی میزان تبخیر بالا است. به علت عدم وجود آمار مربوط به تبخیر، ارقام موجود از نقشه منحنی هم تبخیر ایران که در سال 1355 توسط وزارت نیرو تهیه شده است استخراج گردید و بر این اساس میزان تبخیر در منطقه، 2400 میلیمتر در سال برآورد می شود.

زمین شناسی، خاک شناسی و پوشش گیاهی

کوه هنگام در واحد اراضی کوههای نسبتاً مرتفع تا مرتفع فرسایش یافته با دره های عمیق متعدد، متشکل از شیل و ماسه سنگ، با شیب 40 تا 90 درصد قرار گرفته است. در برخی نقاط همانند دیوار کمری و کلاته آهنی، بیرون زدگی های آذرین نظیرگرانیت دیده می شود. به علت کوهستانی بودن منطقه و شیب زیاد، خاک تکامل یافته وجود ندارد و دامنه ها غالباً لخت و بدون پوشش خاکی و بعضاً در برخـی از نقاط، خاکـهای خیلی کم عمق سنگریزه دار و غیر یکنواخت Lithic Leptosols وجـود دارد. در دامنـه تپه ها و شیب های متوسط تا کم و جاهایی که پوشش سنگی وجود ندارد، قشر نازکی از خاک سبک با درصد بالایی از سنگریزه وPH   قلیایی وجود دارد که رویشگاه گیاهان مرتعی با غالبیت درمنهArtemisia.sp   و درختان بنه است.

اراضی زراعی و باغی مورد استفاده در قنوات منطقه نیز حاصل جمع آوری آبرفت در بندسارهای کوچک پایین دست قنات موسوم به بندچه است. پس از حفر قنات اراضی حاشیه رودخانه که معمولا بستر سنگریزه ای دارد انتخاب و با مسدود کردن مسیر رودخانه و احداث خاک ریز سیلاب های بهاره جمع آوری می گردد. با ته نشین شدن گل و لای در دراز مدت خاک آبرفتی ریزدانه و حاصلخیزی بدست می آید که در آن زراعت و باغداری می کنند. بدین ترتیب با توسعه و تکمیل بندچه ها صحرا یا مزرعه قنات ایجاد می شود. محصولات عمده زراعی و باغی کشاورزان منطقه شامل:گندم، جو، ارزن، جالیز، انار، توت، انجیر، زردآلو و بادام می باشد.

از نظر پوشش گیاهی نیز منطقه عمدتاً دارای پوشش مناطق خشک با غالبیت درمنه و بنه می باشد که گیاهان همراه آن عبارتند از: پرند، افدرا، لاله، انجیر کوهی، خنجوک، انواع یکساله ها، خار شتر، اسپند، کوزینیا، دوای شیخ علی، زیره کوهی، زلف پیرزن و آویشن 3- پیشینه تاریخی جنگل بنه کوه هنگام :

کوه هنگام منطقه ییلاقی دامداران روستای استاد است. این روستا در 35 کیلومتری گناباد در غرب جاده گناباد – قاین و خارج از محدوده کوه هنگام واقع است. با توجه به پیشه اصلی مردم منطقه که دامداری می باشد، از چاههای مالداری و قنوات موجود به عنوان آبشخور دامها استفاده می شود. دامداران در نیمه اول سال به منظور استفاده از مراتع کوه هنگام به این منطقه کوچ کرده و در فصل سرما به روستا مراجعت می نمایند.

در گذشته نه چندان دور در بیشتر مناطق شهرستان گناباد جنگل های طبیعی بنه وجود داشته که آثار آن به صورت تک درخت بخصوص در ارتفاعات جنوب و جنوب شرقی شهرستان هنوز یافت می شود. در ابتدای قرن بیستم با افزایش جمعیت و نیاز به سوخت، قلع و قمع درختان بنه شدت بیشتری به خود گرفت و در اکثر نقاط تقریباً نابود شد. بجز در مناطق خاصی به دلایل مشخص، که ازآن جمله می توان مسائل مذهبی و مالکیت شخصی را بیان کرد. دلیل بقای قسمتی از جنگل بنه کوه هنگام مشهور به سیاه دره نیز وجود قنات سیاه دره است که مالکین قنات در زمانی که تجارت زغال بنه رونق داشته مانع هجوم مردم جهت تهیه زغال به منطقه شده اند و به همین دلیل جنگل طبیعی بنه سیاه دره تا به امروز دست نخورده باقی مانده است. حدود 30 رشته قنات و چشمه اهالی استاد در کوه هنگام، حد واسط کبوتر کوه در غرب و سیاه دره در شرق وجود دارد که البته غالباً آبادی ها فاقد سکنه بوده و اکثراً کم آب، تخریب شده یا در حال تخریب هستند.

بنا به گفته ریش سفیدان پوشش درختان بنه در اواخر قرن نوزدهم بقدری انبوه و متراکم بوده که عابرین مسافت کبوتر کوه تا سیاه دره را زیر چتر و سایه درختان بنه طی می نموده اند. نیاز به سوخت و زغال به دلیل افزایش چشمگیر جمعیت در 100 سال گذشته، باعث هجوم مردم به جنگل های بنه کوه هنگام شده و علاوه بر قطع بی رویه درختـان، فشار بیش از حـد دام نیز مانـع رشد و نمو نهال های جوان شده و در واقع جنگل تخریب و بجز در معدودی از نقاط به کلی نابود گردیده است. آثار بجا مانده ازکوره های زغال موجود در منطقه نیز شاهدی بر این مدعا است.از کوره های مذکور گاهی اوقات در ذوب فلزات نیز استفاده می شده است.

مؤلف تاریخ و جغرافیای گناباد در کتاب خود در مورد پوشش گیاهی منطقه  گناباد می نویسد: » انتهای کوه هنگام معروف به سیاه دره بوده که به واسطه وجود اشجار کوهی و درخت بنه زیاد از دور سیاه نشان داده می شده، از این رو بدین نام موسوم گردیده، ولی در این زمان همه آنها از بین رفته و مردم در گذشته برای مصرف سوخت خود و تهیه زغال از آنها استفاده می نموده اند «.

وضعیت کنونی منطقه

وسعت جنگل های طبیعی شهرستان گناباد 5/667  کیلومتر مربع است که 4/7 درصد از عرصه های منابع طبیعی شهرستان و 9/5 درصد از جنگل های استان خراسان را تشکیل می دهد. جنـگل های بنـه و خنجـوک درحـال حاضر 25  درصـد از مساحت جنگل های گناباد با تراکم 30 تا50 اصله در هکتار را شامل می شود که قسمت اعظم آن در کوه هنگام واقع است. بر اساس تعداد درخت در واحد سطح، کوه هنگام را می توان به دو قسمت تقسیم نمود: سطح نسبتاً زیادی شامل غرب و مرکز کوه هنگام، با وسعتی حدود 346 کیلومتر مربع به دلایلی که قبلا عنوان شد جنگل بنه دراین قسمت از بیـن رفته و فقـط در صخره های صعـب الـعبور تک درختـان بنـه مشاهده می شود. در این قسمت زادآوری بنه به وفور مشاهده می شود ولی تراکم بالای دام و چرای مفرط به نهال های جوان اجازه رشد و نمو نداده و اغلب نیز به صورت روزت باقی مانده اند. ( عکس  شماره 1 ) شرق و جنوب شرقی کوه هنگام با وسعتی حدود70 کیلومتر مربع شامل ارتفاعات سیاه دره، چاه آهنی و کلاته کوه به طرف عباس آباد مناطقی هستند که جنگل بنه از تراکم نسبتاً خوبی برخوردار است. ( عکس شماره 2 ) زادآوری بنه در این مناطق زیاد و به علت شدت دام کمتر رشد و نمو نهال های جوان بسیار مطلوب است. ( عکس شماره 3 و 4 )

علل تخریب جنگل

همان طور که اشاره شد در 100 ساله اخیر، منطقه مذکور با هجوم بهره برداران مواجه بوده که نتیجه آن قطع بی رویه درختان و صدمات شدید به جنگل بوده است. عامل مهم دیگری که عرصه را تحت تأثیر خود قرار داده، چرای بیش از حد و مفرط دام می باشد. حیوانات چرا کننده به طرق مختلف روی پوشش گیاهی اثر می گذارند مانند کاهش قدرت گیاه از طریق حذف جوانه انتهایی و فشارهای مکانیکی بر خاک در اثر لگد کوبی، که این مورد باعث بر هم زدن ساختمان خاک می شود در نتیجه فشار وارده وکاهش میزان تهویه  خاک، فعالیت موجودات زنده نیز کاهش یافته و نهایتاً پایین آمدن کیفیت رویشگاه را درپی دارد. از طرف دیگر کاهش نفوذپذیری  خاک نسبت به باران باعث تشدید فرسایش سطحی می گردد. عوامل طبیعی مانند خشکسالی های اخیر، بالا رفتن درجه حرارت محیط، سیلاب های فصلی و … نیز احتمالا در این مسئله نقش داشته اند.

اقدامات آینده و ارائه راهکار ها

هدف اصلی در حال حاضر حفاظت و حمایت از جنگل است. یکی از گام های مؤثر در حفظ جنگل، شناسایی عرصه و مشخص کردن تراکم جنگل در تمام سطوح عرصه است. تا زمانی که ما ندانیم چه داریم و چقدر داریم، هیچگاه نمی توانیم اقدامی در جهت حفظ و بالا بردن کیفیت رویشگاه داشته باشیم. بنابراین لازم است در گام اول طرح جامع جنگلداری، در ارتباط با شناسایی جنگل کوه هنگام تهیه و در آن مواردی چون وسعت دقیق جنگل، تراکم درختان و مطالعاتی از این قبیل صورت گیرد و در مرحله بعدی با هماهنگی بخش اجرا، نسبت به قرق منطقه اقدام نمود. در مسئله قرق باید به نحوی اقدام نمود که اولاً منافع ساکنان بومی کوه هنگام حفظ شده و تشویق و توجیه گردند که با قرقبانان همکاری نمایند، ثانیاً مناطقی از کوه هنگام را قرق نمود که زادآوری در آن بالا و امکان قرق آسان تر است، تا اینکه زودتر به نتیجه برسیم. قرق باید در چند مرحله چندین ساله صورت گیرد تا احیای جنگل برای مسؤلین و مردم ملموس گردد و نهایت همکاری در مراحـل بعـدی قـرق صورت پذیرد. بحـث گیاهان همـراه نیز مسئله ای است که می تواند مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد. هم اکنون از روش هایی که برای کاهش خسارت دام وجود دارد، گیاهان همراه می باشد که به عنوان ابزاری برای تسریع تثبیت درختان بنه مطرح می گردد. بطـوری که حساس ترین مراحـل رویشی بنه که همان استقرار آن می باشد بیش از پیش به گیاهان محافظ و در نهایت زیر اشکوب آن وابسته است که در واقع این در پناه قرار گرفتن بنه ها فقط به دلیل شرایط خاص حاکم بر منطقه از نظر چرای دام می باشد. علاوه بر این انجام عملیات بوته کاری و بذر کاری روی خطوط تراز، نیز می تواند در احیای جنگل و افزایش تراکم درختان تاًثیر مثبتی داشته باشد. استقرار بذر در مناطق خشک و نیمه خشک، عمدتاً به دلیل کمبود رطوبت با مشکل مواجه بوده و از جمله بذوری که سبز شدن آن به سختی امکان پذیر می باشد، بذر بنه است. بویژه در این مناطق که بعضی اوقات از فروردین و اردیبهشت ماه به بعد بارندگی وجود ندارد.

حیات وحش
قوچ و میش، آهو، کل و بز، روباه ، گرگ،کفتار، کاراکال و پرندگان: کبک، تیهو، سار، دلیجه، کوکر، هما، کرکس