۱- فرایند ها: بطور کلی پیذایش یاردانگها ناشی از اثر متقابل وپیچیده بین عوامل درونی(ساختار و لیتولوژی) وبیرونی( بادهای تکجهتی، سیستم جریانهای آبی اطراف انها و وجودمنبع ذرات فرسایش دهنده در نزدیکی یاردانگها) می باشد. در حالیکه سایر فرایند های دیگر نظیر ریزش یکباره، هوازدگی و فرسایش خندقی میتواند به تکامل یاردانگها کمک نماید. یاردانگهای بیابانهای غربی مصر مثال خوبی از بیان تاثیر عوامل داخلی بر شکل‌گیری مگا یاردانگها میباشد (شکل ۱۲). در حالیکه مگا یاردانگهای بیابان لوت در ایران بیشتر تحت تاثیرتوامان عوامل بیرونی و درونی شکل و توسعه یافته اند. رژیم باد غالب و تک جهتی بی شک یکی از فاکتورهای مهم در شکل گیری مگا یاردانگها می باشد. وجود بارخانها (که تنها شرط تشکیلشان وجود اینگونه بادها میباشد) در نزدیکی آنها و جهت یکسان دالانها و پشتها با جهت بادهای غالب میتواند بخوبی این موضوع را ثابت نماید. گاهی اوقات نظیردشت لوت، جنوب و شمال نامیبیا وعربستان محل مگایاردانگها در بالا دست محل پهنه های ماسه ای و درجهت عبور شن ها قرار دارند. گاهی نیز نظیر مناطق شرقی کوههای آند جنوبی در آرژانتین فرایندهای آتشفشانی و ساختار ویژه لاواها و وجود کواتز سبب تشکیل مگا یاردانگها می گردد.
۲- مواد تشکیل دهنده: بطور کلی مگا یاردانگها بر روی رسوبات تبخیری، سیلت استون، سند استون، شیل، لایم استون، و گاهی حتی بر روی سنگهای کریستالی نظیر شیست و گنیس هم تشکیل می شوند. بعنوان مثال
بیشترمگا یاردانگها نظیر دشت لوت و آسیای میانه بر روی مواد مارنی و رسوبات آبرفتی پلیستوسن تشکیل شده اند(Gabriel, 1938). در حالیکه مگا یاردانگهای مناطق عربستان جنوبی، نامیبیا و صحرای مرکزی بترتیب بر روی ماسه سنگهای کامبرین، سنگهای آذرین دگرگونی و ماسه سنگهای پالئوزوئیک شکل گرفته اند(Goudie, 1999 ,97). مگا یاردانگهای بیابانهای غربی و مرکزی مصر را میتوان برروی رسوبات آبرفتی پلایا، سنگ آهک و رسوبات گچی پالئوسن و-ائوسن مشاهده کرد(Brookes, 2001,189). مگا یاردانگهای آمریکای جنوبی- آرژانتین بر خلاف سایر مناطق بروی اراضی یکپارچه و سخت آتشفشانی و بازالتی وجود دارد در حالیکه در سواحل شیلی و پرو رسهای الیگوسن فوقانی تا میوسن فوقانی بستر مگا یاردانگها می باشد(Inbar and Risso, 2001,657).
۳- محل پیدایش:اغلب مگا یاردانگها در مناطق فراخشک با میانگین بارندگی سالیانه کمتر از ۵۰ میلی متر بوجود می آیند ( جدول ۳). پوشش گیاهی بسیار کم ، بادکندگی و فرسایش بادی زیاد ،جریانهای سیلابی وجود پلایاها و یا منابع تامین ماسه از ویژگیهای مناطق حاوی این عوارض می باشد. یاردانگها در مناطق با رسوبات مخروط افکنه های آبرفتی، مناطق کوهستانی و یا دارای سیستم زهکشی یکپارچه هرگزیافت نمی شوند.
جدول ۳- میانگین بارندگی سالیانه در محا مگا یاردانگها ((Goudie and Middleton, 2006)
| میانگین بارندگی سالیانه ( میلی متر) | محل مگا یاردانگها |
| ۱۰ > | دشت لوت -ایران |
| ۱ | مصر |
| ۶۱ | عربستان سعودی |
| ۱۰ | نامیبیای جنوبی |
| ۱۰-۳۰ | نامیبیای شمالی |
| ۱۵ | صحرای مرکزی -چاد |
| ۴۰ | دون هوانگ-چین |
| ۰ | پرو |
| ۱۰ | شیلی |
۴-نرخ تشکیل و سن: مگا یاردانگها عوارض بسیار قدیمی وپایداری هستند که طی میلیونها سال شکل گرفته اند. تا بحال مطالعات و شواهد بسیار کمی در مورد سن و نرخ تشکیل آنها وجود دارد. آزمایشات تونل باد نشان داده است که درابتدا بسرعت شکافهای برروی مواد ایجاد شده و تا مواد پایه(نظیر سنگ بستر ) پیش میرود. بعد ازاین مرحله فرم قسمتهای مختلف یاردانگها تا رسیدن به فرم نهایی دچارتغییرات می گردد(Ward and Greeley, 1984,830). نرخ برش رسوبات در مگا یاردانگهای لوپ نور در کشور چین در حدود ۰٫۲ سانتی متر در سال بیان شده است (McCauley et al., 1977,233). صحرای نامیب و اتاکاما در زمانهای پیش- پلیستوسن و احتمالا در میوسن یا زودتر تشکیل شده اند و لذا زمان بسیارزیادی برای تشکیل مگا یاردانگها در آنها سپری شده است (Goudie, 2002,195).
منابع:
- احسانی، امیرهوشنگ ،” ژئومورفومتری مگا یاردانگهای لوت”، پژوهش‌های جغرافیای طبیعی, زمستان ۱۳۸۹,دوره ۴۲شماره ۷۴, ص ۷۸-۶۳
- Brookes, I.A., 2001. Aeolian erosional lineations in the Libyan Desert, Dakhla Region, Egypt. Geomorphology, 39(3-4): 189-209
- Ehsani, A. H., and Quiel, F., 2008, Application of Self Organizing Maps and SRTM data to Characterize Yardangs in the Lut Desert, Iran, Manuscript accepted by the journal “Remote Sensing of Environment”, Vol 112, Issue 7, Pages 3284-3294.
- Goudie, A.S., 2002. Great Warm Deserts of the World: landscape and evolution. Oxford University Press, 480 pp
- Goudie, A.S., Stokes, S. , 1999. Yardang landforms from Kharga Oasis, south-western Egypt. Zeitschift für Geomorphologie,Supplementbände, 116: 97-112.
- Goudie, A. and Middleton, N., 2006. Desert Dust in the Global System. Springer, 287 pp.
- Gabriel, A., 1938. The southern Lut and Iranian Baluchistan. Geographical Journal, 92: 193–۲۰۸٫
- Inbar, M. and Risso, C., 2001. Holocene yardangs in volcanic terrains in the southern Andes, Argentina. Earth Surface Processes and Landforms, 26: 657–۶۶۶٫
- Ward, A.W. and Greeley, R., 1984. Evolution of the yardangs at Rogers Lake, California. Geological Society of America Bulletin, 95(7): 829-837