|
کفزیان و بی‌مهرگان
تالابها به دلیل داشتن شرایط مناسب برای رشد و تکثیر حشرات، گرم‌ها و سایر بی‌مهرگان از لحاظ تنوع گونه‌ای غنی بوده و از زیستگاه‌هایی محسوب می‌شوند که بیشترین تنوع زیستی حشرات را دارند. این مسئله اگرچه در نگاه اول از ویژگی‌های مضر و غیر مفید آنها به شمار می‌آید، ولیکن فراوانی کرم‌ها و حشرات در تشکیل زنجیره‌های غذایی و بقای بسیاری از پرندگان، ماهی‌ها و سایر جاندارانی که وابسته به تالاب هستند، بسیار حایز اهمیت است. در یک بررسی انجام شده بر روی تنوع کفزیان در حاشیه شمال غربی تالاب (محل ورود رودخانه زاینده‌رود) انواع مختلفی از آنها مورد شناسایی قرار گرفته اند که تحت تاثیر تغییرات دمای و کیفیت فیزیکی و شیمیایی در طول سال، تعداد و تنوع آنها نیز دستخوش تغییر می‌شود .
دوزیستان و ماهی‌ها
دوزیستان حداقل در مرحله‌ای از زندگی و ماهی‌ها در تمام عمر خود وابسته به آب هستند. تالابها به عنوان بوم‌سازگان‌های آبی زیستگاه مناسبی برای زیست انواع ماهی‌ها و دوزیستان به شمار می‌آیند. در آبراهه‌های حاصل از انشعاب رودخانه زاینده‌رود در بخش شمال غربی تالاب گاوخونی به علت برخورداری از پوشش گیاهی انبوه و متراکم و هم‌چنین آب تازه‌ای که حداقل در طول مدت کوتاهی از سال وارد آن می‌شود، دوزیستانی از جمله وزغ، قورباغه و ماهی‌هایی همچون کپور و گمبوزیا زندگی می‌کنند. مشاهده ماهی کپور در این بخش از تالاب لزوم توجه بیشتر و بررسی‌های کارشناسی در قابلیت سودآوری پرورش و صید ماهی را می‌طلبد. متاسفانه به علت آلودگی شدید آب زاینده‌رود و تالاب، هر از گاهی شاهد مرگ و میر بسیاری از ماهی‌ها و آبزیان هستیم که این امر معمولاً به دو صورت اتفاق می‌افتد:
در حال اول مواد آلاینده و فاضلاب‌ها وارد شده به رودخانه و تالاب عمدتاً از مواد بسیار سمی، خطرناک و فلزات سنگین می‌باشند که مستقیماً مرگ و میر ماهی‌ها و آبزیانرا ب دنبال دارد. در این حالت تلفات حاصله در محل ورود فاضلاب و در ایامی از سال که میزان آب رودخانه در حداقل ممکن است، بیشتر می‌باشد.
حالت دیگر، مرگ و میر ناشی از اثرات غیرمستقیم و طولانی‌‌مدت مواد آلاینده است که با تغییرات فیزیکی و شیمیایی آب امکان مرگ و میر تنها به آبزیان ختم نمی‌شود و سایر جاندارن و پرندگان که از این آبیزیان آلوده تغذیه می‌کنند نیز در معرض خطر از بین رفتن قرار می‌گیرند.
جدول زیر تعداد و انواع موجودات کفزی تالاب گاوخونی (تعداد در متر مربع)
تعداد در شاخ (3) تعداد در شاخ (2) تعداد در شاخ (1) نام تاکسون
0 0 2450 پوسته شفیره دوبالان Diptera
700 0 0 Mononchida
25 0 0 Hexagonia
25 0 0 لارو فلس‌بالان Lepidoptera
0 0 25 پوسته شفیره Lepidotera
0 25 0 نیم‌بالان Hemiptera
0 0 150 بال نیم‌بالان Hemiptera
0 0 100 شکم‌پایان Gastropoda
0 100 0 نوزاد سنجاقک Libellula
50 0 150 لارو پشه Culex
25 0 0 شفیره پشه Culex
50 0 0 بالغ پشه Culex
25 0 0 حلزون Planorbis
0 0 50 لارو Isoperla
0 0 50 پوسته Notonectidae
50 0 0 کرم لوله‌ای Nematoda
25 0 0 پوسته زنجره Cicada
1175 0 400 کرم حلقوی Tubifex
خزندگان و پستانداران
مطالعه تاریخچه گذشته تالاب حکایت از آن دارد که جانداران بسیاری از جمله خزنده و پستاندار در تالاب گاوخونی و نواحی اطراف آن زندگی میکردهاند و امروزه اغلب آنان از بین رفته یا نابود شده‌اند. در زمان‌های گذشته دسترسی به تالاب گاوخونی بسیار مشکل بوده و سیلاب‌های عظیمی که در فصول زمستان وارد تالاب می‌شد، آن را از آب شیرین و تازه سیراب می‌کرده است. به این ترتیب گاوخونی زیستگاه مناسبی برای بسیاری از جانوران و پرندگان بوده است. در بیشتر نوشته‌های قدیمی که از تالاب گاوخونی نام برده‌اند، به حضور جاندارانی اشاره شده که شنیدن نام آنها موجب تعجب و حیرت ما می‌شود. میرزا حسین خان تحویلدار، از نویسندگان معروف گذشته اصفهان، در این باره می‌نویسد: «خوک و خنزیر که گراز باشد، در اطراف گاوخونی رودشت اصفهان زیاد به هم می‌رسد. بزرگ‌هاشان را فرنگی و ارمنی شکار می‌کنند و در شهر جلفا می‌فروشند».
گورخر از جمله پستاندارانی است که در زمان های گذشته و به تعداد زیاد و در گروه‌های بزرگ در اطراف گاوخونی زندگی میکردهاند. بر این اساس برخی از نویسندگان از گاوخونی با نام گورخونی یاد کرده‌اند، چرا که در آن ایام شکارچیان بسیاری برای شکار گورخر به این منطقه مسافرت می‌کرده و راه‌های خاکی مخصوصی هم برای این امر وجود داشته است. متاسفانه شکار بی‌رویه گورخر ایرانی (الاغ وحشی) در نقاط مختلف ایران و از جمله تالاب گاوخونی نسل آن را در خطر نابودی کامل قرار داده و امروز تنها تعداد اندکی در برخی از نقاط ایران باقی مانده‌اند. در تالاب گاوخونی نیز دیگر خبری از آنها نیست.
آهو، این حیوان دشت‌زی زیبا که آن را غزال نیز می‌نامند، روزگاری در تپه ماهورهای اطراف گاوخونی می‌زیسته و احتمال می‌رود هنوز تعداد انگشت‌شماری از آنها در ارتفاعات مجاور تالاب باقی مانده باشند. در گذشته این حیوان در گروه‌های چند تایی برای نوشیدن آب و تامین غذا به بخش جنگل‌زار و نواحی حاشیه‌ای می‌آمدند که در بین راه بعضاً به وسیله شکارچیان شکار می‌شدند. اگرچه این حیوان سرعت دوندگی بسیار بالایی دارد (تا 110 کیلومتر در ساعت) اما این سرعت تنها در زمان آغازین دویدن است و با گذشت زمان حیوان خسته شده و از پای در می‌آید. شکارچیان آهو با اطلاع از این موضوع با موتورسیکلت‌های تندرو در تپه‌های شنی اطراف گاوخونی حیوان را دنبال و شکار می‌کردند و گوشت آن را در ورزنه و روستاهای اطراف می‌فروختند.
کل، بز، میش، قوچ وحشی، خوک، گراز، انواع مار، مارمولک، سوسمار، گرگ، شغال، روباه شنی، کفتار، لاک‌پشت، بزمجه، افعی شاخدار، جبیر، خرگوش و انواع خفاش، سایر جاندارانی هستند که در زمان‌های نه چندان دور در تپه‌های شنی حاشیه غربی، جنگل‌زار، ارتفاعات شمالی و حواشی تالاب گاوخونی زندگی میکردهاند. این حیوانات پس از احداث سد زاینده‌رود بر روی رودخانه و مهار آب آن و در نتیجه کم شدن آب تالاب و هم‌چنین شکار بی‌رویه، از بین رفته و نابود شده‌اند. امروز تنها تعداد اندکی از برخی از آنها برجای مانده‌اند و از این نظر حیات وحش تالاب خسارات غیرقابل جبرانی را متحمل شده است.
پرندگان
یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های زیست‌محیطی تالاب گاوخونی تامین زیستگاه برای بسیاری از پرندگان بومی و مهاجر در گذشته و حال می‌باشد. بسیاری از پرندگان مهاجر با سرد شدن هوا در مناطق شمالی و در مسیر حرکت خود به نواحی جنوبی، تالاب گاوخونی را برای زمستان‌گذرانی انتخاب می‌کنند. این پرندگان با فرود خود بر گستره تالاب در اوایل پاییز و زمستان شور و نشاط وصف‌ناپذیری را در فضای تالاب حاکم می‌کنند. از این جهت باتلاق گاوخونی را می‌توان یکی از بارآورترین بوم‌سازگان‌های طبیعی استان اصفهان دانست که بارزترین جلوه زیست‌محیطی‌اش حضور پرندگان در بخشی از سال است.
پرواز گروهی قوها با گرد‌ن‌های دراز و کشیوده که در آرایشی به شکل 7 در آسمان تالاب به پرواز در می‌آیند و گاهگاهی برای تغذیه بر سطح تالاب فرود آمده و سر خود را زیر آب فرو می‌برند، مشاهده انواع فلامینگو‌های آبچر با بدن‌های کشیده و پر و بالی به رنگ سفید و قرمز، حضور پرنشاط انواع مرغابی‌ها، اگرت کوچک، خوتکا، سرسبز، غاز خاکستری، کاکایی‌ها، انواع کشیم، حواصیل، سلیم کوچک، اگرت بزرگ، آبچلیک‌ها، آنقوت، اردک، تنجه، فیلوش، چنگر، سنقر تالابی، سار، خروس کولی، پلیکان، بوتیمار، لک لک، مرگوس و پرندگان شکاری همچون عقاب تالابی، عقاب دو برادر، دلیجه، شاهین و کرکس، از جمله چشم‌اندازهای زیبا و بی‌نظیری است که در نتیجه حضور پرندگان شکل می‌گیرد.
تعداد و نوع پرندگان مهاجر و بومی تالاب گاوخونی در طی سال‌های مختلف بسیار متفاوت بوده و تحت تاثیر کیفیت فیزیکی و شیمیایی آب تالاب، میزان گسترش دریاچه، وجود منابع غذایی، تامین امنیت لازم و . . . قرار دارد. آن چه مسلم است، این که تنها در صورتی می‌توان از آهنگ سریع کاهش فرود پرندگان در تالاب گاوخونی کاست که فکری کارشناسی و اقدامی موثر در تامین منابع غذایی و امنیت لازم به مرحله اجرا گذارده شود. این در حالی است که در سال‌های اخیر هر روز شاهد کاهش آب ورودی تالاب، افزایش آلودگی آن، شکار بی‌رویه و در نهایت تغییر مسیر و مرگ و میر پرندگان هستیم. بر اساس آمار موجود (محیط زیست یزد- 1366 ) تعداد پرندگان مهاجر تالاب در حدود 40000 پرنده برآورد شده که بیشترین تعداد آنها مربوط به انواع مرغابی‌ها شامل فیلوش، خوتکا، سرسبز و اردک سرحنایی بوده است .
فهرست پرندگان منطقه تالاب گاوخونی
ملاحظات خانواده نام گونه ردیف
فارسی علمی
مهاجر و آبزی- دارای ارزش اقتصادی Anatidae کله سبز Anas platyrhynchos 1
مهاجر فصلی- آبزی- دارای ارزش اقتصادی Anatidae خوتکا Anas crecca 2
گوشتخوار- بومی Recurvirostridae Hixantopus himatopus 3
آبزی- همه‌چیزخوار Anatidae اردک سرحنایی Agthya ferina 4
خشک‌زی- شکاری و بومی Accipitridae سنقر تالابی Circus aeruginosus 5
آبزی- مهاجر- داای ارزش اقتصادی Rallidae چنگر Fulica atra 6
خشک‌زی- شکاری بومی Pandiondae عقاب ماهی‌گیر Pondion holiocuts 7
خشک‌زی- گوشتخوار Accipitridae کرکس Neopheron percnopteus 8
کنارآبزی- همه‌چیز خوار Charadrlidae سلیم کوچک Charadius alexandrinus 9
کنارآبزی- مهاجر عبوری Charadrlidae خروس کولی Valnellus Vonellus 10
کنارآبزی- گوشتخوار Charadrlidae سلیم خاکستری Pluvialis squatarolu 11
گیاهخوار- بومی- دارای ارزش اقتصادی Phasianidae کبک Alectoris chukar 12
کنارآبزی- مهاجر عبوری Scolopacidae کبک نوک پهن Limicola falciaellus 13
آبزی- مهاجر- دارای ارزش اقتصادی Anatidae غاز خاکستری Limicola falciaellus 14
مهاجر فصلی- دارای ارزش اقتصادی Anatidae فیلوش Anser anser 15
آبزی- همه‌چیزخوار- مهاجر فصلی Podicipedidae کشیم کوچک Podiceps ruficollis 16
آبزی- گوشتخوار- مهاجر فصلی Ardeidae اگرت بزرگ Egretta alba 17
آبزی- گوشتخوار- مهاجر فصلی Ardeidae اگرت کوچک Egrettagarzetta 18
آبزی- گوشتخوار- مهاجر فصلی Ardeidae حواصیل خاکستری inerea 19
آبزی- گوشتخوار- مهاجر فصلی Laridae کاکایی سرسیاه Larus ridibunelus 20
آبزی- گوشتخوار- مهاجر فصلی Laridae کاکایی نقره‌ای Larus argentatus 21
آبزی- گوشتخوار- مهاجر فصلی Laridae کاکایی صورتی Larus genei 22
آبزی- گوشتخوار- مهاجر فصلی Laridae کاکایی پشت سیاه Larus fuscus 23
آبزی- گوشتخوار- مهاجر فصلی Laridae کاکایی نوک‌سبز Larus conus 24
خشک‌زی- بومی Columbidae کبوتر چاهی Columba livia 25
خشک‌زی- مهاجر Hirundinidae پرستو Hirunda rustica 26
خشک‌زی- بومی Ploceiae گنجشک معمولی Passer domesticus 27
خشک‌زی- گوشتخوار Acciptridae عقاب طلایی Agulia chrysaetus 28
خشک‌زی- بومی Flaconidae دلیچه Folco thinunculus 29
کنارآبزی- گوشتخوار- مهاجر عبوری Scolopacidae آبچلیک شکیل Philomochus Pugnax 30
کنارآبزی- همه‌چیز خوار Gruidae درنا Grus grus 31
همه‌چیز خوار- مهاجر- دارای ارزش اقتصادی Rallidae چنگر نوک سرخ Gallinula chloropus 32
خشک‌زی- مهاجر عبوری Fringllrdae سهره معمولی Cardueluelis cerduolis 33
خشک‌زی- گیاهخوار Emerizidae زرده پره Emberiza app. 34
آبزی-مهاجر فصلی- دارای ارزش اقتصادی Anatidae آنقوت Tadorna ferruginea 35
همه‌چیزخوار- آبزی- دارای ارزش اقتصادی Anatidae تنجه Tadorna tadorna 36
گیاهخوار- دارای ارزش اقتصادی Anatidae اردک خاکستری Anas strepera 37
آبزی- همه‌چیز خوار- دارای ارزش اقتصادی Anatidae اردک نوک پهن Anas clypeata 38
آبزی- همه‌چیزخوار- دارای ارزش اقتصادی Anatidae اردک تاجدار Netta ruina 39
آبزی- مهاجر فصلی- دارای ارزش اقتصادی Anatidae قوی گنگ Cygnus olor 40
آبزی- گوشتخوار Recurvirostridae آوست Reecurivirrostxa avosetta 41
خشک‌زی- بومی Accipitridae سارکپه Buteo buteo 42
کنارآبزی- همه‌چیز خوار Charadrlidae سلیم طوقی Chradrius hiatcula 43
کنارآبزی- همه‌چیز خوار Charadrlidae سلیم شنی Chradrius leschenaulitl 44
آبزی- مهاجر عبوری Scoliopacidae آبچلیک تالابی Tringa stagnatilis 45
آبزی- گوشتخوار Ardeidae بوتیمار Botauru stellaris 46
آبزی- گوشتخوار- مهاجر Phalacrocoracidae باکلان Phalacrocrax carbo 47
آبزی- مهاجر فصلی Podicipedidae کشیم بزرگ Podiceps cristatus 48
آبزی- همه‌چیز خوار Pelecanidae پلیکان سفید Pelecanus onocrotulus 49
آبزی- گوشتخوار- مهاجر فصلی Ardeidae بوتیمار کوچک Hxborychus minutus 50
آبزی- همه‌چیز خوار- دارای ارزش اقتصادی Anatidae اردک سرسیاه Aythya marila 51
آبزی- گوشتخوار Ciconidae لک لک Ciconia ciconia 52
آبزی- مهاجر عبوری Laridae پرستوی دریایی Sterna sondivicensis 53
خشک‌زی- بومی Strigidae جغد کوچک Athene noctua 54
خشک‌زی- مهاجر فصلی Coraclldae سبزقبا Coracias garulus 55
خشک‌زی- بومی Upupidae هدهد Upupa epops 56
خشک‌زی- بومی Alaudidae چکاوک Alauda aruensis 57
کنارآبزی- مهاجر عبوری Charadrlidae سلیم طلایی Pluvialis apricaria 58
آبزی- گوشتخوار Scolopacidae آبچلیک خالدار Tringa gloreda 59
آبزی- مهاجر فصلی Anatidae اردک بلوطی Aythya nyroca 60
مهاجر فصلی — فلامینگو Phoenicoptorus ruber 61
— — چوب‌پا Himantopus himantopus 62
آبزی- مهاجر فصلی Scolopacidae آبچلیک قرمز Tringa totanus 63
آبزی- مهاجر Anatidae مرگوس حنایی Mergus serrator 64
آبزی- زمستان گذرانی Ardeidae حواصیل زرد Ardea rattoides 65
آبزی- همه‌چیز خوار Threskiornithidae کفچه نوک Platalea leucorodia 66
خشک‌زی Motacillidae دمجنبانک زرد Matacilla flava 67
مهاجر فصلی- آبزی Anatidae اردک مرمری Anas asgustriostris 68
آبزی- گوشتخوار Scolopacidae آبچلیک آوازخوان Tringa hypolecous 69
کنارآبزی- گوشتخوار Charadrildae سلیم کوهی Euetomois morinellus 70
آبزی- گوشتخوار Scolipacidae آبچلیک تک‌زی Tringa ochropus 71
آبزی- دارای ارزش اقتصادی Anatidae اردک چشم‌طلایی Bucephala clangula 72
آبزی- گوشتخوار Ardeidaae حواصیل ارغوانی Ardea purpura 73
خشک‌زی Apodioae ابرخورک Apus apus 74
خشک‌زی- بومی Algedinidae ماهی خورک Alcedo ottis 75
خشک‌زی- بومی Motacillae دمجنبانک خاکستری Motacilla cinenea 76
آمار پرندگان آبزی و مهاجر تالاب گاوخونی
تعداد نام گونه
غاز خاکستری Anser anser
415 آنقوت Tadorna ferruginea
848 تنجه Tadorna tadorna
369 سرسبز Anas platyrhynchos
3852 خوتکا Anas crecca
4775 فیلوش Anas acuta
3595 اردک سرحنایی Aythya farina
9229 انواع مرغابی Duck sp.
5462 چنگر Fulica atro
6 حواصیل خاکستری Ardea cinoea
12 اگرت بزرگ Egretta alba
3124 فلامینگو Phoenicopterus ruber
224 کاکایی سرسیاه Larus ridibunelus
64 سنقر تالابی Circus aeruginosus
بیش از 10000 سار —
در پایان امید است تالاب گاوخونی، این گوهر درخشان کویر مرکزی و تنها بوم‌سازگان آبی گسترده بکر و تالابی استان اصفهان که نقش به‌سزایی در جلوگیری از گسترش کویر، حیات و بقای پرندگان مهاجر و جانداران دیگر، شکل‌گیری جوامع گیاهی انبوه و متراکم نمک‌دوست، ایجاد تفرجگاه طبیعی برای استفاده عموم و فراهم کردن فرصتی مناسب برای انجام امور پژوهشی و تحقیقاتی در زمینه‌های جانودشناسی، گیاه‌شناسی و بوم‌شناسی دارد، بیش از این مورد دست‌درازی و چپاول اهداف سودجویانه بشر و کم‌لطفی مسئولین امر قرار نگیرد، در غیر این صورت در آینده‌ای نزدیک شاهد مرگ تدریجی آن و شکل‌گیری یک فاجعه زیست‌محیطی که با خاموشی کامل این گوهر درخشان و از دست دادن آن تا ابد همراه است.
|
