تاریخچه
شهر زاهدان که امروزه به عنوان مرکز استان سیستان و بلوچستان میباشد سابقه تاریخى چندانى ندارد. در زمان قاجاریه در محل فعلى شهر یک جنگل کوچک از درختان گز وجود داشت که داراى مقدارى آب بود که از زیرزمین بیرون مىآمد و بعلت نفوذپذیرى زیاد خاک محل ظهور آن متغیر بود و آب مازاد پس از ظهور دوباره به دورن زمین برمىگشت و به زبان مردم عامه «دزداب» نامیده مىشد.
براى اولین بار یکى از افراد بومى منطقه بنام مراد در سال 1277 ه.ش کاریزى در این محل حفر کرد و به کار کشاورزى پرداخت، کم کم آبادى کوچکى به وجود آمد. چون این محل در سر راه ارتباطى غرب به هندوستان (مستعمره انگلیس) قرار داشت از اهمیت ویژه اى برخوردار بود و دولت قاجاریه نیز به آن توجه مىکرد.
در سال 1281 ه.ش عده اى از کارشناسان و متخصصان بلژیکى از طرف دولت مرکزى ایران به منظور ایجاد یک گمرک مرزى به دزدآب آمدند و با احداث گمرک بر اهمیت این محل افزوده شد در نتیجه روزبروز جمعیت آن افزون مىشد و وسیعتر مىگردید. با احداث راه آهن کویته – زاهدان در زمان جنگ جهانى اول توسط انگلیسىها، تجارت و بازرگانى رونق یافت و عده اى از کسبه براى این امر در محل دزداب چادر زدند و با احداث چندین ساختمان گلى توسط کارکنان گمرک و تجار زمینه پیدایش شهر آشکار شد و دزداب رو به رشد و ترقى گذاشت.
با حمله قشون رضاخان به بلوچستان در سال 1307 ه.ش، عده اى از نظامیان در دزداب مستقر شدند و فرماندارى این محل بر عهده آنها بود، تا اینکه چند سال بعد مامورانى از طرف وزارت کشور عهده دار فرماندارى بلوچستان گردیدند. و به پیشنهاد سرتیب امان الله جهانبانى درسال 1314ه.ش دزداب به زاهدان تغییر نام داد.
بلوچستان در این زمان شامل شهرستانهاى زاهدان، ایرانشهر و سراوان بود و مرکز آن شهر زاهدان تعیین گردید. بعد از چند مدت بلوچستان با سیستان یک فرماندارى کل را تشکیل مىداد و سرانجام به استان سیستان وبلوچستان تبدیل شد و زاهدان به عنوان مرکزیت استان انتخاب گردید.
محل امروزی زاهدان ، درگذشته جنگل گزی بوده واندکی آب درآن جریان داشته است. مردم این جارادزدآب می نامیدند. برخی براین باورند که چون دزدان ، این جنگل راکمینگاه خود قرارداده بودند،دزداب نامیده شده است، ولی حقیقت این است که آب جاری آنجا گاهی جریان داشته وگاهی درشن فرومی رفته وازنقطه دیگری بیرون می آمده است وبه عبارت دیگر درجاهایی که باد تپه های شنی ایجادمی کرده است ،آب اززیرتوده شن عبورمی کرده و در نقاط پست در سطح زمین جاری می شده است ( آبی که گاهی پیداوزمانی ناپدیدشود دزدآب نامیده می شود) به این دلیل به آن دزداب می گفتند.
درسال 1277ه ش(1898م) یکی ازساکنان آن حدود به نام مرادبه اتفاق فرزندانش درآن جاکاریزی احداث نمودوبه کشت وزرع اراضی مجاورآن پرداخت به مرور آبادی کوچکی به وجودآمدودزدآب نام گرفت که ازنقطه نظرسوق الجیشی وهم چنین مجاورت با مر زدو کشور افغانستان وهندوستان اهمیت خاصی رادارابودازاین روتوجه دولت مرکزی راجلب نمود و مامورانی به آن محل اعزام گردیدندوچهارسال بعد متخصصان بلژیکی که به استخدام دولت ایران درآمده بودندنیزبه منظوردایرنمودن گمرک خانه به دزد آب آمدند وازاین زمان به تدریج بروسعت جمعیت واعتباری این آبادی کوچک افزوده شدواساس زیربنای شهرفعلی استوار گردیدونام آن همچنان دزدآب بودتااین که درزمان حکومت رضاشاه وبه پیشنهاد تیمسار جهانبانی به زاهدان تغییرنام داد.
زاهدان درعصرقاجارورضاخان
درطول حکومت قاجارعنایت وتوجه درخوری به بلوچستان نشدودرنتیجه درهمین دوران انگلیسیها قسمتی ازبلوچستان راضمیمه هندوستان کردندوآن قسمت ازبلوچستان که درتصرف دولت ایران باقی مانده بودتحت رهبری خان های محلی به صورت ملوک الطوایفی اداره می شدوحکام محلی ازدولت مرکزی اطاعت نمی کردند. احمدشاه آخرین پادشاه قاجار تصمیم گرفت که بلوچستان رامطیع خودسازدازاین روقوای نظامی به بلوچستان فرستاد، ولی سیاست آن روزکشوراقتضانکردکه قوای دولتی ازملک سیاه کوه جلوتربروند. باوجودتسلط ظاهری دولت ایران بربلوچستان، گمرک ایران درملک سیاه کوه مستقرشده بوددرصورتی که می بایست درمسیرجاده که مرز ایران وپاکستان است دایرباشد ونزدیکترین شهر بلوچستان به داخل ایران ، خاش بودزیرازاهدان درآن تاریخ احداث نشده بود.
به هرحال بازگشت قوای دولتی برجرات وجسارت خان های بلوچ افزودوتصرف بلوچستان مشکل ترشد.این وضع تااوایل حکومت رضاشاه ادامه داشت تااین که به سال 1307ش تیمسارامان الله جهانبانی،مامورفتح بلوچستان ومطیع کردن خان های متمردبلوچ شد.پس ازفتح بلوچستان،توسط قوای نظامی،یک تیپ درزاهدان ویک تیپ درخاش متمرکزگردید. حکومت وفرمانداری زاهدان هم باافسران ارتش بود. چندسالی به همین نحوگذشت تااین که ماموران وزارت کشورعهده دارفرمانداری بلوچستان شدند.دراین هنگام سرزمین بلوچستان رابه سه شهرستان : زاهدان ،ایرانشهر و سراوان تقسیم نمودندوشهرستان زاهدان به عنوان مرکزآن ها تعیین شد.چندی بعدبلوچستان به همراه سیستان تشکیل یک فرمانداری کل راداد وسرانجام به استان سیستان وبلوچستان تبدیل شد. وزاهدان به عنوان مرکزاستان انتخاب شد.
شهرنشینی درزاهدان
ظاهرا زاهدان تنهاشهری است که دراوایل قرن اخیراحداث گردیده است. پیدایش شهر زاهدان براثرامتدادراه آهن هندبه ایران رخ داد زیرادرجنگ جهانی اول که کشوربی طرف ایران درمعرض تجاوز همسایه قدرتمندقرارگرفت روسهاراه آهن ماورای قفقازرابه تبریز اتصال دادندوانگلیسهانیزراه آهن هندوستان رابه زاهدان رساندندوحتی می خواستندآن رابه مشهداتصال دهند.
انقلاب روسیه وشکست آلمان نقشه هارا تغییردادوعلاوه برراه آهن ، فرودگاهی نیز برای هواپیماها درزاهدان احداث شد و درنظربود فرودگاه دیگری هم بین میرجاوه وزاهدان ساخته شودکه آثارآن هنوزهم دیده میشودولی روسهامانع ازاحداث فرودگاه بعدی شدند به هرحال راه اهن هندوستان درزاهدان متوقف شدتجاری که با کشور هندمبادلات بازرگانی داشتند دراین نقطه اجتماع کردند وبه تصوراینکه راه اهن برچیده خواهدشد چادرزدندودرچادرها کارهای تجارتی خودراانجام می دادندازانجاکه طوفان های شدیدبه ویژه در ماه های اسفندوفروردین زندگی زیرچادررامشکل می نمود و از طرفی باران های شدیدخاص مناطق گرمسیری که معمولا بصورت رگبارهای تندمی بارید مشکل دیگری به وجودمی آورد.
ماموران گمرک وتجاردچارزحمت می شدندوازاین روبه فکراحداث خانه های گلی افتادند و چون درانجاکارگر بنا وجودنداشت چندنفربنای یزدی وبیرجندی وجمعی کارگربیرجندی ، کرمانی، بلوچ وسیستانی به زاهدان اوردندوشروع به ساختن خانه های گلی ارزان قیمت نمودند واولین نشانه های شهرنشینی پدیدارشد.
فهرست آثار و ابنیه تاریخى زاهدان
شهر زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان است. چون قدمت این شهر بیش از چند دهه نیست، داراى آثار تاریخى قابل توجهى نیست و تنها در چندین بناى این شهر سبک معمارى جلب توجه مىکند. در منطقه لادیز از بخش میرجاوه این شهرستان اشیایى سنگى از دوران پارینه سنگى با قدمت 80 تا 100 هزار ساله شناسایى سطحى شدهاند. در دامنه شمالى کوه تفتان در روستاى روپس از توابع دهستان تمین یک غار طبیعى وسیعى وجود دارد که داراى چندین قبر کهن مىباشد و معروف به هفتاد ملا است.
در شمال غربى زاهدان در روستاى گراغه آثارى بصورت تپه هاى خاک وجود دارد که نشان مىدهد افرادى در این محل با استفاده از معادن مس به صنعت ذوب مس و ساختن ظروف مسى اشتغال داشته اند.
آثار باستانى و ابنیه تاریخى شهرستان زاهدان عبارتند از:
محوطه هاى باستانى: محوطه باستانى لادیز – تپه باستانى گَراغِه – بناهاى صخرهاى تَمینْ
قلاع: قلعه گودال روپَسْ
سایر آثار: قبرستان هفتاد ملا روپَسْ – بازارچه سرپوش زاهدان – ساختمانهاى قدیمى گمرک – شهربانى سابق و پست بخش میرجاوه – بناى قدیمى دادگسترى زاهدان
نظرات بسته شده است.