لهجه اردستانی یکی از شاخه های زبان فارسی است .لجهه خاص اردستانی از واژه اصیل وکهنه فارسی سرشار است .اگر درباره لغات ،شعر ها،ترانه های ،اردستانی ومثلها وداستانهای عامیانه تحقیق بشودنتایج ارزنده ای به دست خواهد آمد .
تفاوت زبان وگویش این ست که زبان دارای ادبیات وقواعد منظم است به خلاف گویش که دارای این خصوصیات نیست وحکم شاخه ای از زبان را دارد .لهجه هایی که مربوط به منطقه اصفهان میباشد از نوع گویشهای مرکزی ایران است که در واقع حد فاصل بین لهجه های شمالی ولهجه های جنوبی ودسته غربی محسوب میشد .محدوده آن در حوالی قم تا حوالی یزد وکرمان ونزدیکی شیراز را در بر میگیرد .از این جمله است لهجه های نطنزی ،فریزندی ،(پنج فرسنگی نطتز)یارندی ،میمه ای ،جوشقانی ،زفره ای ،سدهی ،گزی ،خرزوقی ،اردستانی ،خوانساری ،محلاتی ،نایینی ،انارکی ،ولهجه زرتشتیان ،یزد وکرمان ،با لهجه بهندیان که اندکی تفاوت دارند .
بیشتر این لهجه ها در مناطق دور افتاده ودر روستاها که غالبا دور از شهر بوده اند هنوز هم مورد تکلم است وتقریبا از همه آنها بصورت گفتار استفاده میشود وتوادل نوشتاری ندارد .
اردستان که از شهرهای باستانی ایران است .و در حاشیه کویر مرکزی در حدود یکصد و ده کیلومتری شمال شرقی اصفهان قرار دارد علاوه بر زبان فارسی رسمی وادبی وهمه مردم خاصه کسانی که خواندن ونوشتن میدانند با آن آشنا هستند وبکار می برند زبان دیگری به نام زبان محلی یا زبان بومی یا زبان ولایتی نیز وجود دارد که رعایانه آن زبان ولایتی می گویند .
زبان محلی اردستانی یا گویش اردستانی یا لجها اردستانی یکی از گویشهای باز مانده از زبان های اوستایی ،پارسی باستان ،پهلوی ،پارسی کوسغدی است که امروزه بیشتر در پیرامون کویر مرکزی ایران بدان سخن گفته می شود واز ان به نام گویشهای میانی ایران نام می برند .
این گویش در میان زبانهایی که از آن نام برده شد بیشتر از پهلوی مایه گرفته است .آهنگ وروش گفتاری این گویشها در محله ها ودر بخشها وحتی روستاها با یکدیگر ناهماهنگی هایی دارد ولی ریشه واژگان آنها یکی است وهمگی آنها در شمار گویشهایی است که برخی از نویسندگان آنها را (پهلویات )یا (فهلویات )وبرخی دیگر گویشهای مرکزی ایران دانسته اند .زبان محلی اردستانی نمونه ای از یادگار های زبان پهلوی است .پاره ای از سرایندگان پس از اسلام نیزسروده هایی به سبک ولایتی سروده اند از جمله بندار رازی ،بابا طاهر همدانی روز جهانی شیرازی وپیر جمال اردستانی است .
درجرقویه واواخر رودشت وبعضی از دهستان کوهستانی (کوهپایه)وسده وماربین نزدیک شهر اصفهان وهمچنین گز وبرخوار واردستان زبان مخصوصی دارند که سایر مردم
نمی فهمند اسم این زبان (ولایتی )است واکثر لغات آن پهلوی است وعموم زردشتیان استعمال می کنند در قدیم شهری در خاک اسپاهان بوده است به اسم (پهله)وهمچنین پهلیه مونی شهر هم میباشد .
شاید زبان شهری را خواسته اند عربی کنند گفته اند (ولایتی یعنی شهری).
نشانه ای که از قدمت اصفهان در دست داریم گویش مردم اصفهان ودیگر روستاها دهستانهای نشانه ای این منطقه است که باز مانده ویا دگرگون وسائیده گویشهای باستانی مانند اوستایی ،پارسی باستان ،سکایی ،زبان فارسی میانه مانند پهلوی ،پارسیک وسغدی می باشد وزبان شناسان زبان های ایرانی باستانی به بررسی بپردازند بویژه گویشهای زفره ،زواره،اردستان وپیرامون آن گز وبرخوار وحوالی آن پیکان جرقویه وپیرامون آن سده برای دریافت وپژوهش زبانهای کهن دارای اهمیت است .
با وجود اینکه روستاهای اردستانی همانند مینامند ولی درپاره ای از واژه ها واصلاحات با یکدیگر تفاوت دارند بویژه واز نظر آوا وچگونگی ادای واژها که بررسی آن کار پژوهشگران است .
در گویش اردستانی واژه هایی دیده می شود که در فرهنگ های فارسی موجود نیست یا کمتر دیده میشود .(کلمه ای که هنگام نوشتن یا خواندن تغییر داده شد باشد )یا مرخم کلمات فارسی .غیر ازواژه افعال هم نیز نحوه بیان آنها با نحوه گفتاری آنها در فارسی تفاوت که در زیر به برخی از این افعال اشاره می کنیم :
فعل
گذشته حال
صرف در وصف اول شخص مفرد
رفتن
بوشم booshom
شم shom
آمدن
بموم bemom
تورم toorom
گذاشتن
وی می یشت vi mi yesht
وی یه لوم vi ye lom
کردن
بم کد bem kad
کرم kerom
دادن
هم دا hem da
ه دم he dom
مالیدن
بم مالا bem mala
مالوم malom
خراشیدن
بم خراشنا bem kharashna
خراشنوم kharashnom
شدن
ببم bebom
ببم bebom
دیدن
بیم دی bim di
ونم venom
خواندن
ام خوند em khond
اخونوم e khonoom
شنیدن
ام رشنود em resh nood
ارش نوم ereshnom
کشیدن
بیم کیشا bim kasha
کی شوم kishom
گرفتن
ایم گیرت im gi ret
ای گیرم I gi rom
گنجاندن
بم گنجنا bem gon jena
گنجنم gonjenom
انداختن
بم خوست bem khost
خوسم khosom
برداشتن
ایم گیرت imgiret
ای گی رم I gi rom
بلند کردن
بلندم کد belendem kad
بلند کرم belendekerom
گرم کردن
گرمم کد garmem kad
گرمکرم garme kerom
زدن
رم بست rem bast
ربوکم rebokom
بودن
بم bom
هم hom
داشتن
دودم doodem
دارم darom
خواستن
پیام piam
پیم piem
طلبیدن
بمطلبا bemtalaba
طلبم telebom
چشیدن
بم چشا bem chesha
چشم cheshom
درست کردن
درسم کد deresam kad
درسه کرم derese kerom
فروختن
بمروت bemorot
ترشوم toroshom
گفتن
بیم ووت bim voot
وم vom
بوییدن
بوم کد bom kad
بو کرم bokerom
برگشتن
وی گیرتم vigiretom
وی گی رم vigirom
کشتن
بم کشت bem kosht
کشم koshom
از قدیم تصنیف ها ،ترانه ها ،اشارات ،کنایات ،طنز ها،وضرب المثل های بسیاری به زبان محلی اردستانی سروده شده است که میان مردم رواج داشته است واز گویندگان وتاریخ نویسان آنها اطلاعی در دست نیست .
رحمت الله فریدنی (پدر ارجمندم )متخلص به رحمت که اززمان شهادت فرزند گرامیش شهید امیر حسین فریدنی نا خود آگاه و با الهامات خاصی به سرودن اشعار در مدح ائمه و زبان اردستانی مشغول می باشد که بیتی از آن را ذکر مینمایم و انشا الله در ادامه اشعار بیشتری از ایشان را مینویسم
پیم ،بوشم پش خدا برمه وزاری بکرم
هناقم کنج دیفول عقده مو خالی بکرم
(می خواهم بروم پیش خدا گریه وزاری بکنم
بشینم کنار دیوار عقده ام را خالی بکنم)
سید ولی الله صمیمی متخلص به بشیر اشعاری زیبا به زبان محلی دارد که بیتی از آن اینست:
ن محبتی بمنده ون صفای
ن مروت بمنده ن وفای
(نه محبتی به جای مانده ونه صفایی
نه جوانمردی نه قیرت ونه وفایی)
زبان محلی اردستانی در روستاهای دهستان ریگستان بخش زواره از ابتدا رواج داشته است ودر بعضی روستاها ی دهستانها از جمله درب باغ وکچومثقال به غیر ا زپیران که به تکلم میکنند جوانان ونوجوانان آن روستاها علاقه ای به فرا گرفتن آن ندارند وبا آن صحبت نمی کنند .در روستاها وکرکز شهرستان مبلغی شعر ترانه به زبان اردستانی است که باید علاقه مندان با حوصله وفرصت کافی آنها را جمع آوری کنند تا از نابودی آنها جلوگیری شود .از شاعران زن ومردی که در انجمن ادبی ذوقی اردستانی عضویت دا رند درخواست می نماییم با سرودن شعار محلی وتشویق وترغیب شاعران جوان به سرودن اشعار محلی از نابودی این لهجه شیرین سابقه دار جلوگیری نمایند در خاتمه این مجموعه را تقدیم علاقه مندان به گویش ولهجه واشعار محلی وتمامی همشریان عزیز اردستانی می نمایم .تقاضا دارم با تذکر های مشفقانه خویش مرا در آنچه تهیه نموده ام آگاه نمایید تا با همت شما عزیزان واردستانیان عزیز صورت کمال گیرد
مردم عام
1-زن ………………………………………… جن (jan)
2-مرد ………………………………………. مد (med)
3-شوهر …………………………………. شو(shoo)
4- خواهر ………………………………… خووا ( khova)
5- برادر ………………………………… برار (berar)
6- پسر …………………………………. پر (por)
7- دختر ………………………………… دت (dot)
8- عمه …………………………………. عامه ( aame)
9- عمو ………………………………….. عامو (aamoo)
10- خاله ………………………………….. دایزه (dayze)
11- دایی ………………………………… دای (day)
12- بچه …………………………………… وچه (vache)
13- بابا …………………………………. پی یر( piya)
14- مادر ……………………………….. مار (mar)
15- پدر بزرگ……………………………….. با خا جه (bakhaje)
16- همسایه ……………………………. همسا ( hamsa)
۱۷-ناودان ……………………………. سل(sol)
۱۸-راه پله ……………………………. اچن (ochen)
۱۹-دیوار ………………………………دیفول(difool)
۲۰-آبکش ……………………………..ترشپالنه(torosh pal neh)
میوه ها و سبزیجات
۱- میوه …………………………………. موه (meve)
2- سبزی ………………………………. سوزی (sozi)
3- سیب ………………………………… سو (so)
4- سیب گلاب ………………………… سو گولو (so golo)
5- گلابی ……………………………… گولووی (golovi)
6- گردو ………………………………… عوز (oz)
7- بادمجان ……………………………. بامجوم (bamjoom)
8- کدو ………………………………….. کوی (kooy)
9 – قیصی ………………………………. تو شاله (toshale)
10- شلغم ……………………………… شالم (shalam)
11- چغندر ……………………………… چندر ( chonder)
12- انگور ………………………………. انگو ( ango)
13- خربزه ………………………………. هوزه (havoze)
14- هندوانه ………………………….. هندومه ( hendoome)
15- انار ………………………………….. نا (na)
اجزای بدن
1- سر ………………………………..کله (kele)
2- ابرو ……………………………….. اوری ( ori)
3- دهان ………………………………. آین (ain)
4- لب ……………………………… لو (lo)
5- چانه …………………………….. زناخدوم (zenakhdoom)
6- شانه ………………………………… شومه ( shoome)
7- مو ………………………………. گیس (gis ) –زلف (zolf)
8- ران ………………………………… روم (room)
9- بینی …………………………………. دماخ (damakh)
10- پستان ………………………………. جی جی (ji ji)
اسامی حیوانات
1-گوسفند ماده ۱ ساله …………………….. تقلی( togholi)
2- گنجشک ……………………………………….. چولوق (chologh)
3- جوجه ……………………………………….. چوری ( choori)
4- جوجه مرغ خانگی …………………………….. دت فال (dot fal)
5- جوجه مرع چند ماهه ……………………… دتک (dotek)
6-زنبور …………………………………………. دنده (donde)
7-کره الاغ ………………………………………. کری (kori)
8- ا لاغ …………………………………………… خ (khe)
9- گوساله ……………………………………… گو چی (gho chi)
10-گاو …………………………………….. گو (gho)
11-گاو نر …………………………………………. مله (mele)
12- گربه ……………………………………….. ملی (meli)
13- خروس …………………………………….. حوروس (hooroos)
14-مرغ ……………………………………… کگ ( kag )
15-سگ ……………………………………….. کووه (kove)
16-شتر ……………………………………….. اشتو (oshto)
17-بز …………………………………………… چپیش (chapish)
18-مار ………………………………………… مور ( moor)
19-مورچه ……………………………………… موجه (mooje)
20- موریانه …………………………………….. مویومه (mooyoome)
نظرات بسته شده است.