گل فشان ها ازعوارض مهم مورفولوژیکی هستند که اغلب به شکل مخروطی از جنس گل رس بوده و ازارتفاع 2 مترتا حداکثر400- 500 متراز اطراف خود و با قاعده ای به قطر20متر تا حداکثر3500مترمی باشد. احتمال دارد قسمت مرکزی آن از جنس ماسه و بخش خارجی آن از جنس گل باشد. این گل فشان ها تپه ای و دایر های شکل هستند که دارای یک دهانه اصلی و چند دهانه کوچکتر جانبی است، دهانه اصلی معمولاً در وسط گل فشان واقع شده و کاس های یا تیغه ای شکل است و دهانه های جانبی، ثابت ودائمی نیستند. گاهی گل فشان ها فاقد انفجار بوده و برخی دائمی نبوده و به صورت دوره ای و چشمه های نبض دار فعالیت دارند و از این حیث به آتش فشان ها شباهت داشته که به مراتب کوچک تر از آن ها هستندو خطر چندانی ندارند. گل فشان ها هم در خشکی ها و هم در اقیانوس ها دیده می شوند. این ساخت ها با ذخایر هیدروکربنی، مناطق تکتونیکی در حال فرورانش و نیز کمربندهای کوهزایی در ارتباط بوده در مواردخیلی نادر با آتشفشان ها مرتبط می شوند. خوشبختانه بیشتر گل فشان ها در کف دریاها وجود دارند وتاثیرات آن ها به مراتب کمتر است.
تعاریف گل فشان
در فرهنگ بزرگ گیتاشناسی گل فشان به این صورت تعریف شده است: گل و آب گرمی که از دهانه آتشفشان به خارج پرتاب گشته و مخروط های موقتی کوچکی را پدید می آورد و گاهی اوقات گازهای طبیعی توأم با رسوبات نفتی نیز با مواد مزبور همراه هستند.نه تنها در این فرهنگ جغرافیایی تشکیل و حضور گل فشان در ارتباط با فعالیت آتشفشان ها مطرح شده و تشکیل آن را به آتشفشان ها نسبت داده شده است بلکه در فرهنگ های جغرافیایی دیگر نیز بر ارتباط گل فشان ها با پدیده آتشفشان ها اشاره شده و تشکیل گل فشان ها را مرتبط با فعالیت های آتشفشانی می دانند. حفره ای مخروطی به شکل یک دهانه کوچک که از آن گل و گاز خارج می شود و در مناطق آتشفشانی بیشتر دیده می شود مثل زلاند نو و جزیره سیسیل در ایتالیا.گل فشان در بلوچستان جنوبی نیز دیده می شود. در مناطق غیر آتشفشانی نیز از این گل فشان ها اتفاق افتاده است.
در فرهنگ دیگری آمده است: در اثر حرکت توده های مذاب از داخل زمین توده های گل نیز به خارج پرتاب می شود که همراه آن آب داغ نیز می باشد. به عبارت دیگر بیرون ریختن مواد مذاب درونی وگازهای طبیعی همراه با رسوبات گلی است که در نواحی نفت خیز به وفور دیده می شود و تپه های کوچک مخروطی شکل از این گل ها در باکوی آذربایجان دیده شده است.
فواره گل فشان فواره آب، بخار و گل می باشد که به وسیله گازهای ولکانیک به سطح زمین رانده می شوند ودر زمان انفجار گل فشان از دهانه جریانی از گل و گاز به بیرون پرتاب می شود. همین پدیده می تواند به وسیله گازهای نفتی در حال فرار صورت گیرد. گاهی نیز به تود ههای مخروطی گلی اطلاق شده است که 0بیرون زدگی آن ها حاصل آب گیری لایه های رسی باشد. گل فشان ها بی شباهت به گنبدهای نمکی نیستند و گاهی همراه آن ها دیده می شوند و شاید بتوان آن ها را گنبدهای رسی نامید. نحوه عملکرد بدین صورت است که لای ههای رسی به وسیله آب و گاز شارژ شده و ایجاد یک تنش عمودی از پایین به بالا می کند. این تنش زمانی که بتواند به فشار لیتوساتیک غلبه کند در طبقات بالایی ایجاد کمانش، و اگر فشار زیاد باشد آن ها را بریده وگاهی با صدای انفجارگونه به سطح زمین می رسند و ایجاد مخروط گل فشان را می نمایند.
معمولاً این پدیده بیشتر در مناطقی اتفاق میافتد که طبقات هنوز تحت تراکم قرار داشته و ردیفهای ضخیم و ضعیف رسوبات تخریبی ترشیاری وجود دارد. در رسوبات توربیدایتی به علت ته نشست سریع موادو خروج بعدی آب از لابه لای ذرات باعث تشکیل آتش فشان گلی در سطح رسوبات می شود. فوران گل دربعضی موارد بسیار آرام است ولی در پار های حالات، خروج مواد به صورت فوران شدید است و مقدار زیادی لجن به هوا پرتاب می شود. در حالی که لجن های خارج شده خیلی سیال باشند، مخروط تشکیل نمی شود واین مواد به سهولت پخش می شوند.زمین شناسان در مورد زایش یک گل فشان (لحظه تولد آن در اعماق زمین) چندان متفق القول نیستند.
برخی آن را پیامد روندهای خاص زمین شناسی می دانند و عده ای آن را به عوامل دیگری نظیر وقوع زمین لزره و تغییرات فشار لایه های مرتبط می دانند اما همگی آن ها در یک نکته اتفاق نظر دارند که عامل اصلی بالا آورنده گل فشان به سطح زمین گازهای موجود در تل ههای نفتی اعماق زمین هستند و نیز این نکته که گل فشان ها در مناطق دارای رسوبات جوان )جوان درمقیاس زمین شناسی یعنی درحدود 10 تا 20 میلیون سال) و در نقاط ضعیف "مثلاً امتداد گسل ها" به وجود آمده و به سطح زمین می رسند. گل فشان، مخروطی در سطوح زمین یا کف دریا ایجاد می کنند. گاهی می توان قطعات سنگی با قطر1 تا 2 متررا درمواد پرتابی یافت. دودکش لوله باریک و یا نسبتاً عریض گل فشان به سمت پایین شبیه قیف برگشته است که ازحوضچه پایین )درون زمین( تغذیه می کند. حوضچه گل فشان دره ای حاوی گل فشان های متعدد می باشد.
زمانی که سه بخش سازنده گل فشان آب، گاز و نفت شروع به تراکم نماید، به علت تحرک بیشتر گاز و آب خیلی سریع به هسته گسل هجوم م یآورد. آب سنگ های هسته چین را نرم کرده و بر اثر نفوذ گاز آب به سمت بالا حرکت کرده و از قسمت بالایی ساختمان های دیاپیری به صورت چشمه های گاز خارج می شود.
اگر هم گاز زیاد باشد امکان خارج شدن، به بیرون نداشته و در هسته به مقادیر زیادی تراکم م ییابد به همین علت فشار حاصل در هسته چین به مقدار خیلی زیاد بالا می رود. بر اثر انفجار گاز نیروی کششی حاصل می شود. فوران قوی باعث خروج مواد به سمت بیرون شده و قطعه سنگ های هسته و بخش های مجاور در اثر انفجار به بیرون می ریزد. در اغلب گل فشان ها انفجار با به وجود آمدن شعله گاز تا ارتفاع 300متر و یا بیشتر همراه بوده و با زبانه های گل همراه هستند.
گازهای متصاعد در گل فشان ها اختلافی با ذخایر نفتی همراهشان نداشته و شامل متانCH4 (بین 85تا 89 درصد دی اکسید کربن (حداکثر تا 10درصد)و CON2 می باشد.مایعات همراه گل بیشتر آب و گاه شامل مواد اسیدی، آب شور و یا سیالات هیدروکربنی است.گل فشان ها بر خلاف گفته بعضی از راهنمایان تورهای طبیعت در ایران که فقط در ایران دیده می شوند،در کشورهای دیگر مانند جنوب شرق اکراین، سیسیل در ایتالیا، آذربایجان، اطراف دریای سیاه، پاکستان،منطقه ژینگ جیان در چین، اندونزی، هندوستان، آمریکا، ونزوئلا و منطقه آمریکای مرکزی وجود دارد.
منشا گل فشان ها
اما چه چیز یک گل فشان را به وجود می آورد؟ همان طور که اشاره گردید، زمین شناسان در مورد ایجاد یک گل فشان نظرات مختلفی دارند. برخی آن را مربوط به روندهای خاص زمین شناسی دانسته و علت به وجود آمدن آن را عامل فرورانش و سایر فشارهای ناشی از حرکات تکتونیکی می دانند. عده ای دیگری نیزگل فشان ها را از پی آمدهای بعدی آتشفشان ها می دانند. برخی نیز آن را به عواملی مثل زمین لرزه وتغییرات فشار لایه ها نسبت می دهند، اما جالب این جاست که همگی در یک مورد هم عقیده هستند و آن این که عامل اصلی بالا آمدن گل فشان به سطح زمین گازهای موجود در تله های نفتی اعماق زمین هستند و گل فشان ها در مناطق دارای رسوبات جوان و درمناطق ضعیف مثل امتداد گسل ها به وجود آمده و به سطح زمین رسیده اند.در هر حال گل فشان ها بیشتر به خاطر فشار گازهای هیدروکربنی و یا احتمالا بخار آبی که از اعماق زمین به سطح صعود می کند، تشکیل می شوند. گازهایی مثل متان ضمن صعود و عبور از لایه های سست سنگی و اشباع آب، آن ها را یه صورت گل درآورده، با خود به سطح زمین حمل می کنند. گل فشان ها را بر اساس دمایشان به دو گروه گل فشان سرد و گل فشان گرم تقسیم می کنند.به نظر می رسد که منشا تشکیل گل فشان ها در سواحل شمالی دریای عمان، حرکت صفحه اقیانوسی دریای عمان به زیر صفحه قاره ای ایران باشد.
درباره منشا گل فشان های ایران نیز نظریات مختلف و متعدد بیان شده است. آن چه مسلم است تشکیل کلیه گل فشان های موجود در مناطق مختلف کشور و به خصوص استان سیستان و بلوچستان را نمی توان بر اساس یک نظریه واحد توضیح داد و بیان نمود.
همان طور که در بالا اشاره شد، منشا تکتونیکی، عوارض بعدی آتشفشان ها و فشار گازهای هیدرو کربن ویا احتمالا بخار آبی که از اعماق زمین به طرف سطح صعود می کنند همه از عوامل تشکیل گل فشان ها دانسته شده اند. یعنی گازهای مذبور در ضمن صعود و عبور از لایه های سست سنگی و اشباع از آب آن ها را به صورت گل درآورده و با خود به سطح زمین منتقل می نماید. به هر حال گل فشان ها عارضه های طبیعی و مخروطی شکلی هستند از جنس گل که همراه با خروج گازهایی از درون زمین در سطح زمین تشکیل می شوند.این مواد گل )رس( در طی فرایندهای رسوب گذاری در فعالیت های گذشته حوضه رسوبی در لابه لای لایه های غیر قابل نفوذ در عمق کم گذاشته شده اند.
لایه بالایی و لایه زیرین رس اگر غیر قابل نفوذ باشد، آب )چه آب زیر زمینی در حال صعود به بالا و چه آب فرو رو باران ها یا آب های جاری سطحی که به اعماق فرو می روند( نتوانسته به لایه رس محصور شده برسد. حال بر اثر حوادث مختلف مثلا تکان ها و فعالیت های تکتونیکی اگر لایه های نفوذ ناپذیر بالا و زیربشکنند و یا بر اثر فعالیت های هوازدگی و تخریب و حمل و نقل بخش هایی از لایه نفوذ ناپذیر بالاتخریب شود در این صورت از این طرق آب های سطحی یا آب های در حال صعود زیرزمینی به لایه رس می رسد. رس این خاصیت را دارد که آب گیری نماید.
رس ها بر اثر آب گیری افز ایش حجم می یابند در نتیجه اگر در لابلای لایه هایی غیر قابل نفوذ محصورشده باشند باید راهی برای خروج از لایه ها تحت فشار ناشی از افزایش حجم یافته تا با خارج شدن از لایه های محصور کننده و ریختن در سطح زمین حجم مقدار ماده رس آبگیری نموده دفن شده کاهش یافته در نتیجه فشار حاصل از افزایش حجم کاهش یافته و پایداری نسبی ایجاد گردد. البته این عمل با ادامه تدریجی آب گیری و افزایش حجم و در نتیجه افزایش فشار به صورت مداوم ادامه می یابد و گل حاصل ازافزایش حجم به طور دائم به بالا می آید و در سطح زمین جاری و گل فشان را به وجود می آورد.با این همه نمی توان منشا و تشکیل کلیه گل فشان ها را یکسان توضیح داد و هر منطقه گل فشانی ساختار و شرایط خاص خود را دارد.
اهمیت و کاربرد گل فشان ها
1- وجود این پدیده مورفولوژیکی در هر منطقه نشانه فعالیت تکتونیکی آن منطقه بوده است. بنابراین احتمال زلزله خفیف و گسل خوردگی وجود داشته که این امر باید در احداث سازه های ثابت وسکونتگاه های استانی لحاظ شود.
2- ترکیبات بعضی گل فشان ها تا حدی مشخص کننده وضعیت درونی زمین از لحاظ وجود منابع آب ونفت و سایر مشتقات هیدروکربوری می باشد.
گل فشان های ایران اکثراْ در جلگه ساحلی دریای عمان در جنوب استان سیستان و بلوچستان و هرمزگان واقع شده اند. تعدادی از آن ها فعال بوده و فعالیت آن ها در فصول مختلف سال با تغییراتی همراه است، به طوری که گاهی یک گل فشان فعال غیرفعال می شود و بالعکس.
وجود گل فشان ها موار د استفاده متعدد و گوناگون دارد
ازدیدگاه مطالعات زمین شناسی
وجود گل فشان ها در خشکی نشانه یک زون ضعیف یا زون گسله می باشد. وجود گل فشان ها در هر منطقه نشانه بارزی از فعالیت های تکتونیکی جوان در منطقه می باشد. یعنی منطقه از نظر تکتونیک و نئوتکتونیک فعال بوده و احتمال زلزله نسبتا خفیف؛ گسل خوردگی و… زیاد بوده و در هنگام ساخت و ساز سازه های ثابت و بزرگ و ماندگار و لرزان همچون نیروگاه های تولید برق و یا کارخانه های پتروشیمی و… باید به این مسئله توجه نمود.
تشکیل گل فشان ها در ارتباط با آتشفشان ها و نواحی فرورانش بوده پس و جود گل فشان در یک منطقه وفعالیت آن در طول زمان می تواند نشانه سابداکشن )فرورانش( در منطقه بوده و ثانیا وجود گل فشان ها دریک منطقه نشان می دهد که در آن منطقه فعالیت های آتشفشانی )فعال، نیمه فعال، غیر فعال( وجود داشته و باید منتظر گسترش این گونه فعالیت ها در منطقه بود.
ازدیدگاه اقتصادی
گل فشان ها می توانند تا حدی معرف وضعیت درونی زمین در منطقه مورد فعالیت داشته و نشان دهنده وجود منابع آب های زیر زمینی،گازهای هیدروکربن و نفت باشد. در برخی از گل فشان ها قطرات نفت که سبک تر از آب هستند بر روی سطح آب و گل جوش آن از دهانه گل فشان خارج می شوند این مورد در گل فشان سنرمبرسوبان گزارش شده است. این گل اگر با دست لمس شود بر خلاف گل لمس شده در سایر گل فشان ها که چسبنده و لغزنده است در این گل فشان به دلیل نفت لمس چرب را به خوبی از خود نشان می دهد و بوی نفت از گل به مشام می رسد.
برخی از گل فشان ها بوی لجن و گوگرد از آن ها متصاعد شده که بوی لجن مربوط به فعالیت های حیاتی وتجزیه مواد آلی موجود در لابلای لایه های رس و یا سایر لایه های موجود در منطقه بوده و بوی گوگرد نیزمربوط به مواد گوگردی موجود در آب منطقه است. چنان چه در گل فشان های اطراف پزم بوی ماندگی ولجن همراه با گازهای هیدروکربن (متان) به راحتی به مشام رسیده و حتی در برخی از ایام این گازها باکبریت مشتعل می گردند.
در گل فشان پیر گل وجود ترکیبات زرد گوگردی باعث شده است که رنگ گل خشک شده و گل فشان زردو نارنجی شده که حکایت از وجود گوگرد فراوان در منطقه داشته و این هم راستا با وجود فعالیت های گوگردی در اطراف تفتان است. پف کردگی زمین های پایین دست گل فشان ها ارتباط گل فشان ها با آب های شور می باشد که پس ازتبخیر و خشک شدن آب گل های خارج شده از گل فشان، گل خشک شده به صورت پف کرده و نمک زارهای کویری دیده می شود. نمونه ای از این پدیده در گل فشان عین(10کیلومتری جاده کهیر- زر آباد )دیده می شود.
ازنظر بهداشتی
گل موجود در گل فشان ها از نظر بهداشتی استفاده های دارویی متعدد داشته و در درمان بیماری های مختلف همچون دردهای رماتیسمی، کوفتگی و خستگی عضلانی بسیار موثر است. ضمنا گل فشان ها در درمان بیماری های پوستی و قارچی انسان و حیوان موثر بوده و حتی برخی از اهالی اطراف گل فشان پیرگل معتقدند که استراحت چند دقیقه ای در گل گل فشان در رشد موهای سر و پرپشتی موی سر نیز موثر است. گل فشان باعث خنکی بدن و از بین بردن گرمی شده و باعث شادابی و نشاط استفاده کنندگان از گل در گل فشان ها می گردد.
علل پیدایش گل فشان های ایران
اهالی محل در مورد این پدیده چندین باور را مطرح می کنند و بر اساس اعتقادات خود نام هایی را نیز برای گل فشان به کار می برند. به نظر آن ها گل فشان پدیده ای طبیعی است که با دریا در ارتباط بوده و به هنگام بالا آمدن آب دریا (مد) به ویژه در فصل تابستان، فعالیت آن به حداکثر می رسد، از این رو به آن ناف زمین یا ناف دریا نیز می گویند. عده ای بر این باورند که فعالیت این پدیده به کشش و جاذبه اجرام سماوی به خصوص ماه وابسته است. بر این اساس معتقدند که فعالیت آن در ابتدای ماه و نیمه ماه قمری )ماه نو،بدر( بیشتر می شود. هر چند این نظریه کمتر به حقیقت نزدیک است اما به طور کل هم قابل رد نیست.
گروهی نیز بر این عقیده اند که فعالیت این پدیده پس از بارندگی ها ی شدید زیادی می شود، لذا ممکن است از آب ناشی از سیلاب ها، فعال شود. اما باید گفت که از نظر علمی، وجود گل فشان ها در هر منطقه اول نشانه بارزی از فعالیت های تکتونیکی بوده و ثانیا اغلب به لایه های سنگی دارای ذخایر نفت و یا دیگرانواع هیدروکربور بستگی دارد. فشار گازهای حاصل از این لایه و ذخایر آن ها موجب می شود که سنگ های رسی و مارنی کف و تحتانی، که توسط آب های زیر زمینی اشباع و نرم شده و یا به صورت گل در آمده اندبه خارج پرتاب شوند و از این طریق دهانه هایی گاهاً بسیار بزرگ شبیه به دهانه های آتشفشان )شبه کراترCraterیا کراترگون( به وجود می آیند.
مناطق گل فشانی ایران
درحال حاضر برخی از گل فشان های ایران خاموش و یا غیرفعال هستند و برخی دیگر فعال بوده و دارای فعالیت متناوبی هستند. در فصول بارندگی، فعالیت آن ها بیشتر می شود، اما گل آن ها رقیق تر و سیال تربوده و به صورت سر ریز جاری می شود. در فصول خشک تر فعالیت آن ها کمتر است و در عوض گل غلیظ تر و به حالت انفجاری تر بیرون می ریزد. در قله این مخروط ها و داخل کراتر آن ها، دهانه های متعددی با قطر چند سانتی متر وجود دارد که به طور متناوب ازآن ها گل خاکستری یا کمی متمایل به سبز خارج شده و به سوی دامنه ها سرازیر می گردد.
تناوب بیرون ریزی و فوران گل ها در طی زمان، یک ساختمان چند لایه ای را در مخروط ها و زمین های مجاور پدیده آورده است. این لایه ها دارای ساختمان فلسی یا پولکی هستند و با یکدیگر همپوشانی دارند.به گونه ای که جدید ترین لایه در رو و در راس مخروط قرار گرفته و قدیمی ترین لایه نیز به رنگ روشن است. همچنین گاهی جریان گل غلیظ در دامنه مخروط نقوش مینیاتوری همانند گچ بری های قرنیز شکل را پدید می آورد. با گذشت زمان و فرا رسیدن مرحله پیری گل فشان، فاصله و تناوب فعالیت های آن کمترمی شود و غلظت گل آن افزایش می یابد. در نتیجه گسترش افقی مخروط کاهش یافته و به ارتفاع آن افزوده می شود.
از آن پس زمان خاموشی و مرگ گل فشان فرا می رسد و فرسایش بر آن غالب می گردد. عمل فرسایش دربرخی موارد منجر به محو کامل گل فشان می گردد و اثری از آن بر جای نمی گذارد. اهالی محل در مورداین پدیده چندین باور را مطرح می کنند و بر اساس اعتقادات خود نام هایی را نیز برای گل فشان به کارمی برند.
بخش اعظمی از گل فشان های ایران در منطقه ای واقع در کرانه ی دریای عمان در استان سیستان وبلوچستان قرار گرفته است. بسیاری از چشمه های این منطقه حاوی گاز محتوی هیدروکربن های سبک مثل متان، اتان و پروپان است که با مقدار کمی گازH2S همراه می باشد.
مناطق عمده گسترش گل فشان های ایران، منحصر به سواحل پست شمالی و جنوبی کشور بوده و به طورکلی در دو ناحیه زیر مشهود اند:
– گل فشان های واقع در استپ های ترکمن صحرا، درشرق دریای مازندران
– گل فشان های سواحل دریای عمان درحد فاصل میناب تا بندر گواتر
ویژگی گل فشان ها
این پدیده ها به صورت تپه های مخروطی قرینه وگاه بی قرینه هستند که حداکثر ارتفاع آن ها به 30 تا 50 متر می رسد. مخروط های مذکور گاه به صورت انفرادی و در برخی مناطق با یک یا چند مخروط کوچک ترو فرعی همراه هستند. مورفولوژی این مخروط ها در درجه اول به غلظت و یا سیالیت گل های خارج شده،که خود تابع شرایط فصلی و مرحله سنی مخروط است، بستگی دارد و در درجه دوم متاثر از فرسایش آب های جاری است. به این معنی که گل فشان های مورد اشاره احتمالا با بیرون ریزی گل های سیال ترفعالیت خود را آغاز نموده و در نتیجه روانه های گل را به نقاط دورتر )چند صد متری دهانه (گسترشمی دهند، و لیکن با گذشت زمان و یا در فصول خشک تر، گل ها غلیظ تر شده، شکل تقریبا خمیری به خود می گیرند و به بیرون می ریزند. در چنین شرایطی است که گل ها قادر نیستند خود را به نقاط دورتربرسانند و در محل دهانه، مخروطی را شکل می دهند که شیب دامنه آن ها تقریبا تند بوده و به 45 درجه وبیشترمی رسد. اما چون مواد متشکله سست و دارای نفوذ پذیری کم می باشد، دیری نمی پاید که آب های جاری آن ها را می فرسایند و با ایجاد فرکندها و آبکند ها به تقطیع دامنه های مخروطی می پردازند. این مخروط ها، همانند مخروط های آتشفشا نی دارای دهانه ای به شکل کراتر هستند که قطر آن ها از چندین سانتی متر تا چندین ده متر متغیر است. عمق این دهانه ها چندان زیاد نبوده و جداره داخلی دهانه شیبی تند و در حدود85تا 90 درجه داردبخشی از دیواره پیرامونی دهانه، باز بوده و معبری برای خروج گل سرریز، می باشد. این وضعیت عاملی برای بی قرینه شدن مخروط به شمار می آید.
در برخی موارد، مانند گل فشان سند، چون ارتفاع مخروط بسیار کم است و در دهانه نیز گل نسبتا رقیقی حضور دارد و دهانه آن به شکل یک مخروط کوچک خود نمایی می کند. در حل حاضر بعضی گل فشان ها خاموش و یا غیر فعال هستند و برخی دیگر فعال بوده ودارای فعالیت متناوبی هستند. در فصول بارندگی،فعالیت آن ها بیشتر می شود، اما گل آن ها رقیق تر و سیال تر بوده و به صورت سرریز جاری می شود. درفصول خشک تر فعالیت آن ها کمتر است و در عوض گل غلیظ تر و به حالت انفجاری تر بیرون می ریزد. درقله این مخروط ها و داخل کراتر آن ها، دهانه های متعددی با قطر چند سانتی متر وجود دارد که به طورمتناوب از آن ها گل خاکستری یا کمی متمایل به سبز خارج شده و به سوی دامنه ها سرازیر می گردد.
دوره تناوب این پدیده 10 تا 15دقیقه است که معمولا با لرزش خاک همراه می باشد. دبی گل خارج شده در هر بار 3 تا 5 لیتر است. دهانه ی داخل کراتر یا واقع در سطح دامنه مخروط غالباً تغییر مکان می دهند. گل خارج شده سرد و فاقد بخار آب می باشد. گاهی صداهایی مانند شلیک گلوله تفنگ نیزشنیده می شود. گل خروجی بسیار چسبناک بوده و بوی گاز متان و گوگرد از آن استشمام می شود و دمای آن برابر با دمای محیط می باشد و خاصیت پاک کنندگی دارد، زیرا به هنگام شستشوی کمی کف می کند.
این گل ها خواص درمانی داشته و برای بیماری های پوستی مفید است. به گفته اهالی منطقه، گل فشان هایی در این ناحیه وجود دارد که نفت خام از آن ها نشت می کند و بوی آن به خوبی استشمام می شود.
تناوب بیرون ریزی و فوران گل ها در طی زمان، یک ساختمان چند لایه ای را در مخروط ها و زمین های مجاور پدیده آورده است. این لایه ها دارای ساختمان فلسی یا پولکی هستند و با یکدیگر همپوشی دارند. به گونه ای که جدید ترین لایه در رو، و در راس مخروط قرار گرفته و قدیمی ترین لایه نیز به رنگ روشن است. همچنین گاهی جریان گل غلیظ در دامنه مخروط، نقوش مینیاتوری همانند گچ بری های قرنیز شکل را پدید می آورد. با گذشت زمان و فرا رسیدن مرحله پیری گل فشان، فاصله و تناوب فعالیت های آن کمترمی شود و غلظت گل آن افزایش می یابد. در نتیجه گسترش افقی مخروط کاهش یافته و به ارتفاع آن افزوده می شود. از آن پس زمان خاموشی و مرگ گل فشان فرا می رسد و فرسایش بدلندی برآن غالب می گردد. عمل فرسایش در برخی موارد منجر به محو کامل گل فشان می گردد و اثری از آن بر جای نمی گذارد.
گفتنی است، گل فشان از جمله پدید ههای جالب توجه در منطقه ساحلی خزر و دریای عمان هستند. هرچند در نقاط دیگر دنیا نیز وجود دارد اما همبستگی این عارضه زمین شناسی با منابع نفت و گاز آن را به پدیده ای جذاب در این دو حوضه تبدیل کرده است. در کل تعداد گل فشان ها ی زمین بیش از 800عددنیست که بیش از نیمی از آن ها در اطراف این دو دریا قرار گرفته، به ویژه تعدادی از آن درحوضه خزر درمنطقه جمهوری آذربایجان واقع شده است.
کارشناسان زمین شناسی و گردشگری بر این باورند که در مورد گل فشان های شمال و جنوب کشورتاکنون مطالعات سیستماتیک و ارزنده ای انجام نشده و از آن جایی که این پدیده از ارزش اقتصادی وگردشگری بسیار خوبی برخوردار است، پیشنهاد می کنند تا این طرح به عنوان یکی از جد ی ترین طرح ها وبرنامه های مطالعات زمین شناسی دریایی همگام با گشایش انستیتوی زمین شناسی دریایی در ایران موردتوجه قرار گیرد.
گل فشان های فعال سیستان و بلوچستان
در جنوب شرق ایران 20 گل فشان وجود دارد که 5 مورد آن ها بین بندر جاسک و میناب، 9 مورد بین چابهار و بندر جاسک و 6 مورد دیگر هم بین چابهار و مرز ایران و پاکستان به ویژه شمال خلیج گواتر قرارگرفته است. مهم ترین این گل فشان ها در 95 کیلومتری غرب بندر کنارک و در دشت کهیر نرسیده به روستای تنگ در زمینی مسطح واقع شده و دارای سه تپه کوچک گل فشان است که یکی از آن هاشبیه آتشفشان و در حال حاضر فعال است و بقیه آن ها نیز از چند سال قبل به صورت غیرفعال درآمد هاند. دربلندای این تپه ها، دهانه هایی به قطر چند سانتی متر وجود دارد و از دهانه گل فشان که در حال حاضر فعال است، به طور متناوب گل خاکستری رنگ خارج شده و به سوی دامنه ها سرازیر می شود. دوره تناوب این پدیده نادر و زیبا ده تا پانزده دقیقه است که این عمل با لرزش خاک همراه است و گاهی به هنگام خروج گل فشان های ایران بیشتر در جلگه ساحلی دریای عمان ، صدایی همانند شلیک تفنگ از آن به گوش می رسد.
به خصوص بلوچستان جنوبی تمرکز دارند و بیشتر آن ها در حال حاضر فعالند، اما فعالیت آن ها در فصول مختلف، از سالی به سال دیگر تغییر پیدا می کند. این پدیده به طور عمده در فصول پر باران ازجاذبه های نادر و دیدنی استان به شمار می رود.گل فشان ها در میان بومیان ساکن استان سیستان وبلوچستان و هرمزگان به صورت های مختلفی تلفظ می شود. مردم منطقه گواتر، جلگه دشتیاری و شرق بلوچستان گل فشان را به لهجه محلی "بوتن" و اهالی چابهار، کهیر و زرآباد آن را "گل پاشان" و "ناپک" به معنای ناف زمین یا ناف دریا می نامند و در بین ساکنان شرق استان هرمزگان نیز به "آب باد" معروف است.
گل فشان های کرانه خزر
گل فشان "گمیشان"، "قارنیارق" و "نفتلیجه" از جاذبه های کم نظیر گردشگری گلستان و قلب تپنده خزربه شمار می آیند که به رغم سردی و خاموشی از فوران همچنان زیبا و پر جاذبه و در عین حال ناشناخته ماندند. این قلب های تپنده، پر جاذبه و کم خروش خزر به عنوان مناظر طبیعی، درمانی و گردشگری به رغم داشتن جاذبه های فراوان همچنان ناشناخته باقی مانده اند و برای معرفی، نیاز به تلاشی مضاعف دارند.
این پدیده ها از زیباترین پدیده های طبیعی به اشکال مخروط های کوچک آتشفشانی از جنس گل یا ماسه هستند که ابعاد آن ها از چند سانتی متر تا چندین متر متغیر است و به نظر می آید قسمت مرکزی آن ازجنس ماسه و بخش خارجی آن از جنس گل باشد. در این آتشفشان ها، تزریق مواد گلی و ماسه ای از زیر به داخل شکاف و به همراه آب صورت می گیرد و به مواد گلی که از شکاف خارج می شود، روانه گلی می گویند.
پرتاب شدن سریع گل های روان و آبکی که با حباب و صدا همراهند موجب شکل گیری مخروط می شود ودر مرکز این مخروط ها، حفره کراتر مانند برای خروج مواد وجود دارد که در اثر ایجاد شکاف در سطح زمین و تزریق مواد از زیر همراه آب و گاز شکل می گیرند. بررسی ها نشان می دهد که این مخروط ها در مناطق زلزله خیز و در امتداد برخی از گسل ها به وجودمی آیند و ته نشست سریع مواد و خروج بعدی آب از لابه لای ذرات باعث تشکیل آتشفشان گلی در سطح رسوبات می شود.
برخی نیز معتقدند که گل فشان ها، منشا تکتونیکی دارند و عمل فرورانش و فشارهای ناشی از حرکات تکتونیکی دلیل پیدایش آن ها است و برخی نیز معتقدند که گل فشان ها در مناطق آتشفشانی ایجادمی شوند.گل فشان "قارنیارق" در شرق گمیشان، "نفتلیجه" در شمال شرق گمیشان و "اینچه" در کنار تالاب اینچه برون گل فشان های معروف استان گلستان هستند و همگی با خروج گاز، آب حاوی کلرید سدیم و موادنفتی آروماتیکی فعال هستند. گل فشان نفتلیجه در شمال شرق گمیشان با مواد نفتی همراه بوده و تپه ای را در وسط یک دشت صاف ازخمیر گلی، نفتی که از دهانه آن خارج می شود ایجاد کرده و فعالیت گازی بالایی نیز دارد.
قارنیارق نیز در زبان محلی یعنی جایی که شکم زمین شکافته شده، با قطر دهانه حدود 600 متر بزرگ ترین گل فشان گلستان محسوب شده که رسوبات نمکی، گاز متان و آثاری از مواد نفتی از آن خارج می شود و اهالی بومی به خواص درمانی آن اعتقاد دارند.گل فشان اینچه نیز در کنار تالاب اینچه برون واقع است که در سال های گذشته صدور مجوز چاه های بهره برداری در کنار تالاب، این گل فشان را از فعالیت انداخته است.
گل فشان، پدیده زمین شناسی نادر و جذابی برای گردشگری است و نزدیکی چاه هایی از این قبیل در همجواری تالاب ها کار درستی نیست و باید برای این گونه فعالیت ها فاصله ای در نظر گرفته شود زیرا فعالیت انسانی در کنار اکوسیستم های طبیعی اثرات منفی دارد.گل فشان ها در معرفی جاذبه های گردشگری دیگر مانند تالاب ها، صحرا، بازارچه مرزی، سد وشمگیر وبسیاری مجموعه های دیگر استان گلستان نقش موثری دارند.
نخستین مجموعه گل درمانی کشور توسط بخش خصوصی در گل فشان نفتیلجه در شهر گمیشان در حال احداث است و این طرح برای اولین بار در سطح کشور در حال اجرا است. استفاده از خواص این گل فشان ها به ویژه در زمینه درمان پوکی استخوان و بیماری های پوستی از مزایای اجرای این طرح است. گل درمانی یکی از انواع گردشگری رایج در دنیا بوده که در صورت فعال کردن آن سودآوری زیادی به همراه خواهد داشت. با توجه خواص فراوان این گل فشان ها می توان برای گسترش صنعت توریسم و توریسم درمانی بهره گیری کرد و این امر مستلزم معرفی و شناخت بیشتر این پدیده ها و ارائه امکانات و خدمات بیشتر در حاشیه این مناطق است.
گل فشان هاى منطقه گمیشان و بندر ترکمن این گل فشان تپه ای دایره ای شکل به قطر 20 متر و ارتفاع 2 متر تشکیل داده و دارای یک دهانه اصلی وچند دهانه کوچک تر جانبی است که دهانه های جانبی، ثابت و دایمی نیستند. این گل فشان مانند دیگر گل فشان های حاشیه دریای خزر، در ارتباط با میدان های گاز و نفت است و درمنطقه ظهور آن بوی نفت خام به مشام می رسد و گل آن غلظت کمی دارد و به همین دلیل حباب های تولیدشده توسط آن به سرعت منفجر می شوند.
در بخش جنوبى دریاى خزر در منطقه گمیشان علاوه برگل فشان دشت ترکمن که محل رویداد آن در فاصله قابل توجهى از ساحل دریا قرار دارد، گل فشان هاى دیگرى نیز در خشکى در خاور گمیشان و شمال آق قلا وجود دارند )گل فشان هاى نفتلیجه و قارنیاریق تپه( که بررسی هاى اولیه نشان دهنده وجود ارتباط ساختارى و احتمال هم زمانى فعالیت دوره اى در این گل فشان ها مى باشد.
ادامه رشته کوه هاى قفقاز با روند شمال باخترى- جنوب خاورى، به صورت برجستگى زیرآبى بخش هاى میانى و جنوبى دریاى خزر را از هم جدا مى سازد. نهشته هاى موجود شامل رسوبات نئوژن و کواترنرى با ضخامت تقریبی 10 کیلومتر اس ت که بر روى نهشته هاى قدیمى تر و بر روى پوسته اقیانوسى موجود قرارگرفته اند. بر مبناى اطلاعات حاصل از عملیات لرزه نگارى، وجود تاقدیس ها و ناودیس هاى بزرگى دربخش جنوبى دریاى خزر و ارتباط نزدیک محل گل فشان ها با این ساخت ها به اثبات رسیده است. حضورگل فشان ها همواره راهنماى خوبى براى پى جویى هاى نفتى به شمار مى آید.
بخش جنوبى دریاى خزر به ویژه میدان هاى نفتى جمهورى هاى آذربایجان و ترکمنستان و تا حدودى شمال بندر ترکمن در ایران بیشترین پراکندگى گل فشان هاى خزر را نشان مى دهد که حدود 70 درصد گل فشان هاى جوان را شامل مى شود. گل فشان هاى قارنیاریق تپه و نقتلیجه معروف ترین گل فشان هاى شناخته شده در کشور ما درناحیه خزر هستند که دراین بخش تشریح شده اند.
مطالب بسیارمفیدی بودواستفاده کردم…ایکاش مطالبتون رفرنس داشت تادذرزمینه کارتحقیقی ام استفاده می کردم….به هرحال ممنون.
چند خطی از مطلب راجع به گل فشان ها رو خوندم ممنون .