۱- تعریف دکتر فرج ا… محمودی مجله رشد جغرافیا شماره۱۶: در تعیین ویژگی بیابانها دو عنصر بارش ودما نقش اساسی دارد وبیابان با توجه به شرایط پیکر اقلیمی و زیستی به حالت کم آبی و خشکی که علت کاهش پوشش گیاهی ودر نتیجه حیات حیوانی است گویند .
۲- دکتر محمود لاجوردی مجله رشد جغرافیا شماره ۳۶: مناطقی که به سبب کمبود آب وخاک وپوشش گیاهی ناچیز توانایی حفاظت موثر از زمین را در برابر تخریب عوامل اتمسفری را ندارند مناطق خشک (بیابانی) گویند.
۳- دکتر پرویز کردوانی کتاب مناطق خشک جلد اول صفحه ۲: بعضی سعی کرده اند با توام نمودن چند ویژگی مناطق خشک را تعریف کنند و بر این اساس مناطقی را که بارندگی در آنجا کم صورت می گیرد میزان ریزشهای از تبخیر سالانه کمتر و آب قابل استفاده مجدد ومنطقه از لحاظ پوشش گیاهی فقیر و یا فاقد آن است و غیره… اما اینها هیچکدام نمی تواند یک تعریف جامع ودقیق وقانع کننده ای باشد که بر اساس آن بتوان حد ومرز مناطق خشک را به طور دقیق تعیین کرد زیرا:
۱- ویژگی های مناطق خشک متنوع ومتعدد است. ۲- مسائلی در راه شناخت ویژگی های اقلیمی و نیز تعیین حد ومرز مشخص مناطق خشک وجود دارد از آن جمله موارد ذیل :
الف – ناچیز یا ناکافی بودن ایستگاه های هو اشناسی در مناطق خشک و در نتیجه عدم اطلاعات کافی .
ب – تغییرات بسیار زیاد بارندگی در سالهای مختلف
ویژگی های آب وهوایی مناطق بیابانی
۱- بارندگی : ویژگی چشمگیر مناطق بیابانی کمبود فوق العاده بارندگی است که به ۲۵۰ میلیمتر در سال نمی رسدو بارندگی ها اغلب پراکنده و نامنظم و رگباری وشدید است.که گاه در بعضی مناطق مثل صحرای آفریقا چند سال را بدون قطره ای باران سپری می نمایند که این موجب نابودی رستنی ها و بطور کل خاک می شود .
۲- دما : بیابانهای گرم با نوسان شدید دمای روزانه که در روز حداکثر از ۶۰ درجه سانتیگراد فراتر می رود و حداقل آن در شب به زیر صفر می رسد. ودر بیابانهای سرد با نوسانات قابل توجه دمای سالانه که برودت هوا گاه از ۳۰- درجه سانتیگراد نیز پائین تر می رود .
۳- رطوبت وتبخیر : در مناطق خشک رطوبت نسبی بسیار پائین است از ۵۰ تا ۶۰ درصد فراتر نمی رود و علت آن دمای زیاد و در نتیجه تبخیر شدید است.
۴- باد : محسوس بودن جابجایی و حرکات آشفته توده هواها بر روی زمین به سبب اختلاف شدید دمای زمین و هوای روی آن است . نبود یا کمبود پوشش گیاهی سبب پیوستگی باد وشدت وتاثیر آن می گردد.
۵- پوشش گیاهی : رستنی ها در گیرنده گونه هایی است که توانایی پذیرش شرایط اقلیمی بیابانی را داشته باشند . آنجا که شرایط اقلیمی اجازه دهد گونه هایی به صورت علف و بوته رشد کرده و بنابراین از فرسایش و تخریب سنگها جلوگیری می نمایند. جایی که خشکی هوا زیاد باشد از رستنی ها نیز اثری به جا نخواهد ماند و سنگها بدون پوشش موثر محافظ در برابر فرسایش و تخریب قرار می گیرند .
پراکندگی بیابانهای دنیا
با توجه ساده به نقشه پرا کندگی بیابانها می توان دریافت که تقریباً بین مدارات ۲۰ تا ۴۰ درجه در نیمکره شمالی بیابانهای : صحرای آفریقا – عربستان – ایران – آسیای مرکزی – و آمریکای شمالی و در نیمکره جنوبی بیابانهای : شیلی – پرو – آرژانتین – آفریقای جنوب غربی و استرالیا گسترده شده اند . این نوارها مجاور حاره ای شمالی و جنوبی همه بیابانهای کره زمین را در بر نمی گیرد . به عبارت دیگر بیابانها به سواحل اقیانوسها ختم نمی شود بلکه دنباله آنها از نظر ویژگی های اقلیمی به داخل دریا ها و اقیانوس ها نیز کشیده می شوند.در واقع شرایط ییابانی در صحرای غربی موریتانی – نامیبیا – آتا کاما – استرالیای غربی – کالیفرنیا و … تا فواصل زیادی بر روی اقیانوس ها ادامه دارد. امتداد ونظم این کمربند نسبی است و شرایط هماهنگی ندارد مثلاً عین الصلاح در مرکز الجزایر با بارندگی صفر تا ۱۴میلیمتر در سال دقیقاً در همان عرضی قرار دارد که چراپونچی با ۱۲ متر بارندگی سالانه قرار دارد . این دو کمربند کم آب وخشک زمین نه با استوا و نه با یکدیگر موازی نیستند .بلکه به صورت نوار موربی از جنوب غربی به شمال شرقی در نیمکره شمالی واز شمال غربی به جنوب شرقی در نیمکره جنوبی کشیده شده اند و خصوصیات این دو کمربند نیز یکسان نیست . مثلاً در کمربند شمالی در یک انتها بیابان گرم صحرا ودر انتهای دیگر بیابان سرد گبی قرار دارد . ودر واقع محل بیابانهای مهم دنیا بر یک نوار یا بهتر بر ردیف هایی از توده های پر فشار جنب حاره ای منطبق است که دور تا دور کره زمین را در بر گرفته و از طرفین به وسیله دو مرکز کم فشار حلقوی محدود شده اند . بنابراین بر فراز بیابانها زنجیره ای از سلو لهای متوالی پر فشار گسترش یافته که در جهت حرکت عقربه های ساعت می چرخند و محور میانی آنها تقریباًدر حدود ۳۰ درجه است .
عوامل موثر در پیدایش بیابانهای دنیا
۱- گرم شدن زیاد منطقه به دلیل تابش شدید خورشید : نقاط مختلف کره زمین یکسان از نور خورشید گرم نمی شوند زیرا اولاً جنس مین و جهت ناهمواری ها در مقدار انعکاس انرژی گرمایی خورشید موثر است .ثانیاً علت اصلی نامساوی گرم شدن زمین اختلاف در زاویه تابش خورشید در نقاط مختلف به دلیل کروی بودن زمین است . زاویه اشعه های خورشید در مناطق استوایی عمودی وبه عبارت دیگر۹۰ درجه است .و منطقه بین المدارین یعنی بین مدار مدار راس السرطان و راس الجدی به علت اینکه سالی دو بار خورشید عمود می تابد بیشترین گرما را دریافت می کنند واین از مهمترین دلایل واقع شدن بیابانهای بزرگ کره زمین در منطقه بین المدارین است.مانند صحرای آفریقا – بیابان عربستان- دشت لوت ایران و بیابان کالاهاری
۲- اثر مراکز پر فشار مجاور حاره ای و وزش بادهای آلیزه: علت اصلی پیدایش بیابان ها استقرار دائم سلول های پر فشار در حوالی عرض های ۴۰-۲۰درجه بر فراز این مناطق است . هر جا که این سلول ها ثابت مستقر شوند حاکمیت کم آبی بر قرار می گردد .در واقع هوایی که استعداد متراکم شدن و بنابراین فرونشینی را ندارد بر اثر فشار گرم شده و رطوبت را در خود جذب می نماید لذا با آسمانی صاف وتقریباً بدون ابر روبرو خواهیم بود .از طرف دیگر بادهای آلیزه که از منشاء پرفشار مجاور حاره ای تقویت شده و به سمت منطقه استوایی می وزند بادهای خشکی هستند که با دخالت تابش شدید آفتاب تبخیر را باز افزایش می دهند .
۳- اثر جریانهای سرد ساحلی اقیانوسها : چنانچه جریانهای سرد اقیانوسی به موازات ساحل در حرکت باشد امکان داردکه سواحل نیز در نتیجه تاثیر ان دارای شرایط آب و هوایی خشک باشد این وضعیت در سواحل غربی مناطق جنب حاره ای دیده می شود. در این مناطق هوای گرمی که از وسط اقیانوس به سمت ساحل جریان دارد مجبور است از روی آب های سرد عبور کند وضمن عبور سرد شده و مه غلیظی را به وجود می آورد این هوا که رطوبت خود را از دست داده در حین عبور از روی خشکی ها گرمای سطح زمین را می گیرد وگرم می شود و رطوبت نسبی آن کاهش یافته ودیگر نمی تواند مقدار زیادی رطوبت جذب کند از این رو این مناطق که جریانهای سرد مذکور از کنار آنها می گذرد حتی آنها که در منطقه حاره قرار دارند خشک وبیابان هستند مثل بیابانهای آتاکاما و اریکا در سواحل غربی آمریکای جنوبی و صحرای نامیب در سواحل غربی افریقای جنوبی از بهترین نمونه های این نوع بیابانها هستند .
۴- اثر کوههای مرتفع در ایجاد بارندگی در یک جبهه وخشکی (بیابان ) در جبهه دیگر :
بعضی بیابانها در پشت سلسله کوههای ویا روی فلات های مرتفعی که ابرهای بارانی نمی تواند به آنجا برسد به وجود می آیند زیرا ابرهای بارانی ضمن بالا رفتن از ارتفاعات سرد می شوند و رطوبت خود را به صورت بارش در سمت خارجی کوهستان یا فلات مرتفع از دست می دهند و هوای مرطوب از ارتفاعات بالا رفته و به دلیل سرما کم کم رطوبت خود را به شکل بارندگی از دست داده و خشک می شود و از آن سوی جبهه کوهستان که باران پناه گفته می شود پائین می آید ودرجه حرارت آن بالا می رود بنابراین رطوبت نسبی کاهش یافته و وزش باد گرم وخشک دراین جبهه کو هستان سبب پیدایش بیابان می شود که از وسیع ترین این گونه بیابانها به عامل ارتفاعات مرکزی آسیا می توان به بیابانهای تکله مغان در چین غربی و گبی در مغولستان و … نام برد .
۵- دور بودن از تاثیر دریاها واقیانوسها : فاصله زیاد برخی مناطق از منابع رطوبتی دریا ها و اقیانوسها نیز در بعضی موارد سبب پیدایش بیابان می گردد . هوای مرطوب هر قدر مسافت بیشتری را در روی خشکی ها ی زمین طی کند و یا ارتفاعات بیشتری بر سر راه آن قرار داشته باشد به همان اندازه رطوبت خود را از دست می دهد مثلاً در بعضی موارد بیابانهای آسیا ی مرکزی فاصله آنها تا اقیانوس به ۳۰۰۰ کیلومتر می رسد . این تیپ مناطق خشک در قلب خشکی ها ی وسیع قرار دارند مانند بیابان گبی مغولستان .
۶- عدم صعود هوای وآشوب های هوایی : عدم صعود هوا حتی در هوای مرطوب ، یا آشوب های هوایی نیز می تواند از علل خشکی هوا باشد این موضوع در مورد دشتهای وسیع ایالات متحده آمریکا ویا در تابستان در نواحی دریای محیط که دور از جبهه قطبی واقع شده صدق می کند .
۷- بیابانهای سرد قطبی : این بیابانها حاصل تسلط پر فشارهای عظیم و یکپارچه جنب قطبی می باشند بر این مناطق به وجود آمده اند مانند بیابانهای قطبی سیبری در کشور روسیه .
علل پیدایش بیابانهای ایران
سرزمین ایران که تقریباً بین عرض های جغرافیایی 25 درجه و5 دقیقه و39درجه و44 دقیقه شمالی در جنوب غربی آسیا واقع شده است ومجموعه بیابانهای ایران ، جزء بیابانهای گرم مجاور حاره ای است و قسمت اعظم آن تحت تسلط سلول های پر فشار مجاور حاره ای قرار دارد . استقرار این سلول ها حاکمیت کم آبی این سرزمین را توجیه می کند .
حجم وارتفاع کوهستانها از جمله عواملی هستند که یکپارچگی کمربند پرفشار را از هم گسیخته واغلب نفوذ توده های هوای مر طوب غربی وبسته به فصول مختلف سال نفوذ توده های سرد شمالی و یا گرم جنوبی را به داخل ایران میسر می سازد. در یک نگاه به نقشه پراکندگی نواحی کم آب دنیا و یکپارچگی سرزمین های خشک در آسیا ی مرکزی و عربستان و شمال آفریقا ، نقش مثبت ناهمواری ها در تعدیل نسبی دما وگسیختگی اثر پر فشار جنب حاره ای در ایران را درک خواهیم کرد .
از طرف دیگر عامل بری بودن و یا در پناه سدهای کوهستانی قرار گرفتن تعدادی از چاله های داخلی ایران نقش پرفشار جنب حاره ای را تشدید و تقویت نموده است . به طوری که در نامساعد ترین شرایط در مشرق ایران ، بیابان لوت را به عنوان یکی از خشن ترین چهره های بیابانی دنیا ظاهر ساخته است. بنابراین ناهمواری ها به دو صورت متضاد در تعدیل ویا تشدید کم آبی در ایران نقش دارند.عامل ارتفاع نقش مثبت و امتداد ناهمواری ها در زمینه خشکی هوا نقش منفی را بر عهده دارند.
بیابانهای ایران
حضور ودخالت پاره ای از عوامل جغرافیایی ، از جمله حجم وامتداد ناهمواری ها-عرض جغرافیایی-ارتفاع از سطح دریا ومجاورت با اقیانوس هند و نفوذ شاخه ای از این اقیانوس (خلیج فارس) به جنوب ایران، تغییراتی در شرایط اقلیمی حاکم بر آنها اعمال نموده وبه طور محلی خصوصیات نسبتاً ویژه ای در هر یک از حوضه های بزرگ به وجود آورده است . و با توجه به دخالت این عوامل بیابانهای ایران را می توان به دو گروه اصلی تقسیم نمود :
1- بیابانهای ساحلی
2- بیابانهای داخلی
بیابانهای ساحلی
این بیابانها به صورت نواری شرقی – غربی با پهنای نابرابر از گواتر در مشرق تا خوزستان در مغرب ایران در سواحل شمالی دریای عمان وخلیج فارس گسترده شده است . بزرگترین مشخصه این بیابان ها که مهمترین عامل تفکیک آنها از بیابانهای داخلی نیز می باشد ، وجود رطوبت نسبی بالا به ویژه در فصل گرم به علت مجاورت با اقیانوس هند و جهت بادهای مرطوب دریایی در فضای این بیابانها است . پهنای این بیابانها متفاوت است زمانی که کوهستانهای تا نزدیکی ساحل پیش آمده باشد عرض آن کاهش می یابد ( استانهای ساحلی هرمزگان وبوشهر ) . گاهی که توپو گرافی به صورت جلگه ای هموار ظاهر می شود تا ده ها کیلومتر به سمت شمال توسعه می یابد ( استان خوزستان )
بیابانهای داخلی
این بیابانها در مرکز و مشرق ایران به صورت حوضه های بسته مستقل و یا نیمه مستقل پراکنده شده اند . چون تعدادی از این چا له ها حد اقل از اواسط دوران سوم به صورت حوضه هایی مستقل شکل گرفته اند لذا تمام بیابانها سرنوشت زمین شناسی مشابهی نداشته اند . بلکه هر حوضه بر اساس شرایط حاکم به نحوی در حال تحول بوده است . آنچه مسلم است تمام این چاله ها در اواخر دوران سوم به صورت حوضه های رسوب گذاری محلی یا منطقه ای محل تمرکز رسوبات تخریبی و اغلب تبخیری بوده اند.
بلوک نیمه سخت لوت که زیر بنای بیابانهای طبس ، لوت و جازموریان را تشکیل می دهد مانع انعکاس این حرکات در رسوبات سطحی خود شده است و دشت های هموار وساختمانی را بوجود آورده است.
توپوگرافی هموار و وسعت قابل توجه و بالاخره ارتفاع کم بعضی از این حوضه ها (دشت کویر– دشت لوت-جازموریان و… ) در تشکیل وتقویت سلول های پرفشار مجاور حاره ای بسیار موثر بوده است. از آنجا که منشا ء جریانهای مرطوب از شمال غربی و غرب فلات ایران ناچار در حرکت به سمت مشرق وجنوب شرقی توده های مرطوب قسمت اعظم رطوت خود را از دست می دهند . به عبارت دیگر هر اندازه که به مشرق ایران نزدیک شویم درجه بری بودن هوا افزایش یافته ونقش آن در بیابان زایی حوضه ها ظاهر می شود . ارتفاعات شمالی – جنوبی کرمان در مغرب حوضه لوت و امتداد شرقی – غربی البرز در جنوب دریای خزر به صورت دیواره ها ی عظیمی مانع ورود جریان های مرطوب به حوضه های مجاور خود می شوند . در نتیجه این کوهستانها در برابر جریانهای مرطوب به شکل عامل تشدید کننده دیگری نقش خود را به حوضه های مجاور ش تحمیل می نماید .
تاریخ بیابان
بررسی های بیابان به ویژه بیابان صحرای آفریقا نشان می دهد که : صحرا ی آفریقااز قبل بیابان سبز بوده است ، غنی از پوشش گیاهی ۶۵ میلیون سال قبل دایناسورها که غالباً حیوانات علفخواری بوده اند در آنجا زیست می کرده اند .و بعد زرافه ها وکرگدن ها واسب های آبی و کروکودیل ها و … وبعضی از آنها تا عصر حاضر نیز حضور داشته اند یعنی تا زمان بیابان زایی وتغییرات میکرو کلیما ی منطقه ای . بیابان آن طور که بی آبی آن نشان می دهد به مفهوم نبود ن نیست جهانی است غنی از آثار گرانبهای گذشته. آغاز تشکیل بسیاری از اشکال کنونی در بیابانها وابسته به دگر گونی های اقلیمی به ویژه در در زمان بعد از یخبندان گذشته یعنی در زمان تشکیل سیلابها بوده است .در گذشته نه چندان دور ییابانها شرایط آب وهوایی متفاوتی را پشت سر گذاشته اند که در روند شکل زایی کنونی تاثیر فراوان داشته اند .آثار جنگل در بیابانهای آریزونا و تگزاس ، انواعی از گونه های گیاهی موجود در صحرای آفریقا ، کشف تکه هایی از تخم شتر مرغ در لوت مرکزی و … نشانگر شرایط متفاوت گذشته است .
نظرات بسته شده است.