خرس سیاه

نام علمی : Ursus thibetanus نام انگلیسی:  Black Asian Bear   نام فارسی: خرس سیاه

(بلوچی: مَم / هرس)
 

مشخصات: جثه کوچک‌تر از خرس قهوه‌ای، گوش‌ها به نسبت بزرگ، موها بلند و به رنگ سیاه است. در وسط سینه لکه سفیدی به شکل ۷ وجود دارد (نمونه‌هایی با رنگ قهوه‌ای متمایل به قرمز یا کاملاً قهوه‌ای مشاهده شده است).
اندازه‌ها: طول سر و تنه ۱۲۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر، دم ۷ تا ۱۰ سانتی‌متر، ارتفاع ۹۰ سانتی‌متر، وزن ۵۰ تا ۱۷۰ کیلوگرم.
زیستگاه: مناطق کوهستانی و جنگلی جنوب کرمان، رویشگاه‌های پراکنده درختچه داز و زیتون واقع در بلوچستان و هرمزگان.
پراکندگی: از مناطق مرزی بلوچستان ایران با پاکستان تا میناب و جیرفت پراکندگی دارد. مناطق کوهستانی زابلی، نیک‌شهر و رشته‌کوه بیرک واقع در بلوچستان، کوه‌های بشاگرد و رودان در هرمزگان، مناطق کوهستانی ده‌بکری جبال بارز، دلفارد، بحر آسمان و کهنوج واقع در جنوب کرمان از مهم‌ترین مناطق زندگی این حیوان است.
پراکنش جهانی:‌ پاکستان تا ژاپن، تایلند و جنوب شرقی سیبری.
 

عادات: شبگرد است. معمولاً در اواخر غروب از لانه بیرون می‌آید و قبل از روشن شدن هوا دوباره به لانه برمی‌گردد، به نحو بسیار ماهرانه‌ای از درخت بالا می‌رود. به صورت انفرادی زندگی می‌کند. در غارها یا حفره‌هایی که در اثر ریختن صخره‌ها به وجود آمده است لانه می‌سازد. حالت تهاجمی این خرس بیشتر از خرس قهوه‌ای است. در ایران به احتمال زیاد خواب زمستانی ندارد ولی در مناطقی مانند سیبری چهار تا پنج ماه به خواب زمستانی فرو می‌رود.
 

غذا: اغب از مواد گیاهی نظیر میوه و جوانه تغذیه می‌کند. بیشتر از سایر خرس‌ها به بالای درخت می‌رود. در اکثر مناطق کم ارتفاع بلوچستان که درختان داز (شبیه نخل زینتی هستند) فراوان است، مشاهده می‌شود از میوه و جوانه انتهایی آن که نرم و مغذی است تغذیه می‌کند. در مناطق کوهستانی مرتفع مانند کوه بیرک و جبال بارز غذای خرس‌های سیاه غالباً بادام وحشی، انجیر، زیتون و سایر میوه‌ها نظیر زردآلو است. خرس سیاه علاوه بر مواد گیاهی، از مواد حیوانی نظیر حشرات، مهره‌داران کوچک، نوزاد پستانداران و گاهی دام اهلی تغذیه می‌کند. در منطقه سرباز تعداد هشت رأس گوسفند که در یک شب توسط خرس سیاه کشته شده بودند مشاهده شد. خرس سیاه گاهی اوقات به نخلستان‌ها دستبرد می‌زند و خساراتی وارد می‌سازد. در مناطق شهرستان نیک‌شهر خرس‌ها برای خوردن خرما از درختان نخلی که حدود ۱۵ متر ارتفاع داشتند، بالا رفته بودند. در اطراف رودخانه کاجو در سرگین چند خرس مقدار زیادی پوست خرچنگ رودخانه‌ای و بال‌های قاب‌بالان مشاهده شد. خرس سیاه معمولاً برای خوردن غذا هر شب کیلومترها راه را طی کرده، صبح زود به لانه مراجعت می‌کند.
 

تولیدمثل: از تولیدمثل خرس سیاه اطلاع زیادی در دست نیست ولی معمولاً جفت‌گیری در اواخر تابستان انجام می‌گیرد و پس از حدود هفت ماه معمولاً تعداد دو بچه می‌زاید. چشم‌ها بعد از یک هفته باز می‌شوند. سه ماه و نیم شیر می‌خورند و تا دو یا سه سالگی با مادر می‌مانند. گاهی اوقات مادر با دو سری بچه مشاهده می‌شود. طول عمر حدود ۲۵ سال است.
 

وضعیت فعلی: خرس سیاه از قدرت تطابق خوبی با محیط‌ها و غذاهای مختلف برخوردار است، ولی به علت قابل دسترس بودن مخفیگاه این حیوان، شکارچیان به آسانی آن را می‌یابند و از بین می‌برند. همه ساله تعدادی بچه خرس که بری خوردن خرما به بالای نخل‌ها می‌روند توسط روستاییان دستگیر و یا کشته می‌شوند. در حال حاضر در اکثر مناطق جنگلی جبال بارز و دلفارد نسل آن رو به انقراض است و در سایر مناطق نیز کاهش نسبی جمعیت مشاهده می‌شود. در بررسی که توسط مؤلف در خرداد ۱۳۸۴ از رشته‌کوه آب‌بند واقع در شهرستان نیک‌شهر انجام گرفت، آثار تازه به جای مانده از حداقل پنج قلاده خرس مشاهده شد که آمار امیدوارکننده‌ای است. در اوایل سال ۱۳۸۵ نیز یک قلاده خرس نر بالغ در جاده کرمان جیرفت ۱۵ کیلومتر بعد از سه راهی دارزین با اتومبیل تصادف نموده و کشته شد. همچنین در اردیبهشت ماه ۱۳۸۶ در منطقه نیک‌شهر یک توله خرس که تازه چشمانش باز شده بود توسط اهالی به اداره محیط زیست نیک‌شهر تحویل داده شد که به باغ‌وحش چاه نیمه زابل انتقال یافت. در منطقه کهنوج نیز در دو ساله اخیر دو قلاده خرس سیاه به علت تصادف با اتومبیل کشته شده‌اند. در سال ۱۳۸۷ نیز در منطقه ده بکری کرمان یک قلاده خرس سیاه توسط هادی فهیمی و حسین یوسفی مشاهده شد و برای نخستین بار در طبیعت از آن فیلم تهیه گردید.

خرس سیاه آسیایی (هیمالیا) با نام علمی (ursus thibetanus)متعلق به خانواده ursidae   گونه ای است با جثه متوسط در بین گونه های دیگر خرس ها .وطول بدن این جانور با توجه به شرایط محیطی و نوع تغذیه ای که انجام میدهد متغیر است و از ۱۳۰ تا ۱۸۰ سانتی متر میباشد . وزن خرس سیاه در منابع مختلف متفاوت ارائه شده است . برای نر های بالغ ۱۶۰-۹۰ کیلوگرم وبرای ماده ها ۱۳۰ تا ۷۰ کیلوگرم که البته به نوع تغذیه خرس ها و شرایط محیطی  بستگی دارد . وزن توله خرس ها بین ۵ تا ۳۰ کیلوگرم  متفاوت است . اما به طور متوسط در حدود ۱۰ کیلوگرم وزن دارند . دم آن بسیار کوتاه و حدود ۷ الی ۱۰ سانتیمتر بوده و از دور به زحمت دیده میشود. ارتفاع بدن جانور نیز به حدود ۹۰ سانتیمتر میرسد. چشمها ریز و نزدیک به هم هستند و موهای بدن آن بلند است . نام محلی خرس سیاه آسیایی با توجه به جثه بزرگی که دارد به نام محلی مم شناخته می شود .شکل ظاهری بدن خرس سیاه شبیه خرس قهوه ای است. ولی ترکیب بدنی آن سبکتر و ظریفتر است دست و پاهای این جانور دارای ۵ انگشت با ناخن های تیز و قوس دار میباشد که این مسئله کمک میکند تا خرس بتواند   براحتی از تنه درختان و صخره های صعب العبور  بالا برود . از مشخصات بارز این جانور وجود لکه سفید رنگ به شکل ۷ و هلال مانند  روی سینه اش میباشد . گوش های این جانور بیضی شکل و بلند و پا هایش لاغرتر و بلندتر و بخش جلویی بدن از بخش عقبی قوی تر است بدلیل کوتاه بودن دستها نسبت به پاها سرعت حرکت این جانور در سرازیری کمتر از حرکت در سربالایی است حس بویایی این جانور بسیار قوی تر از حس شنوایی و بینایی آنها ست.

تولید و مثل : خرس سیاه در سن ۳ -۴ سالگی به بلوغ جنسی میرسد و زادآوری را شروع می کند البته تا زمانیکه توله ها با مادر زندگی می کنند جنس ماده تمایلی به آمیزش ندارد جفت گیری عموما در اواسط فصل تابستان شروع می شود در این مدت نر و ماده چند روز با هم زندگی می کنند طول دوره بارداری خرس سیاه متفاوت است ولی معمولا ۷ – 8 ماه طول می کشد. و فصل زایمان در اواخر زمستان صورت می گیرد و غالبا دو قلوزا هستند توله ها در بدوتولد بسیار کوچک و نارس هستند و حدود ۵۰۰ گرم وزن دارند  وفاقد مو وصورتی رننگند ، وتا یک ماه چشم هایشان بسته است وبسیار آسیب پذیر هستند . دوره شیر خوارگی توله خرس در حدود ۶ ماه طول می کشد. توله ها تا دو سالگی وابسته به مادر هستند وبا توجه به اینکه مهارت لازم را در سال  اول زندگی برای گریز ومقابله با دشمن ندارند ، نیاز به حمایت بیشتر توسط خرس مادر را دارند ، خرس ها معمولا" هر دو سال یک بار زاد آوری می کنند .به شرطی که بچه های همان سال تلف نشده و از بین نرفته باشند در غیر این صورت میتوانند همان سال نیز جفتگیری نموده و باردار شوند  ومتوسط طول عمر این حیوان در حدود ۳۰ سال میباشد . با توجه به این مسایل می توان دریافت که این جانور دارای استراتژی تولید ومثل مطلوبی نبوده واین مسئله باعث به خطر افتادن نسل این حیوان شده است .

پراکنش جهانی خرس سیاه آسیایی : پراکنش این گونه در سطح وسیعی از قاره آسیاه گزارش شده است . وعمدتا" جنوب وجنوب شرق آسیاه وشرق آسیاه را شامل میشود . این گونه در نواحی کوهستانی جنوب شرقی ایران ، پاکستان ، افغانستان ، شمال هندوستان ، نپال ،بوتان ، چین ، لائوس ، تایلند ، کامبوج ، وویتنام هم دیده شده است . حتی به صورت موردی در تایوان هم گزارش شده است . اخیرا" با توجه به مطالعات صورت گرفته ، چهار زیر گونه از این جانور در سطح قاره آسیاه مشخص گردیده است . وزیر گونه ای که در ایران زیست می کند. ursus   thibetanus gedrosianus میباشد.

پراکنش در ایران: پراکنش این جانور در کشور ایران محدود به مناطق جنوب شرق شامل استان های کرمان ، هرمزگان وسیستان وبلوچستان است . در استان کرمان درمناطقی از شهرستان های جیرفت وکهنوج گزارش شده است . ودر استان هرمزگان هم در مناطقی از ارتفاعات بشاگرد گزارش شده است ولی در استان سیستان وبلوچستان از پراکنش بیشتری برخوردار است . ودر ارتفاعات شهرستان نیکشهر ، چابهار ، سرباز، کوه بیرک سراوان ، خاش ، وبزمان ایرانشهر گزارش مشاهده خرس در سالهای گذشته اعلام شده است . بیشترین جمعیت این گونه در سالهای اخیر در شهرستان نیکشهر گزارش شده است .

زیستگاه وشرایط اقلیمی: انتخاب محل در زیستگاه و یا  نحوه استفاده از آن ارتباط مستقیمی با آب ، پوشش گیاهی ، پناهگاه ، امنیت ، منابع غذایی و توزیع جوامع انسانی در منطقه دارد. خرس سیاه در بلوچستان در مناطقی که پوشش گیاهی داز و خرما دارد ، مستقر ند و شرایط اقلیمی رابطه مستقیمی با محل زیست این گونه در سطح منطقه دارد . یعنی خرس ها در طول سال با توجه به شرایط محیطی در مناطق مختلفی به زندگی و استراحت می پردازند . در منطقه نیکشهر . خرس ها از اواسط اسفند تا اواخر خرداد ماه که هوا گرم میباشد . مناطقی را برای استراحت روزانه انتخاب می کند که خنک تر باشد. در این موقع از سال بیشتر در ارتفاعات بالاتر و در لانه هایی که شیب آن به سمت مغرب باشد و تا اواسط روز آفتاب به آن نقطه نمی تابد و بیشتر در داخل پوشش گیاهی که در این دره ها قرار دارد ، زیست می کنند. مهمترین دلایل وجود تعداد زیستگاه هاس خرس سیاه یا مم در سطح شهرستان نیکشهر:

۱- بکر بودن مناطق ۲- وجود منابع غذایی فراوان در منطقه میباشد . مهمترین مناطقی که در طول مطالعه خرس سیاه در این شهرستان شناسایی گردید بشرح ذیل میباشد .

۱-منطقه داروکان و ارتفاعات اطراف این روستا ۲- منطقه شوشین واسلام آبادومخت ۳- ارتفاعات شالمال ۳- ارتفاعات آبند و دره زندانی ۴- ارتفاعات کوشات ۵- ارتفاعات جوزدر وملوران ۶- ارتفاعات کارچان ۷- ارتفاعات کوه نران وکهیری ۸- ارتفاعات جکان ۹- ارتفاعات روستای تواران وچاهان وهمچنین ارتفاعات رمش در بخش فنوج .که بیشتر این زیستگاهها در بخش مرکزی شهرستان نیکشهر واقع شده است .