بالابان نامی است که آذری ها به این ساز اطلاق کرده اند. در زبان ارمنی، دودوک خوانده می شود و در مناطق کردنشین ایران به نام نرمه نای می شناسند. این تفاوت نام البته در صدادهی و شخصیت موسیقایی ساز هم خود را نشان می دهد. یعنی علی رغم شباهت ظاهری هر سه نوع، به راحتی می توان نوای دودوک ارمنی را با صدای بالابان آذری و نرمه نای کردی تشخیص داد.
نمایش اندازه واقعی
بالابان ، ساز بادی چوبى دو زبانه به شکل استوانه و از خانواده نای و سُرنا. این ساز را به اختلاف قسمى سرنا و کرنا و شبیه شیپور بزرگ ، شبیه نى‌لبک با 6 سوراخ انگشتى و یک زبانه 11 سانتى‌متری ، شبیه سرنا با یک زبانه پهن ، همانند ساز باستانى نَرمه نای و دوزبانه ، همچنین سازی با 7 سوراخ انگشتى و یک سوراخ شستى و دو زبانه به درازای 6 سانتى‌متریا با 8 سوراخ انگشتى و یک سوراخ شستى و زبانه‌دار نوشته‌اند.
اختلاف در اندازه تنه و شمار سوراخهای بالابان و بى‌زبانه یا یک زبانه و دو زبانه بودن آن، اگر ناشى از اشتباه نویسندگان در شناخت بالابان نباشد، به تنوع ساخت و بزرگ و کوچک بودن این ساز در حوزه‌های جغرافیایى – فرهنگى گوناگون و شیوه ساختن آن به شکل نى یا سرنا مربوط مى‌شود .
به طور کلى، ساختمان این ساز از چند بخش تشکیل یافته است: نخست، تنه استوانه‌ای یا لوله‌ای شکل ساز که آن را از چوبى سخت، مانند چوب توت، گردو ، شمشاد یا خیزران به طول 30 تا 40 سانتى‌متر و قطر 5/1 سانتى‌متر مى‌سازند؛ دوم، زبانه ساز که دو تیغه یا دو لبه و از نى است و از این رو، به نى و قَمیش (یا قامیش، لفظى ترکى به معنای نى) شهرت دارد؛ سوم، پوکه فلزی استوانه‌ای شکل کوچکى که یک سرش با خَرَک به زبانه و سر دیگرش به تنه ساز مى‌پیوندد .
پیشینه:
بنابر اسناد و مدارک در دسترس، نوعى ساز بادی از خانواده نى و سرنا دست‌کم از سده‌های نخستین دوره اسلامى در ایران شناخته شده بوده، و در میان مردم بخشهایى از این سرزمین به کار مى‌رفته است.
بالابان به معنای نوعى ساز بادی نیین به صورتهای بَلَبَن، بالَبَن و بالابَن در فرهنگهای لغات ترکى – روسى آمده است. در «لغت آذربایجانى – روسى»، بالابان به معنای ساز بادی نه چندان بزرگ و شبیه زُرنا (= سرنا) ، در دائرهالمعارف موسیقى ترکى» بَلَبَن یا نای‌ِ بَلَبَن با اشاره به‌مطلب جامع‌الالحان، نوشتهعبدالقادر مراغى و «سازهای ترکى» نوشته فارمر، سازی بادی شبیه زُرنا، و در «فرهنگ موسیقى ترکى» بَلَبَن ساز بادی شبیه ساز نیین مِى متداول در ارزروم ، تعریف شده است.
در فرهنگها و دائرهالمعارفهای روسى واژه بالابان به معنای سازی بادی زبانه‌دار معمول میان اقوام قفقاز شمالى و ایرانیان آمده است .
بالابان به عنوان سازی بادی و بومى در حوزه‌های جغرافیایى – فرهنگى آذربایجان شرقى، به ویژه تبریز، و کردستان ایران و برخى جاهای دیگر به کار مى‌رود و گروهى از نوازندگان این مناطق بالابان نوازند. در زبان کردی این ساز را «باله‌وان» ، و در شوشتری نى را «بَلَبون» (= بلبان) مى‌گویند .
بالابان از سازهای مخصوص عاشقهای آذربایجانى نیز هست. عاشقهای قدیم‌تبریز فقط باساز(سازِقوپوز)و گاوال(دَف) مى‌خواندند، لیکن امروز بیشتر آنها با بالابان مى‌خوانند . بالابان نقش زیادی در کار عاشقها دارد و کمک صدای آنهاست و به صدای آنان زیبایى مى‌بخشد. گاهى سازها را با بالابان کوک مى‌کنند . نقش بالابانچى در دسته عاشقها همچون نقش بال برای پرنده است .
در حوزه‌های جغرافیایى بیرون از سرزمین ایران، مانند اقوام قفقاز شمالى جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، ترکستان شرقى و بخشهای مسلمان‌نشین ترک شمال غربى سرزمین چین، ساز بادی بالابان به‌کار مى‌رود. در شهرباکو یک‌دستهبزرگ موسیقى هست که همهنوازندگان آن ساز بادی بالابان مى‌نوازند .
در جای دیگر می خوانیم :
بالابان نامی است که آذری ها به این ساز اطلاق کرده اند. در زبان ارمنی، دودوک خوانده می شود و در مناطق کردنشین ایران به نام نرمه نای می شناسند. این تفاوت نام البته در صدادهی و شخصیت موسیقایی ساز هم خود را نشان می دهد. یعنی علی رغم شباهت ظاهری هر سه نوع، به راحتی می توان نوای دودوک ارمنی را با صدای بالابان آذری و نرمه نای کردی تشخیص داد.
و در جای دیگر:
طنین گرم و دلنشین دودوک سبب شده است که این ساز بخشی از زندگی روزمره ارامنه به شمار آید و تقریباً نوای دلنشین این ساز در تمام جشن ها، عروسی‌ها و مراسم آنان شنیده می شود. به گفته آرام خاچاطوریان دودوک تنها سازی است که او را به گریه می‌اندازد. دودوک سازی استوانه‌ای شکل و توخالی می باشد و عمدتاً از چوب درخت زردآلو ساخته می‌شود. طول آن معمولاً 28، 33 و یا 40 سانتی‌متر می‌باشد. طول ساز بدون زبانه 32 و در مجموع 40 سانتی متر است. دارای 8 یا 9 حفره در سمت بالا و یک حفره مخصوص برای انگشت شصت در پائین یا پشت نی می‌باشد.
دودوک دارای نی مخصوص کوچکی است که قمیش ( یقگ yegheg به زبان ارمنی) خوانده می‌شود و معمولاً دارای 9 الی 14 سانتی‌متر درازا می باشد. نی کوچک یا قمیش به وسیله بست چوبی انعطاف‌پذیری احاطه شده است که در طول نی متحرک است و بر روی آن می‌لغزد. این بست برای کوک کردن دودوک می‌باشد، زیرا همین بست باز و بسته کردن دهانه نی را کنترل می کند. این نی به وفور در اطراف رود ارس در ارمنستان می‌روید. اولین و مهمترین چیز به هنگام نواختن دودوک طرز به دهان گذاشتن نی کوچک یا قمیش آن می باشد. اگر چه طول آن بین 9 الی 14 سانتی‌متر می باشد، ولی نوازنده تنها بخش بسیار کوچکی از آن را به دهان می‌گذارد. لب ها بایستی بطور آزادانه بر روی دندان ها قرار گیرند و سپس در روی قمیش پیاده شوند. دندان ها نبایستی هیچگونه تماسی با نی کوچک یا قمیش داشته باشند.
قمیش بایستی کمی نمناک باشد. اگر دهانه نی بسته است بایستی کمی خیس شود. اما اگر دهانه آن بیش از اندازه باز شود، نواختن آن تقریباً غیرممکن خواهد بود. بنابراین تنظیم باز بودن دهانه قمیش بایستی به دقت انجام شود. قمیش در قسمت دهانه فوقانی نی بزرگ جا می‌گیرد و در آنجا محکم می شود. معمولاً دهانه نی بزرگ کمی بزرگتر از انتهای نی کوچک می‌باشد و برای محکم نگاه داشتن آن بایستی نخ های مومی مخصوصی به انتهای نی کوچک پیچیده شود تا نی کوچک به طور ثابت و محکم در جای خود قرار گیرد و هیچگونه درز و روزنه‌ای میان دو نی وجود نداشته باشد. صدای دودوک گرم و ظریف می‌باشد و کمی طنین دماغی دارد.
میدان صدای ساز-به اضافه ی تعداد کمی از فواصل کروماتیک مخصوص موسیقی محلی-حدود دو اکتاو است.
مکانیزم تولید صدای دودوک به وسیله میزان فشار لب ها بر روی نی و پوشش حفره‌ها به وسیله انگشتان کنترل می شود. فشار کامل انگشتان بر روی حفره‌ها، نت کامل را ایجاد می‌کند و نت های دیز و بمل می شود. این کار صدای نت را نیم پرده تغییر می‌دهد. این عمل یکی از سخترین مراحل یادگیری و نواختن آن و مستلزم استادی و مهارت فراوانی است. دودوک معمولاً‌به وسیله دو نفر نواخته می شود، به طوری که نوازنده اول ملودی اصلی را می‌نوازد و نوازنده دوم گام خاصی را بطور متوالی نگاه می‌دارد که دم نامیده می شود. دم صدایی یکنواخت می باشد که به عنوان آهنگ دم‌گیر یا جفت پایداری عمل می‌کند. دم آهنگ خاصی را به ملودی اصلی می‌دهد و گام های متوالی آن همراه با ملودی اصلی تغییر می‌کند. دودوک معمولاً با دهل همراهی می‌شود که طبلی است دوطرفه. هنگامی که دودوک نواخته می‌شود، صدای ملایم و آهسته دهل زمینه خوبی را برای آن فراهم می‌سازد .
در پایان به نغمه های بسیار زیبایی از این ساز را گوش می دهیم.