ساز دیوان (باقلاما)

باقلاما از نظر لغوی به معنی نَبندْ(فعل امر از مصدر بستن:bağlamak) همچنین به معنای اتصال(بند و بست) که این معنا به مفهومی که در موسیقی دارد نزدیکتر است.در موسیقی مردمی ترک باقلاما به معنی سنتی دیرینه (نوعی رقابت و مسابقه شعری) است. در این مسابقه که اغلب روزهای متوالی به طول می انجامیده است، عاشیق­ها به مصاف هم رفته و داستان گویی می­کردند. شخصی که شعرها و نغمه­های بیشتری در حافظه داشته،برنده اعلام می شده و اغلب ساز رقیب را نیز به عنوان نشانی از پیروزی از او می­گرفت.این سنت در آذربایجان و ترکیه رواج داشته است. این سنت در آذربایجان غربی از میان رفته، اما در ترکیه هنوز رواج دارد.

سازهای زهی موسیقی مردمی ترکی، قدمتی در حدود 2000 سال دارد. روایتهای مختلفی در مورد پیدایش این سازها نقل شده است. یکی از این روایتها این است: "یکی از مردان شجاع شکارچی، در هنگام برگشتن از شکار جایی به استراحت می­پردازد. در حین استراحت صدایی متفاوت و بسیار زیبا به گوشش می­رسد، وقتی­که به جاده­ای که صدا از آن می­آمد نگاه کرد، متوجه شد صدا از وزش یالِ اسبی مُرده در یک کرجی می­آید. مویی از یالِ این اسب در ارتعاش باد در اهتزاز بود و با حرکت بیشه­زار اطراف صدایی موزون را تشکیل می­داد. شکارچی به کرجی وارد شد و سعی کرد با انگشتانش بر موی اسب ضربه وارد کند، او صداهایی را که به این طریق تولید می­کرد دوست داشت. و به همین دلیل هیچوقت آن کرجی را ترک نکرد." در اینجا فرض بر این بوده که اولین سازهای زهی بدین شکل ساخته شدند. روایت دیگری که در این مورد گفته شده این است که تیر و کمانی که به منظور شکار و جنگ بکار می­رفته چون با ضربه یا مالش سیمِ کمان همراه بوده با توسعه بیشتر به سازهای زهی تبدیل شده است. درواقع قُپوزی که درزمان دَدَکورکوت (Dede Korkut) رایج بوده، هم با انگشتان و هم با آرشه نواخته می­شده و این در فرهنگِ تابعِ ترکها مهم است،که مثلاً چنین سازهایی در هنگام حفاری اجسادِ مردهِ اسبها به وجود آمده اند. تا دوره­های اخیر ساختارِ باقلاما به سرِ اسب تشبیه می­شده و از موی اسب به جای سیمِ این ساز استفاده می شده است.

انواع مختلف باقلاما:باقلاما در واقع یکی از سازهای خانواده­ای از سازهای تقریبا هم­شکل، ولی با اندازه­ها و تعداد سیم­های متفاوت است. خانواده باقلاما(Bağlama ve Ailesi) که شامل سازهای مختلفی است؛ در موسیقی مردمی ترکیه به دو صورتِ با مضراب و بدونِ مضراب نواخته می­شوند. خانواده باقلاما از سازهایی چون جُورّا (curra)، دیوان­سازی (divan sazı)، بُزوک(bozuk)، چگور (çöğür)، بولگاری(bulgari)، ایکی­تَلی (iki telli) و میدان­سازی (meydan sazı) را دربر می­گیرد. اینها همگی به باقلاما شباهت ‌ظاهریِ بسیاری دارند.مورد استفاده ترین انواع باقلاما اینها هستند:

جُورّا: این ساز دو نوع و دو انداره متفاوت دارد. این نوع از باقلاما دارای کوچکترین سایز است. جُورّا می­تواند با 2 یا 3 سیم باشد، سیمهای تحتانی، 1 سیم میانی و 1 سیم فوقانی.امروزه این ساز با 6 سیم جفت بکار برده می شود. 2 سیم تحتانی، 2 سیم میانی و 2 سیم فوقانی. نوعی که با انگشت بدون استفاده از مضراب نواخته می­شود جُورّا انگشتی خوانده می­شود. هم­چنین دَدَسازی، روزبا و ایریزْوا باقلاما، سازهایی دیگر به غیر از جُورّا هستند. همگی آنها با 3 ردیف سیم با مضراب نواخته می­شوند. این سازها دارای کوکهای متفاوتی هستند. شماره پرده سازها می­تواند 9، 12، 19 و 23 متغیر باشد. لغت جُورّا به معنی سازی است که اُکتاوهای صدایی زیر و تیزی دارد. اندازه کاسه جُورّا از 22 تا 29 سانتی متر دارزا دارد. طولِ سیمهای آن 46.9 سانتی متر است.ضخامت این سیمها که همگی فولادی هستند در ردیف تحتانی 0،15 میلیمتر، در ردیف تحتانی 0،20 و در ردیف فوقانی 0،13 است.کوک جُورّا متغییر است و می تواند مانند باقلامای دسته کوتاه یا بزرگ کوک شود.

باقلامای دسته کوتاه: این نوع بزرگتر از جُورّا است. باقلاما دسته کوتاه خود دو نوع است. باقلاما دارای 7 سیم (پنج سیم فولادی و دوسیم ابریشم/فنری)است. سایز کوچک معمولاً چُقور( çöğür) نامیده می شود. اندازه کاسه چُقور34 سانتی متر بوده، و بلندی دسته­اش 45 سانتی متر است. سیمهایش کاملاً شبیه به باقلامای معمولی است.سایز بزرگ باقلاما(kısa sap Bağlama) خوانده می شود. اندازه کاسه باقلامای معمولی 40 سانتی متر و طول دسته­اش 60سانتی متر است.کوک معمولی باقلامای دسته کوتاه به ترتیب از پائین ترین سیم رِ( re)، سُل(sol )، لا(la )است.

دیوان­سازی: نام دیگر این ساز باقلامای دسته بلند(uzun sap bağlama)است.اندازه کاسه­اش 50 سانتی متر، طولِ دسته­اش65 سانتی متر است. این ساز دارای 7 سیم است ولی در گذشته 9 سیم داشته است. کوک معمولی باقلامای دسته بلند به ترتیب از پائین ترین سیم لا(la )، رِ( re)، سُل(sol ) است.منظور از کوک معمولی،کوکی است که اغلب مقامها و ترانه ها با آن قابل اجرا است.

میدان­سازی:همانطور که از نام آن پیدا است در قدیم در میدان ها و مکان های عمومی استفاده می شده است.اندازه کاسه­اش 60 سانتی متر، طولِ دسته­اش72 سانتی متر است. این ساز دارای 12سیم است.

ساختار باقلاما: شامل 2 بخش اصلی می­گردد: کاسه و دسته. پشت کاسه از چوبهای نازکی پوشیده شده که به کاسه­ای از چوبهای درختانی چون ناروَن، توت و اَردَج ساخته شده؛ اتصال می­یابد. کاسه دسته را هم دربر می­گیرد(محل وصل به دسته) که آن هم از چوبِ درختانی سبک و بادوام مثل زیرفون و اَردَج ساخته می­شود. در بخش پایین­ کاسه، یک قسمت کوچک به نام خَرَکِ تحتانی اضافه گردیده است، که در آنجا سیمها به هم گره می­خورند. البته سیمهایی که در آنجا گره   خورده­اند از آنجا به خرک میانی می­رسند(جاییکه سیمها از روی پُل یا خرک عبور کرده و به بالای دسته اتصال«گوشی ها» می­یابند). این خرک میانی می­تواند حرکت کرده و در صورت لزوم تنظیم شود. پرده­ها طوری بر دسته ساز بسته  می­شوند که سیستم صدایی موسیقی مردمی ترکیه را با تغییرات اندکی مطابق با همان ناحیه ایجاد نماید. در انتهای دسته گوشی­ها با زاویه 15 درجه به عقب قرار گرفته­اند. انتهای دیگر سیمها در سوراخهایی که در هر قسمت گوشی تعبیه شده، گره می­خورند. گوشی ها به منظور کوک کردن ساز و کوتاهی و بلندی سیمها کاربرد دارند. یک خرک فوقانی در بالای دسته قبل از گوشی ها تعبیه شده تا از رها شدن سیمها و به هم خوردن کوک جلوگیری نماید.

کاسه: 2 نوع کاسه وجود دارد یکی به روش قالبی و دیگری به شیوه ورقه­ای(ترکه ای). کاسه قالبی از کُنده درختان ساخته می­شود. در این روش کُنده ای کُلفت انتخاب شده و شکاف داده می­شود؛ در بیشتر موارد از تنه درختانی چون توت، شاه بلوط و آلوش استفاده می­شود. کُنده وقتی شکاف داده می­شود که کاسه درخت تازه باشد. باید توجه داشت که ضخامت این کُنده برای تهیه کاسه باید یکنواخت بریده شود. به­منظور حفاظتِ کاسه ساز از خراب شدن و فساد باید کاسه شکاف داده شده از چوب درخت را روباز گذاشت تا خشک شود .در روش ورقه­ای در ابتدا قالب با توجه به شکل کاسه ساخته می­شود.چوبهایی که بدین روش برش می­خورند در ابتدا باید حرارت ببینند و سپس این قطعات در کنار هم با لایه نازکی از چسب به یکدیگر چسبانده می­شوند، به منظور شل نشدن باید دور این قطعات با قیطانی بسته شود.

صفحه ساز: این بخش که به منظور ایجاد صدایی خوب از ساز بسیار مهم و اصلی به شمار می­آید. صفحه ساز را با روغنی از درخت صنوبر آغشته می­سازند، لایه نازکی هم برای استفاده در خرک پایینی (جایی­که سیمها به آن گره می­خورند و قابل جابجایی است) بکار می­رود. در بخش کاسهِ ساز از چوبِ درختانی که رنگشان تیره است استفاده   می­شود.

دسته و پرده­ها: برای دسته، از چوبِ درختانی چون بلوط استفاده می­کنند. درختی که چوبش مورد انتخاب قرار می­گیرد، باید رگه­دار بوده و گره­ای نداشته باشد. این چوبها به شکل مثلثی بریده می­شوند و به اندازه طولِ دسته جدا می­شوند. پس از اینکه آنها به قدر لازم خُشک شدند یا در کوره خُشکانده شدند، در بعضی قسمتهای بالای خَرَک سوراخ­هایی با زاویه 15 درجه تعبیه می­شود. سپس قسمتهایی از دسته محاسبه شده و به منظور پرده­بندی، علامت­گذاری می­شود. پرده­ها عموماً از نخ پلاستیکی مشکی تهیه می­شوند. شماره پرده­ها در باقلامای دسته کوتاه 19 و در باقلامای دسته بلند 24  است. به منظور بستن پرده­ها بر روی دسته در ابتدا آنها را می­پیچانند و پس از 4 بار گردش دور دسته، گره می­زنند. پرده­ها نباید خیلی سفت یا خیلی شُل بسته شوند. یعنی طوری روی دسته بسته شوند که قابل حرکت و جابه­جایی باشند.

گوشی­ها: پس از اینکه باقلاما تکمیل شد و پولیش خورد،قسمت خاصِ گوشی­ها(سر پنجه) سوراخ می­شود. 4 سوراخ در سمت روی دسته و 3 سوراخ در طرف کنار آن ایجاد می­شود. گوشی­ها بوسیله چرخِ دستگاهِ تراش از چوبِ درختانی مثل مَمرَز، بلوط و شمشاد تهیه می­شوند. ساختمان گوشی­ از پایین به بالا ضخامت می­یابد و با یک انحراف کوچک، سوراخی در برآمدگی­اش کنده می­شود تا سیم بتواند از میانش عبور کند.

خَرَک: 3 خرک بر روی باقلاما وجود دارد. 1- خرک میانی این خرک که مهمترین خرک بر روی ساز است سیمها را از سطح کاسه جدا کرده و برای تشکیل صدایی مناسب قابل جابجایی است. این خرک در حدود 8 تا 10 سانتیِ ازطرف پائینِ کاسه ساز واقع شده که نه باید زیاد بلند باشد نه زیاد کوتاه. شکافهای کوچکی بر روی آن زده می­شود، تا سیمها از میانش عبور کنند. 2- خرک بالایی بر روی دسته،خرک بالایی جایش در انتهای دسته قبل از شروع پرده­هاست. که کارش کاستن از طول سیمها از دسته به بخشِ مرکزی است.  3- خرک تحتانی جایی­که سیمها در آنجا گره می­خورند. خرکها معمولاً از شاخ، استخوان، عاج و چوبِ درختانی سخت چون شمشاد ساخته می­شود.

سیمها: در قدیم از موی اسب، روده و ابریشم به جای سیم استفاده می­شد.اما امروزه بیشتر سیمهای فولادی که صدای بهتری می­دهند استفاده می­شوند، همچنین برخی از سیمها ابریشم/فنری هستند.

مضراب: این وسیله که برای نواختن باقلاما به کار می­رود.مضراب یا تَزَنه نامیده می­شود. تَزَنه از موادی مثل صدف، چوبِ گیلاس، شاخ، پرِ غاز و پلاستیک تهیه می­شود. سابقاً فقط از چوبِ گیلاس و صدف ساخته می­شد. درخشش و قابل انعطاف بودن صدف و چوبِ گیلاسی که تمیز و دارای شیره است,برای مضراب بسیار عالی به­شمار می­آمد. این مضرابها پس از ساخته شدن در روغن زیتون خوابانده می­شوند تا بادوام شده و صدای خوبی بدهند. امروزه مضرابهای پلاستیکی کاربرد وسیع­تری یافته است.

کوکهای باقلاما: صدای تنظیم­ شده در سازهای موسیقی کوک نامیده می­شود. در معنای کلیِ لغت، کلمه (دوُزن) (düzen) اغلب برای سازهای موسیقی مردمی ترکیه کاربرد دارد.در موسیقی مردمی ترکیه، سازهای خانواده باقلاما کوکهای متفاوتی دارند. اصولاً کوکهای اصلی باقلاما عبارت است از:کارا دوُزَن به صورت لا- رِ – سُل و باقلاما دوُزنی به صورت رِ – سُل – لا .کوک های دیگر به موقع معرفی خواهد شد.

مقایسه باقلامای دسته کوتاه(چگور) وباقلامای دسته بلند(دیوان سازی)

اگرچه کوک این دو ساز متفاوت است،اما تمام قطعات و مقامها از یک صدا بر روی هر دو ساز قابل اجرا است و نتهای نوشته شده برای باقلامای دسته کوتاه با اندکی تغییر بر روی باقلامای دسته بلند قابل اجرا است و بر عکس. تمام مضرابها و پایه های ریتمیک دقیقاً مشابه هم است، تفاوت اساسی در نوع حرکت بر روی دسته است به طوری که نواختن یک قطعه ثابت بر روی باقلامای دسته کوتاه از سیم دوم شروع می شود و در نهایت به دلیل گستره کمِ ملودیک اغلب قطعات به سیمِ سوم و اول هم حرکت میشود،در حالی که نواختن همان قطعه بر روی باقلامای دسته بلند از سیم اول شروع می شود و نهایتاً حرکت به پائین دسته بر روی همان سیم است و در موارد اندکی از سیمهای دیگر برای نواختن اصلِ ملودی استفاده می شود.به عبارت دیگر در باقلامای دسته بلند حرکت در طول دسته است ولی در باقلامای دسته کوتاهحرکت در عرض دسته،اگر حرکت در عرض را تغییرِ وضعیتِ(status) دست بنامیم و حرکت در طولِ دسته را تغییرِ موقعیتِ(position) دست بدانیم ، در نتیجه در نوازندگیِ باقلامای دسته کوتاه ما تغییر وضعیت دست را داریم و در باقلامای دسته بلند تغییر موقعیت دست. برای روشن تر شدن موضوع جای صداهای اصلی را بر روی دسته دو ساز نشان می دهیم.(با توجه به این که صدای ایست و آغاز و پایان در اکثر مقامها صدای لا است، مثالِ ما هم از صدای لا آغاز و تا اکتاو ادامه یافته است.)