ساز نی

نی یکی از قدیمی ترین سازهای بشر است. از گیاه نی ساخته می شود و نامش هم برگرفته از همین گیاه است. این ساز در سرتاسر دنیا به شکل ها و اندازه های متفاوت کاربرد دارد و به اسم های مختلفی شناخته می شود. در ایران نمونه بسیار متنوعی از این ساز در نواحی مختلف وجود دارد و با اسم هایی نظیر نی، نی لبک، شمشال، توی کیک، نی لبی، له له و غیره شناخته می شوند. واژه نای در تاریخ ایران همواره یادآور هر نوع ساز بادی بوده است. برای نمونه در نوشته های گذشته به عبارت هایی نظیر سرنای، کرنای، مارنای، دونای، سیه نای، نرمه نای، شه نای و … برمی خوریم که همه، هم خانواده ساز نی محسوب می شدند. اسناد زیادی مبنی بر رواج سازهای هم خانواده نی در ایران وجود دارد. حکیم ابو نصر فارابی در کتاب موسیقی الکبیر خود انواع متنوعی از نی های رایج زمان خود را مورد بررسی قرار داده است. برخی از این نی ها زبانه دار و برخی دیگر همانند نی های امروزی، بدون زبانه بودند.

نی در مقایسه با سایر سازهای ایرانی، جایگاه بسیار ویژه ای در فرهنگ عمومی مردم دارد. حتی در دوره هایی که موسیقی با محدودیت های مختلفی روبرو بوده است، ساز نی همچنان در دستان چوپانان، نوازندگان محلی و گاه مجریان موسیقی مذهبی نواخته می شد. شعر معروف مولانا جلاالدین محمد بلخی نیز در آشنایی توده مردم اثر زیادی داشت. وی مثنوی بلند خود را با نام بردن از ساز نی بدین گونه آغاز می کند: بشنو از نی چون حکایت می کند کز جدایی ها شکایت می کند صدای نی، شبیه ترین صدا به حنجره انسان است و برای همین گاه تداعی آواز می کند. در ایران قدیم، تقریباً در هر خانه ای می شد ردی از ساز نی پیدا کرد. به عبارتی این ساز موقعیتی کم و بیش مثل دیوان شعر حافظ شیرازی داشته است که بیشتر مردم ایران نمونه ای از آن را در منزل نگهداری می کردند. علت این گرایش توده ها به ساز نی را می توان در جنس صدای آن که همواره تسکین دهنده دردها و جدایی ها بوده است، جست و جو کرد. در این خصوص دو بیت شعر صائب تبریزی به درستی گویای جایگاه نی در فرهنگ مردم ایران می باشد . گر چه نی زرد و ضعیف و لاغر و بی دست و پاست چون عصای موسوی در خوردن غم اژدهاست گر چه سر تا پای او یک مصرع برجسته است هر سر بندی از او ترجیع بند ناله هاست.

ماده اولیه ساخت این ساز غالباً از نیزارهای منطقه خشک و نیمه خشک تهیه می شود. گر چه نیزارهای مناطق مرطوب هم برای این کار مناسب اند ولی اغلب سازندگان و نوازندگان، نی ساخته شده از نیزارهای کویر را ترجیح می دهند. گیاه نی پس از برش به کارگاه نی سازی منتقل می شود تا در آنجا به تدریج خشک شود. هیچ گاه نی مرطوب برای ساخت ساز استفاده نمی شود. گیاه نی دارای غلاف نازکی است که می بایست برای ساخت ساز آن را برداشت. نی مورد استفاده می بایست مستقیم و بدون انحنا باشد. بنابراین پیش از هر اقدام دیگر، آن را بررسی می کنند تا مطمئن شوند فاقد انحنا است. این کار معمولاً به صورت چشمی صورت می گیرد. سازنده نی با یک نگاه متوجه می شود که قطعه گیاه انتخاب شده برای ساخت ساز مناسب است یا نه .

سپس طول نی را متناسب با اندازه دلخواه برش می دهند. این طول باید دقیق باشد. چون صدای ساز وابستگی شدیدی به طول نی دارد. بدین منظور نی به قطرهای متفاوت از 1.5 تا 3 سانتی متر و طولهای مختلف حدود 30 تا 85 سانتی متر ساخته می شود. گر چه ممکن است نی هایی با طولی کمتر یا بیشتر از این هم وجود داشته باشد.

پس از برش نی به اندازه دلخواه، با استفاده از یک شابلون، محل سوراخ های آن نشانه گذاری می شود. برای هر کوک مختلف نی، یک شابلون ویژه وجود دارد و ممکن است شابلون هر کدام از سازندگان نی، با دیگری، دقیقاً یکسان نباشد. سازندگان معمولاً بر اساس الگوی نی های اساتید معتبر کار می کنند. هر الگویی فقط برای یک طول مشخصی از نی اعتبار دارد. چنانچه طول نی کوتاه یا بلندتر شود، لازم است نسبت سوراخ ها نیز تغییر کند و به عبارتی با استفاده از یک شابلون نمی توان طول های مختلفی را نشانه گذاری کرد.

در مرحله بعد تعداد شش سوراخ با فاصله هایی که از پیش، نشانه گذاری شده اند، روی بدنه نی ایجاد می شود. پنج سوراخ در روی و یکی دیگر در مقابل آن هاست. در روش سنتی، سوراخ کردن ساز با استفاده از یک میله داغ صورت می گیرد که همچنان رواج دارد.

امروزه برای تولید انبوه نی، برخی سازندگان ترجیح می دهند از دستگاه های جدید بهره برند. هر دو روش، هیچ تأثیری بر کیفیت صدای نی ندارند و فقط ممکن است از نظر زیبایی تفاوت داشته باشند.

پس از سوراخ کاری، برای زیبایی بیشتر ساز، روی بندهای طبیعی نی را با نواری تهیه شده از زردپی گوسفند یا گوساله می پوشانند. این کار علاوه بر استحکام ساز، زیبایی خاصی به آن می بخشد. در سال های اخیر برخی سازندگان به جای زردپی، لایه ای از پوست گوسفند را به صورت نوار بر دور بندهای نی می پیچانند و روی آن رنگی روشن می زنند.

از آن جا که یک سر نی همواره لای دندان های نوازنده قرار دارد، به مرور بر اثر رطوبت دهان، دچار پوسیدگی می شود که برای جلوگیری از آن، یک لوله کوتاه از جنس برنج به نام "سری" بر سر نی نصب می شود. لبه این لوله برنجی در قسمت دهانی آنقدر تیز است که می تواند لای دندان های نوازنده قرار گیرد. جنس آن در گذشته از خود گیاه نی تهیه می شد که امروزه علاوه بر آن، از نوعی طلق پلاستیکی نیز بهره می گیرند.

اضافه کردن سری برنجی، علاوه بر استحکام، باعث زیبایی نی هم می شود. به همین منظور در بخش انتهایی ساز نیز، از همین لوله های کوتاه برنجی نیز استفاده می شود .

بیشتر سازندگان این ساز، مهر خود را در انتهای نی حک می کنند. این کار معمولاً با استفاده از مهرهای داغی صورت می گیرد. مهر ساخته شده از برنج روی آتش به مقدار کافی داغ می شود و سپس روی بدنه نی فرود می آید تا اثر خود را بگذارد. مهرهای حک شده روی نی، در حقیقت معرف نام و اعتبار سازنده آن هستند. برخی سازندگان نیز، با یک میله داغ، روی نی را با تصاویر هنرمندان سرشناس و یا نوشتن اشعار معروف، نقاشی می کنند .

نی ایرانی دارای هفت سوراخ است و چون بدنه اش هفت بند دارد، نی هفت بند نیز می نامند. هنگام نوازندگی، هوا از طریق نفس نوازنده از انتهای بالائی به درون فرستاده شده و قسمت اعظم آن از نزدیکترین سوراخ باز خارج می شود. بنابراین باز و بسته شدن سوراخ ها که توسط انگشتان هر دو دست نوازنده صورت می گیرد، طول هوای مرتعش و طول موج ارتعاش را زیاد و کم می کند و در نتیجه صدای ساز، زیر و بم می شود. نی مانند سازهای زه دار مثل تار، ویلون و سنتور، قابل کوک کردن نیست. اما نوازنده متبحر می تواند تا نیم پرده صدای ساز را با نفس خود بالاتر یا پایین تر بیاورد. در صورتی که نیاز به همنوازی با سازهای دیگر و ارکسترهای بزرگ باشد، آنگاه نزدیک ترین نی از نظر کوک را انتخاب می کنند و تغییرات اندک کوک نیز با نفس نوازنده اصلاح می شود. یک نوازنده حرفه ای معمولاً 13 نوع مختلف نی با طول های متفاوت دارد تا در هر برنامه ای قادر به انتخاب نی مورد نظر برای همراهی با سایر سازها باشد .

وسعت صدای نی، نزدیک دو و نیم هنگام Octave است که در نی هایی با طول کوتاه، به کمتر از این هم می رسد. به همین دلیل نمی توان برای همه نی ها، یک گستره صوتی نسبت داد. نی های کوتاه، گستره صوتی شان در محدوده صداهای زیر و نی های بلند، در محدوده صداهای میانه قرار دارد. در نتیجه وقتی صحبت از گستره صوتی نی می شود، معمولاً نام نتی که معرف آن طول مشخص از نی می باشد، عنوان می شود. برای مثال می گویند نی دو کوک یا نی سل کوک و غیره .