سواحل خلیج فارس مامنی برای لاک پشت های پوزه عقابی

در واپسین روزهای زمستان که به لحاظ اقلیمی آغاز بهار در بخش جنوبی کشور است،سواحل کم شیب خلیج فارس آغوش بر لاک پشت هایی دریایی مادر می گشاید تا پذیرای نوزادانی باشند که تا گام نهادن بر ساحل زندگی،باید روزهایی را در پناه گرمای دستان پرسخاوت شن های ساحلی سپری کنند.
البته از بین 7 گونه در ایران تنها 2 گونه از لاک پشت های دریایی برای تخم گذاری به ساحل می آیند.لاک پشت پوزه عقابی و لاک پشت سبز که تخم گذاری آن برای اولین بار در سال 82 به ثبت رسید.اما لاک پشت پوزه عقابی بیشترین تعداد لانه سازی یا به بیان دیگر بیشترین مناطق لانه سازی و تخم گذاری در ایران را به خود اختصاص داده است.با توجه به شرایط و تهدیدات موجود این گونه زیست خود را بیشتر به جزایر نخلیو و ام الگرم در استان بوشهر،قشم،شیدور،هندورابی،هنگام و هرمز در استان هرمزگان محدود کرده است.
در حال حاضر با وجود مطالعات و اقداماتی که در زمینه حفاظت از این لاک پشت ها شده هنوز آمار و اطلاعات دقیقی از تعداد تخم گذاری ها موجود نیست ولی تعداد تقریبی تخم گذاری هزار لاک پشت ماده در سواحل ایران بیشتر مورد توافق کارشناسان قرار دارد.لاک پشت پوزه عقابی تنها در فصل زادآوری به سواحل ایران مهاجرت کرده و پس از آن به ندرت در آب های ایران دیده می شود.لاک پشت عقابی در دو سوی خط استوا تا منطقه نیمه گرمسیری دور تا دور کره زمین پراکندگی دارد.
بیشترین جمعیت لاک پشت های دریایی ایران مربوط به لاک پشت های سبز است که کمتر زادآوری آنها در سواحل ایران به ثبت رسیده است.طبق بررسی های انجام شده تخمین زده می شود در آب های خلیج فارس 4 گونه از 7 گونه لاک پشت دریایی در این آب ها زیست می کنند: لاک پشت سبز،لاک پشت سرخ،لاک پشت چرمی،لاک پشت پوزه عقابی.
لاک پشت پوزه عقابی در آخرین طبقه بندی اتحادیه جهانی حفاظت IUCN در طبقه بحرانی یا به شدت در معرض خطر انقراض (Critical Endangered) قرار دارد.جمعیت این گونه در طول 105 سال گذشته تا 80 درصد کاهش داشته است.
روند تخم گذاری
ماده های بارور معمولاً در دو مرحله با یک استراحت دو هفته ای برای تخم گذاری به ساحل می آیند.و در هر مرحله بین 40 تا 150 تخم می گذارند.وزن تخم لاک پشت های پوزه عقابی از 26 تا 31 گرم،قطر آن حدود 43 میلی متر و حجم تخم ها نیز حدود 25 تا 30 سانتی متر مکعب است.این سیکل هر 2 تا 3 سال یک بار تکرار می شود.
ماده ها به صورت شبانه بارها برای بررسی شرایط به ساحل می آیند،که به عقیده «مورتیمر» بستر محل تخم گذاری لزوماً باید در برگیرنده شرایطی خاص همچون بهترین دسترسی به دریا،فاصله مناسب از خط مدی،بافت شنی با قابلیت تهویه برای لایه های زیرین و رطوبت کافی لایه ها خاک جهت جلوگیری از ریزش دیواره ها،حین حفر چاله باشد.لاک پشت های ماده به سوی ساحل خط مدی را به منظور حفاظت تخم ها از شسته شدن خاک رویی توسط مد،پشت سر گذاشته و شروع به حفر چاله ای به عرض تقریبی 40 و عمق 50 سانتی متر می کند.سپس جثه سنگین خود را در موقعیتی ثابت مناسب ثابت کرده و با انقباض لاک شکمی خود به خروج تخم ها از کلوآک کمک می کند.تخم ها معمولاً به صورت جفت و به همراه مایعی بسیار لزج از کلوآک خارج می شود. پوسته تخم ها ضخیم،لاستیک مانند و ارتجاعی است.
پس از پایان مرحله تخم گذاری لاک پشت مادر به آرامی با دو پا ماسه های کناره را داخل گودال روی تخم ها ریخته و با ضربات کوبه ای تراکم خاک را برای امکان تهویه و نیز جلوگیری از تغییر دمای داخل گودال متناسب می کند.پس از اتمام کلیه مراحل تخم گذاری که حدود دو ساعت به طول می انجامد،هیچ گونه اثری از گودال برجای نمانده و مکان تخم گذاری کاملاً با زمین های اطراف هم سطح و هم شکل به نظر می رسد.
تولد
نوزادان معمولاً بعد از 45 تا 60 روز بسته به شرایط محیطی و معمولاً در شب های مهتابی به آرامی پوسته تخم را شکافته و خود را به سطح می رسانند.دمای کم یا زیاد،بر خروج دیرهنگام یا زودهنگام بچه لاک پشت ها از تخم و همچنین نوع جنسیت آنها تاثیر می گذارد.هر اندازه دمای محیط تخم ها بیشتر باشد بچه ها زودتر از ماسه ها سر بیرون می آورند و جنس آنها نیز ماده خواهد شد.اما کاهش دما تاثیر معکوس در این فرآیند دارد.
طولانی بودن زمان تخم گذاری لاک پشت ها موجب ایجاد تعامل میان تعداد نر و ماده ها می شود.
بچه لاک پشت ها ابتدا بینی و چشم های سیاه رنگ خود را از زیر ماسه بیرون آورده و ممکن است تا ساعت ها در همین حالت باقی بمانند،گویی شرایط محیطی را برای در پیش گرفتن مسیر دریا بررسی می کنند.با گذشت زمان ممکن است بر تعداد چشم های بیرون آمده از خاک اضافه شود.سپس با بیرون آمدن یک نوزاد لاک پشت،گویی هیاهویی در گودال درگرفته،به یک باره لاک پشت های کوچک یکی پس از دیگری از خاک بیرون آمده و با درخشش سطح آب به دلیل تابش ماه مسیریابی کرده و به طرف امواج حرکت می کنند.متاسفانه گاهی منابع نوری انسانی موجود در اطراف سواحل مثل روشنایی منازل و یا حتی چراغ خودروها بچه لاک پشت ها را گمراه کرده و آنها را به بیراهه می کشانند.این مساله هر سال باعث مرگ و میر جمعیت زیادی از لاک پشت های تازه تولد یافته می شود.
عوامل تهدید
بیشترین آمار مرگ و میر در گونه لاک پشت های پوزه عقابی مربوط به تخم ها و دوره نوزادی است.
انواع و اقسام جانوران از گوشتخواران،پرندگان،خزندگان،ماهی ها و… از جمله روباه،سگ،شغال، مارها و سوسمارها،پرستوهای دریایی،خرچنگ ها حتی حشرات و ویروس ها از تخم و نوزادان لاک پشت ها به عنوان یک منبع غذایی غنی و فصلی استفاده می کنند.اما با گذر زمان و بزرگتر شدن بچه لاک پشت ها آمار مرگ و میر رو به کاهش گذاشته تا جایی که در سنین بزرگسالی از میان تمام شکارگران،کوسه ماهیان باعث مرگ و میر لاک پشت ها می شوند.
انسان ها نیز از سوی دیگر تهدیدی جدی به شمار می آیند.خوردن گوشت لاک پشت در ایران عمومیت ندارد اما اعتقاد نادرست به ارزش غذایی و دارویی تخم این آبزی در میان برخی افراد، نسل آنها را به شدت تهدید می کند.
در بین مردم محلی،فصل زادآوری لاک پشت ها فصلی شغل آفرین و درآمد زا بوده و برداشت تخم لاک پشت ها به مانند دیگر محصولات دریایی چون ماهی،خرچنگ و میگو بسیار رایج است. حتی در بسیاری از موارد با کمک چرخ های دستی شب هنگام لاک پشت مادر را به گوشه ای رانده و تخم ها را جمع آوری می کنند.گاهی نیز دیده شده که در اطراف لانه ای که لاک پشت مادر در حال تخم گذاری است،گروهی از مردم حلقه زده و منتظر پایان تخم گذاری هستند.
از دیگر عوامل مهم کاهش شدید جمعیت لاک پشت پوزه عقابی – که دلیل اصلی شتاب در روند نزولی جمعیت حیات وحش در سراسر کره زمین نیز به شمار می رود – تخریب و تصرف زیستگاه ها توسط انسان است.هر سال تعداد زیادی از لاک پشت های دریایی از گروه های سنی مختلف نیز در اثر گرفتار شدن در تورهای ماهیگیری و به دنبال آن خفه شدن و نیز برخورد با پروانه موتور قایق ها کشته می شوند.البته خوشبختانه تجارت لاک این گونه ارزشمند در کشور ما رایج نیست اما در زیستگاه های دیگر،از عوامل تهدید جمعیت آن به شمار می رود.این تنوع و حجم قابل توجه تهدیدات بقای کلیه گونه های لاک پشت های دریایی از جمله لاک پشت پوزه عقابی را در سراسر جهان در معرض خطر نابودی قرار داده است و متاسفانه گه گاه مبارزه یا جلوگیری از این عوامل ناممکن به نظر رسیده یا مستلزم منابع مالی زیادی است.
حفاظت
با وجود بحران های موجود،وضع این لاک پشت در چند سال گذشته بسیار ناامیدکننده بوده و IUCN آن را به شدت در معرض خطر انقراض اعلام کرده است.البته طی چند سال گذشته در بخشی از زیستگاه های این گونه در کشورمان،با کمک مجامع بین المللی اقداماتی صورت پذیرفته است که از آن جمله می توان به طرح تکثیر و پرورش لاک پشت های پوزه عقابی اشاره کرد که به یاری اهالی روستای شیب دراز جزیره قشم در سواحل زیبای این منطقه و با همت مهندس بیژن فرهنگ دره شوری مدیر بخش محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم و کمک مالی «برنامه کمک های کوچک تسهیلات محیط زیست جهانی سازمان ملل»(UNDP-DEF/SGP ) اشاره کرد.البته اقدامات گسترده ای نیز در خصوص اطلاع رسانی و آگاه سازی مردم بومی در قالب طرح های توانمند سازی جوامع محلی اجرا شده است.البته آمار برداشت و تخریب توسط این افراد که تاثیرگذارترین قشر در حفظ و حمایت از حیات وحش اعم از گیاهی و جانوری در سراسر دنیا هستند،کاهش قابل توجهی داشته است.چه بسا در بسیاری از موارد افراد بومی به یاری کارشناسان آمده و حتی به عنوان نیروی کار در امر حفاظت مشغول به کارند.مصداق واقعی بازتاب مثبت این قبیل طرح ها را می توان در روستای شیب دراز مشاهده کرد.
گشت دایم،کنترل سواحل،جمع آوری تخم ها به محض تولد و انتقال و زیر خاک کردن مجدد آنها در سایت،پلاک گذاری لاک پشت های به ساحل آمده و … همگی اقداماتی است که بسیار جدی و مسوولانه توسط خود اهالی روستای شیب دراز در بخش جنوبی جزیره قشم در حال اجراست.