غار علی سرد (علی صدر)، همدان

نام انگلیسی:  Alisard Cave    نام فارسی :  غار علی سرد

موقعیت

غار علی سرد در 93 کیلومتری شمال همدان و نزدیک روستایی به همین نام قرار دارد.

معرفی

در کشور ما بنا به احترام خاصی که برای حضرت علی وجود دارد، در برخی نواحی، پدیده​های طبیعی خاص و جالبی مانند چشمه​های با آبدهی بالا و خوش منظره، به نام آن حضرت نام گذاری شده​اند. مانند چشمه علیِ دامغان که از پدیده​های دیدنی ایران است. غار علی سرد هم به دلیل ذخیره آب فراوان و چشمه​های خنک و زلالی که داشته، علی سرد نام گرفته است.

غار علی سرد در کنار روستای علی سرد واقع است. در کتاب رقبات نادری که در زمان نادرشاه تنظیم و نام روستاهای ایران برای اخذ مالیات در آن ثبت شده، از این روستا به همین نام یاد شده است. این غار در اواخر بهار 1339 به وسیله گروهی از کوه​نوردان همدان کشف شد و مورد بازدید ابتدایی قرار گرفت. سپس بازدیدهایی مکرر به وسیله سایر کوه​نوردان همدان از غار انجام شد و یک دور تکامل و پیشرفت درون غار صورت گرفت تا به شکل امروزی درآمد. طول مجموعه دالان​های علی سرد برابر با 11500 متر و از این رو یکی از طویل​ترین غارهای شناخته شده ایران است. مسیر آبی این غار، که با قایق طی می​شود، 2100 متر و در میان غارهای آبی جهان طولانی​ترین است.

ساختمان

غار در انتهای یال رشته کوهی به نام ساری قیه به طول تقریبی 20 کیلومتر و ارتفاع 2600 متر زایش یافته است. آن بخش از کوه که غار را در بر می​گیرد، به شکل یک کشتی وارونه است که ابتدای آن چشمه داخل روستا و انتهایش گردنه جاده​ای است که از راه روستا جدا می​شود و به اطراف غار می​رود. کانی​های تشکیل دهنده غار عبارت اند از رُس سنگ شده (شیل) در اعماق و سنگ آهک در بالا. به علت قرار گرفتن ناحیه شیلی در مجاورت ماگمای درونی، بخش عمده شیل​ها دگرگون و به کانی شیست مطبق تبدیل شده و در بعضی از بخش​ها و به مقدار کم به حالت شیل باقی مانده است. در بخش بالایی کانی​ها آهکی هستند.

ضمن فرایند غارسازی، آب​های اسیدی فرورو ناشی از نزولات جوی درون درزها و گسل​ها نفوذ کرده، و کانی​های آهکی را در خود حل کرده​اند و حاصل انحلال، از چشمه یا چشمه​های غارساز که خروجی آن​ها هنوز مشخص نیست، از غار خارج شده است. اما با توجه به حوضه آبگیر غار که نسبت به فضای عظیم غار ناچیز است، آیا ممکن است غار بر اثر فرایند متعارف غار زایشی پدید آمده باشد؟ خیر؛ زیرا حجم عظیم فضای غار که تقریباً برابر یک میلیون متر مکعب است، با توجه به حوضه آبگیر این کشتی واژگون که چندان وسعتی ندارد، و عدم ارتباط آب غار سراب با علی سرد (سطح ایستابی غار سراب 200 متر بالاتر از سطح ایستابی غار علی سرد است) نمی توانسته فقط از طریق فرایند معمول غارزایشی پدید آمده باشد. با توجه به وجود سنگ​های دگرگونی پایه غار که حاصل فعل و انفعالات ماگمایی درونی هستند، فرایند عملکرد چاه​های آهک ساخته در اعماق منطقه رخ داده و به سبب وجود سنگ​های غیر قابل انحلال شیست، آب حاوی کربنیک اسید از درزها و شکاف کانی​های شیستی بالا آمده است و در منطقه آهکیِ غار عمل انحلال انجام و سبب توسعه فضای غار شده است. البته این فرایند در مورد گسترش فضا مؤثر بوده و هرگز در زایش غارسنگ​ها تأثیر نداشته است. اما با توجه به وجود نقشه کامل غار، بخش​های تشکیل دهنده آن به اختصار مورد مطالعه قرار می​گیرند. غار دارای دو دهانه است:

1. دهانه شمالی که قبل از تغییرات، دهلیز مانند بود و با عبور شسته از آن نخستین تالار بر روی بازدیدکنندگان گشوده می​شد. در ابتدای این تالار، کانالِ دست ساخته و سنگ چین شده آب بَرِ غار، که آب​های ذخیره شده را به بیرون غار هدایت می​کرد، قرار داشت که بعدها با تغییراتی به شک امروزی و ورودی غار درآمد.

2. دهانه غربی در محلی قیف مانند قرار داشت و برای ذخیره​سازی آب در غار با کندن جوی​هایی آب​های خارج غار را جمع آوری و از طریق دهانه غربی وارد غار می​کردند. وجود لایه​ای نسبتاً کلفت از رُس در مسیر آن، که حاصل رسوب رس​های شناور همراه آب بود، مؤید ورود آب از خارج در این آبراهه است. این دالان اکنون به خروجی گردش گران از غار تبدیل شده است. کلیه عوارض غار در سطحی به ابعاد 500×1000 متر زایش یافته​اند.

غار شامل دریاچه​هایی است که ابعاد بعضی از آن​ها برابر با 20×300 متر است و دالان​هایی مملو از آب به طول 400 متر دارد.

تعدادی دالان و دهلیز در غار وجود دارند که بیش​تر در حاشیه دریاچه​ها زایش یافته​اند و کف آن​ها بالاتر از سطح ایستابی قرار دارد. بخش ریزش کرده غار وسعتی برابر با 5000 متر مربع دارد. مرتفع​ترین نقطه غار در این بخش واقع شده است. این بخش از غار احتمالاً مورد تهاجم سریع آب اسیددار حاصل از فعالیت گسل​های ماگمایی اعماق غار قرار گرفته و شدت انحلال کانی​های آهکی به قدری بوده که فضایی وسیع ایجاد کرده و به سبب عدم مقاومت طاقدیس غار در این بخش، سقف فروریخته و نمای کنونی را به وجود آورده است. چکیده غول پیکر کف این بخش نمایش گر ریزش در زمان​های دور است. عمیق​ترین نقطه غار حدود 15 متر پایین​تر از سطح ایستابی قرار دارد.

ویژگی

علی سرد به سبب داشتن طولی برابر با 11500 متر طویل​ترین غار ایران و به علت سفر آبی 2100 متری با قایق، طولانی​ترین غار آبی جهان است. اما آن چه این غار را به یک غار استثنایی تبدیل کرده، دو سقفه بودن آن است. چشمه غارساز غار احتمالاً در زمان ریزش بزرگ بسته و آب​های فرورو حاصل از ریزش​های جوی در فضای غار انباشته شده است. سطح ایستابی غار تا 200 سال پیش حدود 340 سانتی متر بالاتر از سطح ایستابی فعلی بوده است، در نتیجه فعالیت​های غارسنگ​سازی در سطح آب متوقف شده و سقفی ثانویه و کاملاً افقی ایجاد شده که در تمامی بخش​های غار قابل مشاهده است. اما آنچه به غار ویژگی بی مانندی می​دهد تشکیل چکیده​های فراوان و متنوع و رنگارنگ در سراسر بالای این سقف غارسنگ ساخته است. در زمان صدارت حاجی میرزا آقاسی در عهد قاجار، که فعالیت قنات​سازی اوج گرفته بود، کانالی از بیرون به داخل غار حفر شد که به محض رسیدن به بخش ذخیره گاه آب، آب درون غار بدون کنترل تخلیه می​شود و به سطح صفر می​رسد، اما اهالی روستا که به این آب جهت کشاورزی عادت کرده بودند، این بار کف کانال را پایین​تر بردند و بغل​های آن را سنگ چین و برای کنترل آب اقدام به ساختن زنبورک در جلو کانال کردند. سپس برای افزایش ذخیره آب در ماه​های پرآب، جوی​هایی جهت جمع آوری آب​های هرز بیرون غار ساختند و آب​ها را از راه خروجی فعلی وارد غار کردند و به این ترتیب یک سَد درون کوهی به وجود آوردند. و این نخستین سد درون کوهی جهان بود که به ابتکار ایرانیان ساخته شد. آثار کانال سنگ چین هنوز در داخل غار قابل مشاهده است. نبود هر نوع غارسنگی در حد فاصل سقف افقی و سطح ایستابی فعلی، دلیلی محکم بر این ادعاست.

توصیه

غار علی سرد یک سرمایه ارزنده ملی و جهانی است که برای بقای آن باید تحت نظر و کنترل گروهی از زمین شناسان خبره کشور قرار گیرد و هر تغییری در آن با صلاحدید آن گروه انجام شود. ضمن آن که گران سنگ فروافتاده بر اثر ریزش تالار ریزش کرده، دارای حالت اضطراری است و باید کاملاً کنترل شود. با تزریق آب از بیرون غار به داخل آن هم سطح ایستابی باید به اندازه 50 سانتی متر بالاتر بیاید.