کوه خواجه بزرگترین معماری خشتی بر جای مانده از دوره “پارتیان” در منطقه سیستان قرار دارد و یکی از مهمترین آثار دوره‌های اشکانی، ساسانی- اسلامی است.
این بنا تنها عارضه طبیعی مرتفع در منطقه مسطح سیستان به شمار می‌رود و در آن کاخ، آتشکده، زیارتگاه خواجه مهدی و قبرستانی از دوران مختلف به یادگار مانده است.
این گدازه بازالیتی ذوزنقه‌ای شکل کوهی است که در حدود ۲۰کیلومتری جنوب غربی زابل و میانه دریاچه هامون قد برافراشته است.
مجموعه کوه خواجه برای نخستین بار در سال ۱۹۱۶توسط “اورل اشتین” باستانشناس معروف انگلیسی شناسایی و کشف شد.
بدنبال آن پروفسور “هرتسفلد” آلمانی طی سالهای ۱۹۲۹ -۱۹۲۵میلادی به جستجو در آثار کوه خواجه پرداخت و حاصل کاوشهای این باستانشناس در کتاب “سکستان، ایران شرق باستان و تاریخ باستانشناسی ایران” آمده است.
۴۰سال قبل هم “گوئلینی” باستانشناس و معمار ایتالیایی کاوشهای محدودی در آثار کوه خواجه انجام داد که نتایج آن را در کتابی با عنوان “معماری ایران و آثار کوه خواجه” منتشر کرد.
از حیث اعتقادی و بر اساس اسطوره‌های زرتشتی دریاچه هامون مقدس بوده و ظهور منجی (سوشیانت) از این دریاچه اتفاق می‌افتد.
بنابر باورهای آیین مزدیسنا و اسطوره‌های پهلوی که بر اساس تعالیم زرتشت تدوین شده است، در پایان هزاره دوازدهم، برای سومین بار از خاندان “بهروز پارسا”، دوشیزه‌ای به آب دریاچه هامون داخل شده و آخرین رهاننده یا “سوشیانت” موسوم به “استوت ارته” از وی زاییده می‌شود.
به همین لحاظ کوه‌خواجه نیز تقدس خاصی دارد، سوشیانت به شکلهای مختلف تقریبا در تمام متون زرتشتی و اوستایی از جمله در گاتها، یسنا، سروده‌های زرتشت و یشتها مورد اشاره قرار گرفته و شکی نیست که اشو زرتشت در کتاب اوستا به آن اشاره داشته است.
در سال ۱۳۷۰نیز میراث فرهنگی به کار بررسی و نقشه‌برداری از آثار کوه خواجه پرداخت و پس از کاوشهای مختلف در سالهای متمادی در این محل ۱۱اثر از دوران تاریخی مختلف کشف شد.
تزیینهای معماری بکار رفته در برخی قلعه‌های این بنا شباهت به شیوه یونانی دارد، سر ستون‌هایی به سبک دوریک با پیچهای توماری، تزیینهای دیگری مانند گل کوچک پرپر به صورت نیلوفری (لوتوس)، از هنر هخامنشی اقتباس شده است و بعضی از آنها به هنر بین‌النهرین نیز شباهت دارد.
کوه خواجه در میان ادیان سه گانه کهن شامل اسلام، مسحیت و زرتشت ( ایران باستان) از اهمیت و قداست زیادی برخوردار بوده است.
این کوه نام خود را از آرامگاه خواجه مهدی یکی از دوستداران خاندان علوی که مزارش بر فراز این کوه واقع شده، گرفته است.
خواجه غلطان، کوه نور، کوه موعود و کوه باطنی از دیگر عناوینی است که این کوه به آنها نامیده شده است.
این بنا برای مسیحیان نیز مقدس است زیرا که آورده‌اند، در زمان تولد حضرت مسیح در بیت‌الله سه مغ(روحانی) برفراز این کوه ایستاده و نظاره‌گر نوری که از این پیامبر خدا در هنگام تولد ساطع می‌شد، بودند و آن سه به مسیح ایمان آوردند.
مقبره خواجه مهدی و قبرستانی که از دوره اسلامی، اتاق پیر گندم دریان و اتاق بی‌باد در کوه خواجه باقی مانده این بنا را برای مسلمانان نیز مقدس کرده بطوری که در اعیاد مذهبی، ملی و ایام تعطیل زایران برای زیارت به این مکان می‌آیند.
از مهمترین آثار بر جای مانده از دوران تاریخی در کوه خواجه “کهن دژ”، “کک کوهزاد” و قلعه”کافران” که برخاسته از تمدن عظیم ساسانی و اشکانی است را می‌توان نام برد.
آتشدان، اتاق طواف، رواقهایی با نقاشیهای دیواری زیبا و محلی که گالری نام گرفت به خاطر وجود تعداد زیادی از نقاشیهای دیواری از پرتره پادشاهان ، بزرگان و داستانهای مذهبی با کادر و قابی در اطراف که در تمام نقاط اتاق خودنمایی می‌کند و حتی تا سقف نیز کشیده شده از جمله آثار مهم کشف شده در کوه خواجه سیستان است.
نقاشی دیواری سه مغ یا سه پادشاه، نقش خدای “اوروس” خدای پیروزی سوار بر اسب، نقش شاه و ملکه و تصاویری از بزرگان پارتی و برج و باروهای قلعه نیز از نقوش اصلی این بنای به جای مانده از تمدن عظیم ایرانی است.
دو نقش برجسته گلی با تصویر سه سوار بر اسب در حال حرکت در پشت هم و دیگری تصویر شیری که یورش برده بسوی فردی که سوار بر اسب است که بوسیله میخهای چوبی به دیوار نصب شده از دیگر آثار بدست آمده از کوه خواجه است.
در کاوشهای انجام شده در کوه‌خواجه و قلعه‌های موجود در آن، دیوارهایی با ارتفاع ۴۰متر که با خشت ساخته شده و بیش از یکهزار سال قدمت دارد نیز کشف شده‌اند.
روزگاران نه چندان دور دریاچه هامون پر آب بود و کوه خواجه به مانند جزیره‌ای سربرآورده از میان آبهای این دریاچه از دور خودنمایی می‌کرد.
آن زمان کوه خواجه و قلعه اشکانی آرام گرفته بر پشته آن خوشبخت بودند.
خوشبخت از آن رو که انسان کمتر می‌توانست به آن دسترسی داشته باشد و همه از دور به زیارت این کوه مقدس می‌پرداختند.
اما به مرور زمان با استمرار خشکسالی و خشکی دریاچه هامون و نیز قهر طبعیت این بنای مهم در آستانه تخریب قرار گرفته است.
با این وجود سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان این بنای عظیم را به همراه دو اثر منحصر بفرد دیگر سیستان به نامهای شهر سوخته ( ۳۲۰۰سال قبل از میلاد) و دهانه غلامان ( شهر هخامنشی) برای ثبت در فهرست آثار جهانی به سازمان علمی، فرهنگی، تربیتی و آموزشی ملل متحد (یونسکو) پیشنهاد داده است.
منطقه سیستان با جمعیت ۵۰۰هزار نفر و دو شهرستان زابل و زهک در شمال استان سیستان و بلوچستان قرار دارد.
نظرات بسته شده است.