مسجد جامع اشترجان، لنجان

مسجد جامع «اشترجان » در 36 کیلومتری جنوب غربی اصفهان در منطقه لنجان واقع شده و به استناد کتیبه های تاریخی آن، در سال 715 به دستور خواجه فخرالدین محمدبن محمودبن علی اشترجانی ساخته شده است این مسجد یکی از نمونه های نفیس معماری ایلخانی از اواخرسلطنت محمد خدابنده (اولجایتو) به شمار میآید.

در کتیبه ای که نام بانی مسجد در آن آمده، از خواجه محمد اشترجانی، با عنوان «الصاحب الاعظم ملک الوزراءفی العالم» یاد شده است. وی که از مستوفیان و منشیان امیران ایلخانی بود چند هم حکومت لنجان را برعهده داشت. با این که «خواجه» در مقام وزارت نبود، درکتیبه‌های این بنا عناوین خاص وزرا به او داده شده است؛ ازاین رو گمان میرود این عنوانها در آن زمان تنها به وزیران اطلاق نمیشد و دیگر دولتمردان نیز آن را وام میگرفته اند.

مسجد ایلخانی، مکمل مسجد کهن تری است که دربازسازیها و دگرگونی‌ها بخشهای بسیاری بر آن افزوده شده است. هنگام تعمیر بنا در 1333 شمسی در کتیبه‌ای آجری به سبک کتیبه های دوره سلجوقی در زیر تزیینات ایلخانی نمای خارجی سر در شمالی آشکار شد. از تحولات بعدی بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی به استنادکتیبه ای به زبان فارسی در شبستان شرقی بنا، قسمت شرق و غرب مسجد ایلخانی و در حکومت ابوالنصر حسن‌بهادرخان با پشتیبانی مالی شخصی به نام کمالالدین‌اسماعیل بن ظهیر الدین ابراهیم اشترجانی تعمیر شده‌است.

از میان کسانی که از مسجد جامع اشترجان یاد کرده‌اند،باید از ابن بطوطه نام برد که آن را در 727 قمری، دیده و درسفرنامه‌اش از آن به عنوان «مسجدی زیبا که آبی از وسط آن میگذرد»، یاد کرده است جویی که ابن بطوطه بدان اشاره کرده، در حال حاضر در خارج مسجد و در مقابل سر درشمالی آن جریان دارد.

وسعت مسجد جامع اشترجان 500/1مترمربع (30—50متر) است. این بنا از خشت و آجر ساخته شده، و در دیواری از خشت محصور گشته است. مسجد دارای دو ورودی است. ورودی اصلی در شمال بنا و ورودی دیگر در شرق آن قرارگرفته است. هیچ یک از این دو بر محورهای اصلی ساختمان جای ندارد. دو ایوان بر محور شمالی – جنوبی و 3 شبستان در شمال، شرق و غرب صحن مرکزی ساخته شدهاست. گنبد خانه بزرگ مقصوره در پشت ایوان جنوبی جای دارد. بدین ترتیب، این عناصر بر محور بودن کلی طرح درونی مسجد تأکید دارند.

سردر ورودی اصلی که در نیمه شرقی ضلع شمالی بنا قرار گرفته و بیش از 12 متر ارتفاع دارد. در دو طرف ایوانی که سر در را تشکیل میدهد، بقایای دو مناره دیده میشودکه تنها یک سوم آنها هنوز باقیست.

تزیینات این سردر با عناصر آجرکاری، کاشی کاری و بااستفاده از نقش مایه های هندسی و نوشتاری و اندکی گیاهی شکل یافته است. طاق نماهای متعدد با قوسهای جناغی که بر ستونهای باریک توکار چند ضلعی و یا دایرهای فرود آمده و در قابهای مستطیل شکل جای گرفته است، نقش عمده را در تقسیم بندی متقارن سطوح ایوان ایفا میکند. فضای طاق مقرنس ایوان از 6 طبقه تشکیل شده که طاسهای آن با ترکیبی از نقشهای هندسی از کاشی آبی، در دو رنگ لاجوردی و فیروزه ای، وآجر تراشیده بی لعاب مزین شده است. درون سوی طاق اصلی ایوان و همه سطوح مسطح این سردر (لچکیها وپهنه طاق نماها، قابها و الواح مختلف) نیز با نقوش تزیینی هندسی و یا کتیبه های متعدد به دو خط ثلث و کوفی بنایی از آجر تراشیده و یا از ترکیب آجر بی لعاب و کاشی در دو رنگ آبی (لاجوردی و فیروزهای) تزیین شده است.امروزه تمامی تزیینات کاشی کاری مسجد به استثنای یک مورد در سردر شمالی متمرکز گشته است. مورد استثنایی یادشده، کتیبه ای از کاشی است که بر درون سوی طاق ایوان جنوبی مسجد قرار داشته، و اکنون تنها چند کلمه از آن باقی است. سردر اصلی به تنهایی 19کتیبه از کتیبه های مسجد را در خود جای داده است. در این میان کتیبه تاریخی حاوی نام بانی مسجد که با کاشی لاجوردی بر زمینه فیروزهای وبه خط ثلث بر نواری پهن بر قسمت میانی مدخل ایوان و برفراز طاق نمای ورودی مسجد جلوه میکند، از اهمیت به سزایی برخوردار است. دو کتیبه کوچک، در لابه لای تزیینات هندسی قاب همین طاق نما، نام سازنده و نیز تزیین گر را در دو جمله: «عمل بنا احمد ابن محمد البناءالمعروف حداد» و «عمل حاجی محمد قطاع تبریزی»جاودانه ساخته است. این دو، کار ساختمان و تزیین آجرکاری و کاشیکاری این سردر و احتمالاً مسجد ایلخانی را عهده دار بوده اند.

سردر اصلی مسجد جامع اشترجان از اهمیت ویژه ای درسیر تحول معماری ایران برخوردار است. تأکید بر ورودی اصلی و ساختار ایوان آن با منازه دوگانه و گرایش به ارتفاع در این قسمت از بنا از دوره سلجوقی آغاز شده بود. یکی از اولین نمونه‌های شناخته شده از این نوع ایوان ورودی درمسجد سلجوقی امام حسن اردستان باقی مانده است.ساختمان سردر باقی مانده از مسجد نظامیه ابرقو، سردر موسوم به دو منار «دردشت» اصفهان، مناره‌های فروریخته‌ سردر مسجد جامع کرمان، سردر مسجد جامع یزد و نیزایوان ورودی مسجد امام (مسجد شاه سابق) اصفهان نمونه هایی هستند که از قرن 8 قمری به بعد این روند راادامه دادند.

تزئینات کاشیکاری سردر مسجد جامع اشترجان ازنمونه‌های شاخص این نوع تزئین در دوره ایلخانی است که با تزئین کاشی بناهای مهم این دوره مانند گنبد سلطانیه، مسجد جامع ورامین و نیز مقبره پیر بکران قابل مقایسه است. استفاده از آجر لعابدار که نمونه‌های اولیه آن دربناهای سلجوقی مشاهده می‌شود، در دوره خوارزمشاهی اوج گرفت و در دوره ایلخانی تحول بیشتری یافت. پیشرفت هنر کاشی کاری در قرون بعدی همچنان ادامه یافت. در کنار کاشیهای لاجوردی و فیروزهای مسجدجامع اشترجان، نخستین نمونه تاریخدار کاشی «زعفرانی» نیز دیده می‌شود.

در داخل مسجد در قسمت شرقی ورودی شمالی پلکانی قرار دارد که به یک شبستان زمستانی در زیر این بخش منتهی می‌شود. صحن مرکزی نسبت به فضاهای سсوشیده اطراف آن از مساحت کمتری برخوردار است.شبستان شمالی 3 چشمه طاق و شبستانهای شرقی وغربی هر یک دو چشمه طاق عمق دارند. کلیه طاقهای‌ شبستانها بر پیل پایه‌های 4 ضلعی قرار گرفتهاند. طاق‌نماهای کور سراسر سطوح دیوارهای داخلی مسجد را در 3طرف شمال، شرق و غرب در محور چشمه طاقها پوشانده،گویی چشمه طاقها در آن سوی دیوارها نیز ادامه یافتهاست.

نمای پیرامون صحن را یک ایوان بزرگ و مرتفع برسراسر ضلع جنوبی، یک ایوان کوچک با ارتفاع کمتر و دودهنه طاق در دو طرف آن بر ضلع شمالی، و 4 دهنه طاق مشابه بر هر یک از اضلاع شرقی و غربی تشکیل میدهد.هر یک از طاقها در نمای رو به صحن آن در قابی مستطیل شکل قرار گرفته که بر قرنیزی به ارتفاع 20/1 مترفرود میآید.

ایوان شمالی با دو ورودی در هر یک از دیوارهای شرقی و غربی آن به قسمتهای دیگر شبستان راه می‌یابد. طاق‌آهنگ این ایوان اندودی از گچ دارد که در آن زمینهای شطرنجی به تقلید از آجینی و بندهای آن کنده شده است. بر این زمینه به کمک تزئینات گچبری جمله«الله‌اکبر» به خط کوفی بنایی به طور مکرر نقش بسته است. کتیبه ای گچی حاوی آیه 56 از سوره احزاب (33) به خط ثلث روی زمینهای به رنگ آبی با بن مایه‌های گیاهی بر درون سوی طاق این ایوان جای گرفته است. این کتیبه در قاب باریکی با طرح هندسی و به رنگ قرمز قرار دارد.بقایای کتیبه گچی دیگری نیز بر قسمت بالایی دیوارشمالی ایوان روی زمینهای به رنگ آبی دیده می‌شود. نوار پهنی با طرح هندسی سرتاسر 3 دیوار ایوان را در قاعده طاق تزئین میکند. بر جرزهای داخل ایوان و در مربعهای کوچکی اسامی «الله، محمد، علی، ابوبکر، عمر» به طور پراکنده گچبری شده است.

ایوان اصلی مسجد سرتاسر ضلع جنوبی صحن را اشغال کرده است. این ایوان با دو ورودی در اضلاع شرقی وغربی و 3 ورودی در ضلع جنوبی آن، از یک طرف به شبستانها و از طرف دیگر به گنبد خانه مقصوره راه میگشاید. مدخل اصلی مقصوره که در قسمت میانی ضلع شمالی ایوان واقع شده، از ارتفاع بیشتری برخوردار است.طاق و دیوارهای جناحی ایوان تعمیر و تجدید بنا شده است. بقایای چند کلمه از یک کتیبه به خط ثلث از کاشی فیروزهای بر زمینه گچی با نقش گیاهی زرد رنگ که بردرون سوی طاق ایوان باقی مانده است، حکایت از این داردکه کتیبه ای زیبا در این قسمت وجود داشته، و احتمالاً کتیبه دیگری نیز بر قرار طاقهای ورودی بر 3 دیوار ایوانمیچرخیده است. از این کتیبه امروز فقط زمینه گچی آن باقی مانده است، سطوح جرزهای ایوان در گوشه شمالی غربی و شمال شرقی در قاب باریکی جای داده شده است که به خط کوفی بنایی آیات 1 تا 9 سوریه یس 036) و آیه23 و قسمتی از آیه سوره حشر (59) و اسماء الحسنی را دربردارد. در بندهای آجرهای این جرزها کلمات الله،علی،رسولالله، محمد، الملکلله با گچ نوشته شده است.

مقصوره مسجد جامع اشترجان با نقشه مربع شکل ساخته شده است. دیوارهای گنبدخانه از خشت است و رویآنها را لایه ای از گچ به ضخامت 5/3 سانتیمتر که در اصلبه رنگ نخودی مایل به خاکستری بوده ، پوشانده است. ورودیهای سه گانهای که در هر یک از دیوارهای شمالی،شرقی و غربی گشوده شده، ارتباط مقصوره را با ایوان جنوبی و مسجد و شبستانهای اطراف آن میسر میساخته است. امروزه ورودیهای جانبی در شرق و غرب مقصوره مسدود شده است. ورودیهای اصلی در قسمت میانی دوارها قرار گرفته، و از ورودیهای جانبی پهنتر است.

طرح سه گانه این ورودیها در جانب جنوبی گنبدخانه به وسیله محراب و دو طاق نمای تزئینی دو طرف آن تکرارشده است.

مقصوره در مقطع عمودی از 3 قیمت متمایز تشکیل شده است: منطقه مربع شکل پایه بنا، منطقه کثیرالاضلاع انتقالی میان پایه و دایره گنبد و گنبد. منطقه انتقالی از دوطبقه 8 ضلعی و 16 ضلعی تشکیل شده است. طبقه اول 4سکنج مقرنس دارد و 4 طاق نمای ساده، و طبقه دوم 4سکنج و 8 طاق نمای ساده دارد. قسمت شرقی و غربی طبقه اول باز است و امکان ورود نور کافی را به مقصوره فراهم می‌سازد. منطقه کثیرالاضلاع انتقالی بدین ترتیب تبدیل زمینه مربع را به دایره برای اجرای نهایی پوشش گنبد امکانپذیر ساخته است. استقرار گنبد به کمک سکنج بر ساختمان 4 گوش بنا، در ادامه سنت دیرینه معماری پیش از اسلام ایران، تحول چشمگیری در دوره اسلامی یافته است. ساختمان گنبد خانه مسجد جامع اشترجان آنچه را که در دوران پیش در بناهایی چون: مقبره سامانیان در بخارا، مقبره عرب اتا در تیم، نزدیک سمرقند، مقبره دوازده امام در یزد، و به ویژه در گنبد خانه‌های مقصوره‌های مساجد سلجوقی تجربه شده بود، به کار گرفته شده است.استفاده از طبقه دوم 16 گوش مستقل در منطقه انتقالی -که اولین نمونه آن در مقصوره مسجد جامع اصفهان مشاهده می‌شود- سرآمد تحولات عظیمی در روشهای پوشش طاقی بناها و نیز ارتفاع آنها گردید. ترکیب مقرنس سکنجهای طبقه 8 گوش مسجد جامع اشترجان اولین نمونه سکنج مقرنسدار شناخته شده در مقصوره سلجوقی مسجد جامع گلپایگان، و سپس نمونههای ایلخانی آن راهمچون مسجد جامع ورامین به یاد می‌آورد.

بر 4 قوس طاق نماهای طبقه 8 ضلعی منطقه انتقالی،روی محورهای اصلی بنا، یک کتیبه گچبری به خط ثلث برزمینه گیاهی آبی رنگ آیات 18 تا 22 سوره توبه (9) نقشبسته است. در کتیبه اصلی مقصوره مسجد جامع اشترجان که بر پایه گنبد آن واقع است، آیه 1 تا قسمتی از آیه 6 سوره فتح (48) با گچ به خط کوفی بافته بر زمینهای از نقوش گیاهی نوشته شده است. در لابه‌لای حروف بخش پایانی کتیبه، در قسمت بالا، تاریخ اجرا با گچ و به خط ثلث بدین صورت نوشته شده است: «و ذلک فی اواخر صفر سنهخمس عشره و سبع مائه). دو نوار باریک گچبری تزئینی،یکی به رنگ قرمز و آبی و دیگری به رنگ قرمز و سفید ونخوردی بر بالای این کتیبه به دور گنبد می‌چرخد.

این بنا با 47 کتیبه حاوی مضامین مختلف قرآنی،مذهبی و تاریخی با انواع سبکهای نگارش از غنای خاصی برای مطالعات کتیبه شناختی در خور مقایسه بابناهای دیگر ایلخانی چون گنبد سلطانیه، مسجد جامع ورامین و مقبره پیربکران در اصفهان است.