برای آشنایی با کلیه کلیساهای تاریخی ایران اینجا کلیک کنید.
۱– کلیساهای استان تهران
کلیسای سورپ گئورگ
این کلیسا در میدان وحدت اسلامی ، بازارچه قوام الدوله واقع است. این کلیسا در سال 1790 تا 1795 به عنوان محراب روستا بنا شد و در سال 1835 به کلیسا تبدیل شد. در مرحله بعد با بازسازی در سال 1882 ، به صورت کنونی درآمد. در آن سال ها ، این محله به ارامنه اختصاص داشت. هر سال در سالروز گئورگ مقدس در دهه اول مهرماه در این کلیسا مراسم دعا و نیایش برگزار می شود. روی سنگ قبرهای نصب شده بر دیوارهای کلیسا نقوش زیبایی دیده می شود.
کلیسای تادیوس بارتوقیموس مقدس
این کلیسا در دروازه حضرت عبدالعظیم ، در جنوب شرقی تهران قرار دارد. بنای کلیسا در سال 1808 میلادی ( 1223 ق) به دست ده خانواده ارمنی که به «جام بـُران» معروف شدند، انجام شد. این افراد به دستور فتحعلی شاه قاجار از جلفای اصفهان برای شیشه بری قصرهای سلطنتی ( کاخ گلستان ) به تهران آمده بودند.
کلیسای تاتاوس از قدیمی ترین کلیساهای تهران محسوب می شود که در داخل آن مقابر و سنگ مزارهای جالب توجه شخصیت های ارمنی و مسیحیان اروپایی که در تهران در گذشته اند، قرار دارد.
مدفن دو استاد کار اصلی بنا در همین کلیسا قرار دارد. مساحت تقریبی کلیسا 220 متر مربع است و از صحن آن برای تدفین مسیحیان تهران استفاده می شد. در سال 1970 میلادی بخشی از گچ دیوار فرو ریخت و قسمت هایی از نقاشی ، زیر گچ نمایان شد که شامل تصاویری از سفرای روسیه و انگلستان ، اسکندر شاهزاده گرجستان ، چارلز فرزند سر والتر اسکات نویسنده انگلیسی و …. بود. در سمت راست مدخل ورودی ، لوحی به زبان فارسی و لاتین نصب است.
کلیسای تاتاووس
این کلیسا در زمان فتحعلی شاه قاجار در محله ی چال میدان ساخته شد و دارای نمازخانه ای با پوشش گنبدی شکل و چهار شاه نشین است. محراب و جایگاه پیشوای روحانی در شاه نشین شرقی قرار دارد. این کلیسا از قدیمی ترین کلیساهای تهران محسوب می شود که در داخل آن مقابر و سنگ مزارهای جالب توجه شخصیت های ارمنی و مسیحیان اروپایی که در تهران در گذشته اند، قرار دارد.
کلیسای انجیلی
با گسترش تهران در سال 1284 هـ . ق ارامنه تهران از کلیسای کوچک دروازه قزوین که در سال 1876 م توسط یک مبلّغ مذهبی تأسیس شده بود، تغییر مکان دادند و در منطقه حسن آباد ، کلیسای انجیلی کنونی توسط میسیون مذهبی آمریکایی ها بنا شد. در سال 1874 م این کلیسا با وسعت بیشتر ، کاربری فرهنگی نیز یافت و مدرسه آمریکایی ها در آن شروع به کار کرد. مدرسه در سال 1319 شمسی به امر پهلوی اول بسته و تأسیسات فرهنگی آن به وزارت فرهنگ ایران واگذار شد. برای تأمین آب مورد نیاز باغ و کلیسای انجیلی که در خیابان سی تیر واقع است، برای اولین بار در ایران چاه آرتزین حفر شد. این باغ و کلیسا امروزه به صورت متروکه باقی است.
از دیگر کلیساهای تهران باید از کلیسای حضرت مریم، کلیسای سورپ تارگمانچاس در وحیدیه ، سورپ وارتان حشمتیه ، سورپ گریگور لوساوریچ مجیدیه و میناس مقدس در قریه ونک نام برد.
۲- کلیساهای استان کرمانشاه
کلیسای قلب مقدس مسیح
این کلیسا در سال 1914 م به دستور «اسقف یوحنانیان» در زمینی به مساحت 280 متر مربع بنا و توسط ایشان تقدس شد. زیر بنای این کلیسا با احتساب فضای سرایداری، اتاق ها و سایر تأسیسات یک صد و شصت متر مربع است. مصالح به کار رفته در بنا آجر و دارای مختصر تزیینات و آجرکاری است.
نمای خارجی ضلع غربی کلیسا دارای سه طاق نما است. در طاق نمای میانی، ورودی کلیسا قرار دارد و در طاق نماهای طرفین دو پنجره دیده می شود. این در و پنجره ها با قالب های آجری که در بالا به قوسی زیبا ختم می شوند، تزیین شده اند. تزیین نمای خارجی اضلاع شمالی وجنوبی کلیسای نیز طاق نما و پنجره های قوس داراست. با این تفاوت که در ضلع جنوبی پنجره ها مسدود شده و از آن ها به عنوان طاقچه استفاده می کنند. نمای اصلی کلیسا با سنتوری که در وسط یک نورگیر به شکل صلیب تعبیه شده، تزیین شده است. بام بنا شیروانی و سقف آن از داخل با چوب کار شده است.
کلیسای پنطی کاستی
این کلیسا در سال 1955 م به دستور کشیش (تور ما ناصری) بنا شد. وجه تسمیه این کلیسا به این گونه است: پنطی کاست عبدی از اعیاد یهود و به زبان عبری به معانی پنجاهمین است، یعنی پنجاهمین روز از عید که در آن روز روح القدس ظهور می نماید. چون تاریخ اتمام ساخت این کلیسا مصادف این روز است، لذا نام پنطی کاستی را بر آن نهاده اند.
عرصه کلیسا 720 متر مربع و زیر بنای ساختمان اصی آن 170 مترمربع است. در انتهای زمین و در پشت نمازخانه ساختمان دو طبقه سرایداری با زیر بنای 120 مترمربع در هر طبقه قرار دارد. نقشه نمازخانه مستطیل شکل است و در ضلع جنوبی به یک فضای نیم دایره ختم می شود. این فضا محل خواندن خطبه و دعای کشیش است. ورودی کلیسا در ضلع شمالی و دارای طاق رومی است. این طاق بر دو ستون سنگی استوار است. اضلاع شرقی و غربی دارای یک در و چهار پنجره با قوس های هلالی هستند. در نمای خارجی، از اره ای به ارتفاع حدود نیم متر از سنگ تیشه ای کار شده است. مصالح به کار رفته در بنا آجر قرمز رنگ (بهمنی) و ملات آن از ماسه و سیمان است.
نمازخانه
این بنای قاجاری در محله قدیمی «فیض آباد» شهر کرمانشاه قرار دارد. در ضلع شرقی آن بنای دیگری احداث شده که به عصر پهلوی تعلق دارد و هم اکنون مسکونی است. مساحت طبقه اول ضلع جنوبی که نمازخانه را شامل می شود، 162 مترمربع و مساحت کل اعیانی حدود 440 متر مربع است.
این بنا در اصل کلیسای کوچکی بود که از آن با نام نمازخانه مسیحیان یاد می شود. این نمازخانه در دوره های بعد به خانه مسکونی تبدیل شد؛ از این رو معماری آن با خانه های مسکونی هم عصر خویش متفاوت است. تالار نمازخانه در ضلع جنوبی قرار دارد. در حال حاضر این فضا با احداث دیوارهایی به سه قسمت تفکیک شده است. در انتهای تالار سکویی دیده می شود که محل موعظه و انجام مراسم مذهبی توسط کشیش بوده است. تالار با ایوانی ستون دار به حیاط مشرف است. ستون ها با سر ستون های گلدانی تزیین شده اند.
۳- کلیساهای استان آذربایجان شرقی
کلیسای پروتستان
این کلیسا که مخصوص مسیحیان انجیلی است در تبریز ، خیابان شریعتی جنوبی در کوچه والمان واقع شده است .
کلیسای سرکیس مقدس
این کلیسا درخیابان شریعتی جنوبی در محله ی " بارون آواک " تبریز واقع شده و بنای آن در سال1821 میلادی توسط پطروسیان ساخته شده است.
در داخل کلیسا چهارستون آجری با پایه های سنگی ، گنبد بزرگ وسطی و طاق های متعدد ، سقف را نگه داشته اند و محراب و نمازخانه های فرعی را نیز از تالار اجتماعات جدا ساخته اند. تصاویری از حضرت مریم ( س ) ، حضرت عیسی ( ع ) و حواریون ، دیوار غربی کلیسا را زینت بخشیده است.
کلیسای سنت استپانوس در 16 کیلومتری غرب جلفا و به فاصله 3 کیلومتری کرانه جنوبی ارس ، در روستای متروکه ای به نام " دره شام " قرار دارد . نام کلیسا ملهم از نام استپانوس شهید اول راه مسیحیت است و به علت استقرار در روستای دره شام به این نام خوانده می شود.
درباره تاریخ بنای کلیسا ، نظرهای گوناگونی ابراز شده است ، عده ای آن را از بناهای اوایل مسیحیت می دانند. برخی چون " تاورنیه " بنای آن را به دوره صفویه نسبت می دهند ، در حالی که شیوه معماری بنا ، مصالح ساختمانی و تزیینات مفصل و زیبای آن موید این مطلب است که کلیسا همانند و همزمان با کلیساهایی چون طادئوس در بین قرون چهارم تا ششم ه .ق ( دهم تا دوازدهم میلادی ) ساخته شده و سبک معماری آن تلفیقی از شیوه های مختلف معماری اورارتو ، اشکانی و رومی است. بعد از ساخت بناهای شگفت انگیز اچمیادزین ، طادئوس ، آختامار و استپانوس ، این اجتماع سبک ها به نام سبک ارمنی مشهور شد.
این کلیسا در محوطه ای پوشیده از درخت و در دره ای سرسبز واقع شده و حصاری سنگی دورتا دور بنا را احاطه کرده است . این حصار بارویی بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت بند استوانه ای سنگی ، شبیه دژهای مستحکم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلام دارد .
دروازه ی این بارو در وسط دیوارغربی تعبیه شده و دارای دری چوبی و آهن کوبی شده است. در پایه های طرفین و طاق جناغی آن سنگِ تراش با حجاری های ظریف به کار رفته و نقش برجسته ای از حضرت مریم (س) و کودکی حضرت عیسی ( ع) در پیشانی طاق نمای آن به چشم می خورد . در کلیسا به راهروی باریک و تاریکی باز می شود که از جنوب به دیرها و از شمال به کلیسا واز شرق به اصطبل و انبار علوفه راه دارد.
بنای کلیسا از سه قسمت مشخص تشکیل شده : برج ناقوس ، نمازخانه و اجاق دانیال .
برج ناقوس : بر روی ایوان دو طبقه ای متصل به دیوار جنوبی کلیسا ، قرار گرفته و دارای گنبدی هرمی شکل و هشت ضلعی است که بر روی هشت ستون استوانه ای از سنگ سرخ با سرستون های زیبا استوار شده است. پیشانی طاق های بین این ستون ها که پا طاق گنبد برج محسوب می شوند با نقوش برجسته ی فرشته ، صلیب ، ترنج ، ستاره و گل هشت پر زینت یافته است. این برج در زمان عباس میرزا نایب السلطنه مرمت شد.
نمازخانه : در زمینی به ابعاد 16×21 متر بنا گردیده است. درِ ورودی منبت کاری شده و دارای تزیینات بسیار زیبا است . این در وسط ضلع غربی تعبیه شده و از آثار نفیس اوایل دوره قاجاریه و احتمالاَ زمان عباس میرزا نایب السلطنه به شمار می آید . حجاری پایه ها و طاق نماها و نیم ستون ها و زنجیره های جوانب مقرنس کاری ها و تزیینات طاق سرد به قدری بدیع است که بی شک از شاهکارهای هنر حجاری محسوب می شود.
کتیبه ای از سنگ ماسه ای سرخ رنگ به خط نستعلیق بر بالای در ورودی و زیر طاق مدخل کلیسا به چشم می خورد که مورخ سال 1245 ه . ق است . متن کتیبه از خرید قریه " دره شام " جلفا توسط عباس میرزا نایب السلطنه فرزند فتحعلی شاه از محب علی بیگ نخجوانی به مبلغ سیصدتومان و وقف آن به کلیسای سنت استپانوس حکایت دارد.
نقش برجسته هایی از حواریون ، قدیسین و فرشتگان بر پیشانی طاق نماهای اضلاع شانزده گانه ی " گریوگنبد " مشاهده می گردد که در حقیقت پاطاق گنبد بلند و زیبای نمازخانه کلیسا محسوب می شود. پوشش این گنبد به صورت هرمی با سبک خیاری سی و دو پهلویی است که بر روی یک پلان ستاره شکل شانزده پر قرار گرفته است.
داخل طاق نماهای گریو گنبد ، به صورت یک در میان پنجره ای تعبیه شده که طاق هلالی تودرتویی دارد و بالاتر از پنجره ، تصویر برجسته یکی از حواریون در داخل قابی چهارگوش ، نمای بیرونی را زینت می دهد.
فضای داخل کلیسا به صورت صلیب و از سه قسمت شامل ایوان ، نمازخانه و محراب تشکیل شده است .
ایوان بر روی دو ستون ودو نیم ستون قرار دارد . در پشت ایوان و زیر گنبد اصلی ، نمازخانه کلیسا واقع شده است . گوشه های مقرنس پا طاق گنبد دارای تصاویری رنگی است که شیوه نقاشی های مذهبی قرن 16 و17 میلادی را به یاد می آورد.
محراب در جانب شرقی نمازخانه قرار گرفته و 96 سانتیمتر از کف نمازگاه بلندتر است. ازاره ی محراب از سنگ مرمر است و بالای این ازاره ها را هفت طاق نمای جناغی دو طبقه زینت می دهد. ا زجمله تزیینات شگرف درون معبد سه نمازخانه است که وسط محراب قرار داده اند و دوتای دیگر در طرفین شمالی و جنوبی نمازخانه بزرگ و به موازات یکدیگر قرار گرفته اند. این نمازگاه ها از آثار دوره قاجار به حساب می آیند .
اجاق دانیال : تالاری است متصل به دیوار شمالی کلیسا که 6 متر عرض و نزدیک 20 متر طول دارد . این تالار به سه قسمت تقسیم می شود :
1 – اجاق دانیال که به وسیله ی دیوار از تالار جدا شده ، به نام دانیال از قدیسین قرن پنجم میلادی معروف است .
2 – تالار اجتماعات در وسط قرار دارد.
3 – محل غسل تعمید در انتهای شرقی تالار واقع است و در آن سکوی بلندی به چشم می خورد که میز سنگی غسل تعمید در وسط آن نهاده شده است.
درکنار کلیسا دیری نیمه ویران نیز جای دارد. در چهار طرف این دیر اتاق هایی وجود داشت که طبقه ی فوقانی آن برای استراحت مسافران و زائران و طبقه پایین اصطبل چهارپایان بود .
صدها سنگ نبشته به زبان ارمنی در داخل و خارج این کلیسا نصب شده که با ترجمه ی آنها به زبان فارسی می توان به نام بانی کلیسا ، معمار، و تاریخ بنای کلیسا و حتی بخش هایی از تاریخ اقوامی که در این سرزمین می زیستند ، پی برد .
کلیسای شوغات مقدس
کلیسای شوغات مقدس در محوطه گورستان ارامنه واقع در محله مارالان تبریز ، درکنار کلیسای قدیم مریم مقدس از سنگِ تراش و با اسلوبی بدیع ساخته شده است . برخی از مراسم ارامنه در این کلیسا انجام می شود .
کلیسای کاتولیک
این کلیسا در کوچه میارمیار تبریز ، در سال 1910 به شیوه ی معماری گوتیک ساخته شده است . دراین کلیسا تابلوهای زیبای تاریخی از تصاویر مقدس به چشم می خورد.
کلیسای مریم مقدس
کلیسای مریم مقدس در تبریز، انتهای خیابان شریعتی شمالی واقع است . تاریخ بنای این کلیسا 1782 میلادی است و به شیوه معماری ارمنی به شکل صلیب ساخته شده است.
تصاویر زیبایی از حضرت مریم ( س ) ، حضرت عیسی و حواریون و قدیسین ، دیوارهای محراب و گوشه های پاطاق گنبد را زینت بخشیده اند . کلیسای مریم مقدس بزرگترین و قدیمی ترین کلیسای تبریز است که مراسم بزرگ ملی و مذهبی ارامنه از قبیل اعیاد و جشن ها و مجالس دینی در آنجا برگزار می شود.
کلیسای موجومبار
کلیسای موجومبار که به کلیسای " سنت هریپ سیمه " نیز شهرت دارد در روستای موجومبار ، حدود 30 کیلومتری جاده تبریز – مرند واقع شده است .
مؤلف کتاب تاریخچه ارامنه در آذربایجان ( نوره آیرمیان ) می نویسد : " وجود سنگ های رج اول کلیسا نشان می دهد که ساختمان اولیه این کلیسا حدود 800 سال قبل در اوایل قرن سیزدهم میلادی ساخته شده است " ولی به استناد سنگ نبشته ی روی سنگ های زیربنای کلیسا ، این بنا یک بار در سال 1691 میلادی بازسازی شد. در سال 1840 میلادی نیز بر اثر زلزله ی شدیدی که در منطقه روی داد یکی از دیوارهای کلیسا خراب شد که مجدداَ بازسازی گردید.
زیر بنای کلیسا 13×23 متر و به ارتفاع آن 8 متر با سقف شیروانی است که روی آن را خاک و شن پوشانده است . تمامی بنا به سنگ لاشه ساخته شده و ورودی بنا در ضلع جنوبی و غربی کلیسا قرار دارد . تالار کلیسا روی چهار ستون قرار گرفته و محراب کلیسا به شکل نیم دایره در ضلع شرقی و وسط دو اتاق کوچک ساخته شده است . شش نورگیر در بالای دیوارهای غربی وشرقی و دیوار جنوبی و یکی نیز در سقف کلیسا به فضای محوطه بزرگ داخلی بنا ، نور ملایمی می بخشد.
کلیسای هُوانس مقدس
این کلیسا یکی از کلیساهای ارامنه کاتولیک است و نام آن از اسم یکی از حواریون حضرت عیسی ( ع) به نام " یوحنا " که ارامنه به آن " هوانس " می گویند ، گرفته شده است. این کلیسا روی تپه ای مشرف به روستای سُهُرل یا سهرقه مرند واقع شده و در 40 کیلومتری شمال غربی تبریز قرار دارد. هرچند قدمت بنای این کلیسا را به قرون پنج و شش میلادی نسبت داده اند ، ولی بنای اصلی بارها بر اثر ویرانی تجدید بنا شده است.
قدمت بنای فعلی که توسط معماران روسی و فرانسوی ساخته شده است ، به سال 1840 میلادی می رسد . کلیسای هوانس در اثر زلزله ی 1936 میلادی آسیب جدی دید و بعد از آن درها و پنجره های بنا به تاراج رفت .
بنا به صورت مستطیل در ابعاد 5/18 × 5/6 متر ، با نمای آجری ساخته شده و شامل سه قسمت ورودی ، تالار مرکزی و محراب است . ایوان آجری بنا به وسیله ی دو راه پله به برج ناقوس کلیسا که به صورت ستاره ای 16 ضلعی است و 12 متر ارتفاع دارد ، راه می یابد.
پوشش طاق مرکزی به صورت گریو استوانه ای و گنبد مخروطی است. محراب نیز در قسمت شرقی با گنبدی کوچک تر قرار دارد .
۴- معرفی کلیساهای استان قزوین
کلیسای رفیع
کلیسای رفیع در حیاط مدرسه ای به همین نام ، در شهر قزوین قرار دارد . این کلیسا در دوره پهلوی اول ، در این محوطه که از دیرباز مجموعه آموزشی و عبادتی ارمنیان این شهر بود ، ساخت.
کلیسا دارای بنایی آجری با طرحی مبتنی بر محورهای چلیپایی است و فضای اصلی آن به شکل مستطیل و دارای چهار ستون است . محور این فضا ، شرقی – غربی است و در ضلع شرقی آن ، محراب کلیسا قرار دارد که با چند پله از هال نمازخانه جدا می شود . در دو طرف محراب ، دو اتاق کوچک قرار دارد . در ضلع غربی کلیسا ، دری دیده می شود که به فضای زیر برج ناقوس راه می یابد . این فضا طرحی هشت گوش دارد . ورودی کلیسا به شکل نیم دایره و در ضلع جنوبی است و به قرینه ، در ضلع شمالی ، فضایی شبیه به آن ساخته اند .
کلیسای کانتور ( برج ناقوس )
کلیسای کانتور معروف به " برج ناقوس " در جنگ جهانی دوم در زمان اشغال ایران به دست روس ها در شهرستان قزوین ساخته شد. این کلیسای کوچک مانند سایر کلیساها دارای طرحی چلیپایی است و محراب آن رو به شرق است . ورودی کلیسا در ضلع غربی آن قرار دارد و شامل فضای ورودی یا سقف شیب دار و در ورودی است . پس از ورودی ، پیش فضای هال قرار دارد که بالای آن برج ناقوس کلیسا با ارتفاع حدود یازده متر به چشم می خورد . هال شامل نمازخانه و محراب است و در دو طرف آن دو فضای مستطیل شکل قرار دارد . فضای محراب به شکل نیم دایره است و برفراز آن گنبدی قرار گرفته است . فضای نمازخانه دارای گنبد و فضاهای جانبی آن دارای پوشش تخت است . در نمای خارجی این کلیسا ، ستون های تزیینی دیده می شود .
۵- کلیسای سنندج
این بنا در ضلع غربی خیابان نمکی و در محله قدیمی " آقازمان" که محله ای مسیحی نشین است قرار دارد. اواخر صفویه در زمان حکومت شاه عباس دوم ، هنگامی که ارامنه توسط دولت عثمانی به ایران تبعید شدند، گروهی از آنها در شهر سنندج ساکن و احتمالاً درهمان زمان به ساخت کلیسا اقدام نمودند.
شیوه ساخت و نوع معماری کلیسای سنندج تحت تأثیر معماری سبک اصفهانی است و تلفیقی از نماسازی سبک بومی مانند طاق نما و ستون نمای آجری در آن به کار رفته که به فرم مشعل در بخش فوقانی به صورت سه ترکی آجر کاری شده است. خطوط عمودی در نمای بیرونی ساختمان تاکید بر ارتفاع کلیساست.
در گل دسته ناقوس کلیسا کاشی ها و گره چینی قابل ملاحظه است. حجاری سنگ های سر در ورودی که دارای نقش گل لوتوس و ترنج است، کار استادان سنندجی است. این کلیسا دارای قناتی فعال است و آب نمای زیبایی نیز در داخل حیاط آن در ضلع جنوبی دیده می شود.
۶- کلیساهای استان فارس
کلیسای حضرت شمعون غیور
کلیسای حضرت شمعون غیور در خیابان زند، کوچه نوبهار واقع است. " شمعون غیور" حواری دهم بود و طبق یک روایت قدیمی در ایران کشته شد. این کلیسای مسیحی، یکی از زیباترین کلیساهای کشور با رعایت جزئیات معماری ایرانی است. سقف نمازگاه ، طاق ضربی آجری است و به جای دریچه در همه جا پنجره های رنگارنگ با نقشه های مهندسی ریز و بسیار ظریف، به کار رفته است. چنین در و پنجره هایی در خانه های قدیمی شیراز مشاهده می شود. ساخت این کلیسا در سال 1317 پایان یافت. بانی و نخستین کشیش این کلیسا " رالف نارمن شارپ" دانشمند و خاورشناس شهیر انگلیسی است.
کلیسای ارامنه
این کلیسا در سال 1662 میلادی یعنی در زمان سلطنت شاه عباس دوم ساخته شد. تالار نمازگاه این کلیسا یکی از بناهای ظریف باستانی و هنری قرن هفتم شیراز است. نقاشی سقف تالار بسیار زیبا و از طراحی ویژه ای برخوردار است. گچ بری های این تالار نیز از شاهکارهای گچ بری قرن یازده است. این کلیسا در داخل شهر و نزدیک مسجد مشیر و در کنار بازارچه ارمنی ها قرار دارد.
متاسفانه به کلیسای اوریم در سوادکوه مازندران اشاره نشده… حتی عکسهاش هم موجوده