منطقه حفاظت شده دینار کوه ، ایلام

نام انگلیسی :  Dinar Kouh protected area     نام فارسی :  منطقه حفاظت شده دینار کوه

این منطقه با وسعتی در حدود 40579 هکتار در استان ایلام قرار دارد. دینارکوه به موازات کبیرکوه امتداد یافته است . بلندترین قله  این رشته کوه قله کان صیفى است که 2600 متر از سطح دریا ارتفاع دارد . دینارکوه بین دو شهرستان آبدانان و دهلران واقع شده و از جمله کوههاى مهم و مرتفع استان به شمار میرود .  حیات وحش این منطقه عبارتند از کل و بز ، خرس و پلنگ و در زیستگاههای جنوبی و نواحی دشتی و تپه ماهورها حیواناتی نظیر قوچ، میش و آهو نیز زیست می‌کنند.

 

نام و تاریخجه
این منطقه بر اساس مصوبه شماره 217 مورخ 25/ 7/1380 و به استناد بند الف ماده 3 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست و با وسعتی معادل 30 هزار هکتار به عنوان منطقه حفاظت شده جنگلی تعیین گردیده است. از آن تاریخ به بعد منطقه شاهد تحولات مثبتی در روند افزایش گونه‌های گیاهی و جانوری بوده و امروزه این منطقه یکی از مناطق شاخص استان در راستای تنوع گیاهی و جانوری می‌باشد.

 

موقعیت جغرافیایی
منطقه حفاظت شده جنگلی دینارکوه منطقه‌‌ای کوهستانی بوده که در مختصات جغرافیایی E4700 تا E4730 طول شرقی و N3250 تا N3308 عرض شمالی در شهرستان آبدانان استان ایلام واقع شده است.

حد و حدود قانونی
حد و حدود منطقه حفاظت شده جنگلی دینارکوه به شرح ذیل تعیین شده است:
شمالاً: از تنگ خروزان و آب تختان بسمت منطقه بایش و پادامنه کوه کلاونرمه و ادامه آن به آب مال حاضری و پادامنه ارتفاعات گرازان پائین و بالا تا متصل شود به رود خانه انجیره و در امتداد آن به سمت شرق و منتهی‌الیه زمین‌های کشاورزی و در امتداد دامنه شیب شمالی دینارکوه تا متصل شود به محل تلاقی آب خزینه و منتهی‌الیه اراضی روستای هزارانی.
جنوباً: از خط الراس و آبریز شمالی تنگ سیاه و سر چنار و چشمه آب ده بانه تا متصل شود به خط الراس دینارکوه و در امتداد آن به سمت غرب و ادامه تا تنگ سر قدح، ارتفاعات کره کلول، تنگ گرازان و گرازان پائین و بالا تا تلاقی خط الراس کوه کلاو نرمه و رود خانه خروزان.
شرقاً: از منتهی‌الیه اراضی کشاورزی روستای هزارانی در ارتفاع 800 متری از سطح دریا و در امتداد رودخانه خزینه تا متصل شود به خط‌الراس آبخیز شرقی تنگه سیاه و سر چنار تا آب ده بانه.
غرباً: از تلاقی خط‌الراس کوه کلاو نرمه و رودخانه خروزان و در امتداد رود خانه مذکور تا تنگ خروزان و آب تختان.

راه‌های ارتباطی
با توجه به توسعه مراکز مسکونی در نوار شمالی و غربی منطقه حفاظت شده دینارکوه، عمدتاً راه‌های ارتباطی  به منطقه در این نواحی قرار دارند. مهمترین راه‌های ارتباطی به منطقه عبارتند از:

–  جاده آسفالته آبدانان – سایت مخابراتی دینارکوه که به قسمت‌ مرکزی منطقه وارد می‌شود.
– جاده آسفالته آبدانان – روستای گنداب از قسمت شمال غربی منطقه می‌گذرد.
– جاده انجیره – تختان – خروزان در غرب منطقه که از مهمترین راه‌های ورودی به منطقه حفاظت شده دینارکوه است. ضمن اینکه راه‌های فرعی دیگری به منظور دسترسی به داخل منطقه حفاظت شده دینارکوه وجود دارد که عموماً خاکی و مالرو است. این راه‌ها از  اهمیت زیادی برخوردار نبوده و اکثراً مورد استفاده عشایر و دامداران منطقه قرار می‌گیرند.

آبادی‌های داخل و پیرامون منطقه حفاظت شده دینارکوه
با توجه به شکل زمین در منطقه حفاظت‌شده دینارکوه نواحی جنوبی و داخلی منطقه حفاظت شده فاقد هر گونه روستا و مراکز مسکونی می‌باشد، ولی در سایر  قسمت‌ها بدلیل وجود منابع آب و زمین‌های  کشاورزی و … روستاهای زیادی وجود دارند که اقتصاد آنها بر اساس کشاورزی و دامداری سنتی شکل گرفته است.

اکثر روستاها دارای جمعیت کمی بوده و بیشتر به شهرهای نزدیک منطقه مهاجرت کرده‌اند. نظر به اینکه دامداری سنتی یکی از مهمترین مشاغل این روستائیان می‌باشد، از منابع طبیعی داخل منطقه استفاده نموده و در برخی مواقع مشکلاتی را برای منطقه ایجاد می‌کنند.
عمده‌ترین مراکز مسکونی پیرامون منطقه عبارتند از روستاهای خروزان در جنوب غربی، تختان در شمال غربی و روستاهای انجیره و گنداب شهرک هزارانی در شمال منطقه. شهر آبدانان نیز یکی از مهمترین نقاط مسکونی پیرامون منطقه است که در شمال منطقه واقع شده است. اکثر مردم این شهر از منطقه حفاظت شده دینارکوه بعنوان تفرجگاه استفاده می‌کنند. لازم به ذکر  است که روستای سیاخانی در شمال غرب منطقه واقع شده است. با توجه به اینکه شغل مردم این روستا دامداری سنتی است مدتی از سال را به عنوان ییلاق در منطقه سپری می‌کنند.

وضعیت طبیعی
پستی و بلندی
منطقه حفاظت شده دینارکوه، با مساحتی حدود 30 هزار هکتار، منطقه‌ای کوهستانی از سلسله جبال زاگرس بوده که در دامنه ارتفاعی 800 تا 1955 متر از سطح دریا قرار دارد. قله دینارکوه در قسمت مرکزی و زمین‌های کشاورزی واقع در جنوب روستای هزارانی بترتیب مرتفعترین و پست‌ترین نقاط ارتفاعی منطقه را تشکیل می‌دهند. در مجموع این منطقه از ارتفاعات بهم پیوسته و متعددی  تشکیل شده و منطقه‌ای است کوهستانی با راه‌های صعب‌العبور که به لحاظ داشتن پوشش جنگلی تا بلندترین منطقه دارای سیمایی کوهستانی با پوشش جنگلی می‌باشد (شکل 6).

بر اساس مشخصات ارتفاعی، شیب، ریخت‌شناسی و عوارض زمین منطقه به واحدهای کوهستان، تپه‌ماهور و دشت‌های دامنه‌ای تقسیم می‌شود. واحد کوهستان بیش از 80 درصد سطح منطقه را تشکیل می‌دهد که کمتر دستخوش فعالیت انسانی شده و با توجه به تنوع شکل زمین و شرایط فیزیکی از تنوع زیستی و ارزش اکوتوریستی بالایی برخوردار می‌باشد.

شیب‌های تند در مناطق کوهستانی باعث ایجاد طیف وسیعی از سیمای فیزیکی شده است. تیب کوه‌ها، با پستی و بلندی زیاد و تخریب شده نمایان هستند. کوه‌ها معمولاً با شیب بالای 25 درصد و عمدتاً با بیرون‌زدگی سنگی و خاک‌هایی با عمق‌های متفاوت دیده می‌شوند.
تیپ‌ اراضی تپه‌ماهوری با سطوح ژئومرفولوژیکی قدیمی از فرسایش تجمع‌یافته تطبیق می‌نماید که کاملاً تخریب و بریده بریده شده‌اند.
در تیپ‌ دشت‌های دامنه‌ای، شیب و اختلاف ارتفاع زیاد نیست و معمولاً بطور پیوسته بصورت یک نوار در دامنه کوه‌ها دیده می‌شوند. در مجموع در سطح منطقه کوه‌ها و دره‌های زیادی وجود دارد که مهمترین آنها عبارتند از:

کوه‌ها
کوه‌های شمال و شمال غرب: ارتفاعات کره کلول، کلاو نرمه، قدح، کوه تنگ قدح، ارتفاعات دارین و سنجره که دارای پوشش جنگلی تنگ تا نیمه انبوه و انبوه هستند و سیمای جنگلی دارند.
کوه‌های جنوب و جنوب غربی: شامل ارتفاعات لوریزان، وران سیاه، اناران و کان سیاه بوده که دارای پوشش جنگلی نیمه انبوه هستند.
کوه دینارکوه در قسمت‌ مرکزی منطقه حفاظت شده واقع شده که دارای پوشش جنگلی تنگ تا نیمه انبوه و انبوه بوده و سیمای جنگلی دارد.

دره‌ها
با توجه به کوهستانی بودن منطقه و شکل زمین در تمام سطح منطقه دره‌ها و تنگه‌های متعددی وجود دارد که به لحاظ برخورداری از سیمای فیزیکی، پوشش گیاهی، آثار فرهنگی، تاریخی و … از ارزش  اکوتوریستی بالایی برخوردارند. مهمترین این دره‌ها عبارتند از دره گرازان در شمال غربی، دره قدح در شمال، دره شاوشه در شمال، دره خان تل در شرق، دره کول خشکه وردن در شمال، دره تنگ سبزعلی در جنوب شرقی و دره کناره در جنوب شرقی و … .

آب و هوا و اقلیم
در منطقه حفاظت ‌شده دینارکوه واقع در شهرستان آبدانان با توجه به عدم وجود ایستگاه هواشناسی برای دستیابی به آمار اطلاعات قابل استناد، از ایستگاه هواشناسی دهلران بدلیل نزدیکی به این منطقه و داشتن شرایط مشابه استفاده شد. بر این اساس، متوسط مقدار بارندگی سالانه منطقه حدود 2/292 میلی‌متر است که حداکثر آن در ماه‌های دی و بهمن نازل می‌شود. بیشترین نزولات در منطقه بصورت باران است. شکل 10 نقشه همبارش منطقه را نشان می‌دهد. بر اساس آمار موجود، حداکثر بارش 426 میلی‌متر، حداقل آن 152 میلی‌متر و میانگین آن 2/292 میلی‌متر گزارش شده است. حدود 50 درصد بارندگی‌ها در فصل زمستان اتفاق می‌افتد. با توجه به منحنی آمبروترمیک ایستگاه، دوره خشکی منطقه حدوداً از اواسط اردیبهشت تا آبان ماه است.

دمای متوسط سالانه منطقه 6/25 درجه سانتی‌گراد است. شکل 11 نقشه همدمای منطقه را نشان می‌دهد. مرداد ماه با میانگین 1/39 درجه بالای صفر بالاترین و دی‌ماه با میانگین 6/12 درجه سانتی‌گراد کمترین دما را دارند. دمای حداکثر مطلق ماهانه 37 و حداقل مطلق ماهانه 6/14 درجه سانتی‌گراد و میانگین رطوبت نسبی منطقه 8/38 درصد است. آذر ماه با 5/66 درصد بیشترین و مرداد ماه با 5/19 درصد کمترین رطوبت نسبی را دارا هستند.

میانگین تبخیر سالانه منطقه 6/3654 میلی‌متر است. تیر ماه با میانگین 2/565 میلی‌متر بالاترین و دی‌ماه با میانگین 1/68 میلی‌متر پایین‌ترین مقدار تبخیر را دارند. سرعت سالانه باد در منطقه 7/10 متر در ثانیه می‌باشد و جهت وزش باد غالب سالانه، جنوبی است. میانگین ساعات آفتابی منطقه بر اساس اطلاعات موجود 5/265 ساعت بوده و خرداد ماه بالاترین و آذرماه کمترین ساعات آفتابی را دارا هستند. بر اساس اطلاعات این ایستگاه و با توجه به اقلیم‌نمای آمبرژه، منطقه دارای اقلیم بیابانی گرم است.

 

زمین‌شناسی
قسمت اعظم منطقه حفاظت شده دینارکوه در محدوده ساختمانی زاگرس چین‌خورده قرار دارد. این واحد با جهت عمومی شمال غرب-جنوب شرقی از رسوبات پالئوزوییک، مزوزوییک و … بطور شیب روی هم تشکیل شده است.
چینه‌شناسی زاگرس در استان ایلام  نشان می‌دهد که فرآیند رسوب‌گذاری از اینفراکامبرین به بعد بصورت پلاتفرم پوششی زیربنای زمین‌شناسی منطقه را تشکیل داده است. به همین دلیل تحولات زمین‌شناسی در منطقه بر اساس سازندهای مختلف به شرح زیر است:

سازندهای سروک، سورگاه و ایلام از گروه بنگستان بوده که سن این گروه را ازکرتاسه زیرین تا کرتاسه میانی تخمین زده‌اند. جنس این سازندها بترتیب از آهک‌های خاکستری، رسوبات ریز دانه رسی، آهک‌های توده‌ای و ضخیم تشکیل شده است.
سازند سورگاه دارای شیل‌های خاکستری با تناوب آهک و سازند ایلام دارای سنگ‌های متنوعی شامل آهک، رس ریزدانه و لایه‌هایی از شیل است.

سازندهای تبخیری گچساران از گروه فارس بوده که در قسمت‌های غربی و جنوب غربی منطقه با مارن‌های قرمز همراه است. رخساره‌های لهبری، ماسه سنگی از سازند آواری آغاجاری که از سنگ سیلت، مارن‌های شیلی، ماسه سنگ‌های کربناتی و ژیپس تشکیل شده است. سن مجموعه این سازند از میوسن میانی تا پلیوسن متغیر است. در قسمت‌های شمالی و  غرب منطقه نمونه‌ای از این سازند وجود دارد. سازند کنگلومرای بختیاری که رسوبات آن شامل کنگلومرا و ماسه سنگ‌های آهکی است که با سیمان کالسیتی درشت دانه به هم چسبیده‌اند. سن این سازند را پلیوسن تخمین زده‌اند و این سازند در بخش شرقی منطقه گسترش دارد.

خاکشناسی
بطور کلی خاک‌های منطقه را می‌توان بر اساس واحدهای اراضی موجود به شرح ذیل طبقه‌بندی کرد.:
1ـ خاک‌های نواحی کوهستانی منطقه عموماً از جنس آهکی، مارنی، گچی و یا ترکیبی از گچ و آهک هستند و در نواحی مرتفع و در رخنمون‌های سنگی پوشش خارجی فاقد خاک بوده و یا اینکه بطور موضعی دارای خاک کم عمق هستند.
2ـ خاک‌های تپه‌ها که عمدتاً از جنس آهکی، دگرگونی، کنگلومرای آهکی و یا کنگلومرا هستند. تپه‌های سنگی مدور از جنس آهک سخت و با رخنمون‌های سنگی فاقد خاک بوده و تنها در مواردی دارای خاک عمیق هستند.
3ـ تراس‌های  فوقانی دارای خاک‌های سنگریزه‌ای از جنس آهک هستند.
4ـ دشت‌های دامنه‌ای دارای خاک‌های با بافت سنگین و پستی و بلندی کم بوده که در محدوده منطقه حفاظت شده دینارکوه گسترش محدودی دارند. 
5ـ واریزه‌های بادبزنی سنگریزه‌دار همراه با آهک، خاک‌های غالب این گروه را تشکیل می‌دهند. این تیپ در قسمت‌های شرقی منطقه حفاظت شده دینارکوه دیده می‌شود.

در نواحی کوهستانی و مرتفع منطقه حفاظت شده بدلیل بارش‌های تند و جریان سریع آب‌های سطحی، خاک‌هایی که در نتیجه پدیده‌های هوازدگی بوجود آمده‌اند، همراه با جریان آب‌های سطحی در آبراهه‌ها به سمت پائین حرکت داده می‌شوند. در این نواحی عموماً فرسایش خاک شدید است. در نواحی نیمه مرتفع بدلیل وجود آهک‌های آسماری و مقاومت زیاد آنها در مقابل فرسایش، اغلب صخره‌های برجسته تشکیل می‌شود و در برخی قسمت‌ها بدلیل وجود سازندهای مارنی و گچی، فرسایش شدید رخ می‌دهد.

منابع آب
منطقه حفاظت شده دینارکوه از  منابع آبی زیادی برخوردار است. این منابع علاوه بر تاثیر  بسزایی که در غنای زیستی منطقه دارند، جلوه‌های زیبایی را در منطقه ایجاد نموده‌اند که از ارزش اکوتوریسمی زیادی برخوردارند. در محدوده حفاظت شده دینارکوه چندین رودخانه کوچک وجود دارد که عبارتند از رودخانه تختان و خروزان که از مرز غربی منطقه عبور کرده و قسمتی از مرز منطقه را تشکیل می‌دهد. رودخانه چنیز انجیره که از ارتفاعات دامنه‌های جنوبی حوزه کبیرکوه سرچشمه گرفته و از نزدیک روستای انجیره وارد منطقه شده و جلوه‌هایی زیبا را در داخل منطقه ایجاد نموده است. رودخانه قدح که پس از عبور از روستای گنداب وارد منطقه حفاظت شده می‌شود. سایر رودخانه‌ها فصلی بوده و فقط در فصل‌های بارندگی پر آب می‌شوند.

چشمه‌ها
در داخل محدوده حفاظت شده دینارکوه چشمه‌های زیادی جریان دارند که عموماً برای مصارف حیات وحش، دام و شرب روستائیان مورد استفاده قرار می‌گیرند. با توجه به تعداد زیاد این چشمه‌ها فقط به مهمترین آنها اشاره می‌شود: چشمه‌های چال چاله، دره گوش، دوله، گهت، سرداب، سرکنه، نره کچ، مله کور، گرتل، گاره، پیلوا، مله سوره، شاوشه، پیزله، دارین، اشکی، سیاخانی، دائم آب، کول عمار، تلخ آب، چشمه کوه انار، دول دراز، سیادول، چشمه‌های نره نمک و … . با توجه به اینکه منطقه حفاظت شده دارای تابستان‌های بسیار گرم است و دمای هوا به شدت بالا می‌رود، بنابراین دائمی بودن آب آنها از اهمیت زیادی برخوردار است.

تنوع زیستگاهی
پوشش گیاهی
پوشش گیاهی به هر نحوی و به هر صورت مانند جوامع گیاهی مصنوعی، زراعی، باغی، جنگل و مرتع بصورت مستقیم یا غیر مستقیم در ارتباط با زندگی انسان می‌باشد و برای تامین مواد غذایی، دارویی، علوفه، سوخت و تزیینی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بعلت  ستفاده‌های بی‌رویه از مراتع و جنگل‌های منطقه و چرای بی‌موقع و زودرس، پوشش گیاهی و خاک دچار سیر قهقرایی شده و گیاهان خوشخوراک جای خود را به گیاهان نامرغوب، خاردار و یکساله داده و از ارزش و اهمیت مراتع آن کاسته شده است.

توده‌های جنگلی منطقه دینارکوه جزو گروه جنگل‌های بلوط ایرانی بوده و در منطقه بیشتر با سایر گونه‌های جنگلی با ارزش نظیر بنه، بادام کوهی، زالزالک، انجیر کوهی و کیکم دیده می‌شوند. جامعه بلوط این منطقه به لحاظ اینکه آخرین نقطه پراکنش بلوط در جنوب غرب کشور است و در واقع در زون اکوتون و بینابین قرار دارد، از اهمیت اکولوژیکی زیادی برخوردار می‌باشد، به همین جهت و به دلیل همراه بودن با گونه‌های مورد اشاره و با توجه به تقسیم‌بندی‌های انجام شده جنگل‌های منطقه دینارکوه جزو تیپ جنگل‌های بلوط می‌باشند. لذا با توجه به تنوع گونه‌ای و میزان تاج پوشش، 9 تیپ جنگلی مشخص در منطقه وجود دارد که عبارتند از:
– تیپ بلوط نیمه انبوه با تاج پوشش 15- 25 درصد
– تیپ بلوط پراکنده با تاج پوشش 5 -15 درصد
– تیپ بلوط بسیار پراکنده با تاج پوشش 1- 5 درصد
– تیپ بلوط – بادام با تاج پوشش 5 – 15 درصد
– تیپ بلوط – بادام با تاج پوشش 1- 5 درصد
– تیپ بلوط – بنه همراه بادامک با تاج پوشش 5 – 15 درصد
– تیپ بلوط – بنه با تاج پوشش 5 – 15 درصد
– تیپ بلوط – بنه با تاج پوشش 1 – 5 درصد
– تیپ بادامک با تاج پوشش 5 -15 درصد

نزدیک به 90 درصد منطقه دارای پوشش جنگلی نیمه انبوه تا پراکنده است و از این میزان بیش از 85 درصد آنرا گونه غالب بلوط ایرانی (Quercus persica) شامل می‌شود. بقیه گونه‌های همراه زالزالک (Crataegus azorulus)، بنه (Pistaica atlantica)، کیکم (Acer monspessulanum)، بادام (Amygdalus orientalis) و شن و انجیر کوهی (Fica carica)  است.
در منطقه حفاظت شده دینارکوه سه اشکوب بالایی، میانی و تحتانی قابل مشاهده است، بنحوی که اشکوب بالایی از ارتفاع 1800 متر شروع می‌شود و شامل جوامع پراکنده بنه، بلوط و زالزالک و گون می‌باشد. در اشکوب میانی که ارتفاعات 1000 تا 1800 متری را شامل می‌شود، گونه غالب بلوط ایرانی همرام با گونه‌های پسته وحشی، زالزالک، کیکم،  بادام کوهی و انجیر کوهی مشاهده می‌شود. اما گیاهان اشکوب تحتانی گونه‌های علفی را شامل می‌شود که گونه‌های غالب آن عبارتند از شیرین بیان، انواع گوش بره، فرفیون، چمن بز و شکر تیغال.

 

تنوع جانوری
سرزمین ایران بدلیل وسعت زیاد، موقعیت جغرافیایی و شرایط طبیعی خاص خود از غنای گونه‌ای و تنوع زیستی فراوانی برخوردار است. بخش قابل توجهی از فون کشور ایران مربوط به اقلیم حیاتی پالئارکتیک می‌باشد که بزرگترین اقلیم حیاتی جهان بشمار می‌رود و از ایسلند تا ژاپن گسترده است. البته گونه‌های جانوری سایر حوزه‌های زیست جغرافیایی نظیر اورینتال و اتیوپیا نیز در این سرزمین دیده می‌شوند. منطقه زیست جغرافیایی پالئارکتیک از دیرباز تحت تاثیر فعالیت‌های شدید انسانی قرار داشته بطوریکه بسیاری از اکوسیستم‌های آن دچار دگرگونی شده‌اند. دامنه انتشار تعداد زیادی از اکوسیستم‌ها و گونه‌های جانوری این منطقه در اثر فعالیت‌های انسانی محدود گردیده است. شکار و صید بیرویه، تخریب و تبدیل زیستگاه از جمله عوامل مهم در محدودکردن قلمروزیستی گونه‌های جانوری این منطقه بشمار می‌روند. گونه‌های باقیمانده در این منطقه وسیع زیستی که تاکنون توانسته‌اند بقاء خود را  حفظ نمایند عمدتا در نقاط دور و یا غیرقابل دسترس انسان‌ها و یا در مناطق حفاظت شده پناه گرفته‌اند.

در شکل‌گیری زیستگاه‌های گوناگون طبیعت کشور ایران عوامل متعددی از قبیل وضعیت زمین‌شناسی، توپوگرافی، خاک و اقلیم موثر بوده است. تضاد شدید میان عوامل اقلیمی و توپوگرافی در همراهی با تغییرات بارندگی و شرایط خاک تنوع حیرت آوری را در حیات گیاهی کشور و به تبع آن زیستگاه‌های متنوع و در خور توجهی برای زیست‌ انواع جانوران فراهم نموده است. منطقه حفاظت شده دینار کوه نیز علیرغم آنکه در گستره اراضی کوهستانی مناطق خشک و نیمه خشک کشور قرار گرفته است، اما از زیستگاه‌ها و رویشگاه‌های متعددی برخوردار است که هر یک از آنها توسط یک یا چند گونه گیاهی و جانوری اشغال شده است.

اگرچه انتخاب منطقه حفاظت شده دینار کوه بدلیل پوشش جنگلی آن بوده است اما وجود دره‌ها، ارتفاعات، تپه ماهورها و آبشخورهای این منطقه زیستگاه‌های بالقوه مناسبی را برای انواع حیات وحش که ذیلا اشاره می‌گردد فراهم نموده و از این لحاظ از مناطق حائز اهمیت استان ایلام بشمار می‌رود.

پستانداران
تاکنون 16 گونه پستاندار وابسته به 5 راسته و 11 خانواده در این منطقه شناسایی شده که در صورت بررسی و مطالعه بیشتر وجود گونه‌های دیگر، خصوصاً از راسته‌های جوندگان و حشره‌خورها و خفاش‌ها دور از تصور نیست.
از راسته حشره‌خواران تاکنون دو گونه خارپشت در منطقه شناسایی شده است. حشره‌خواران نقش بسیار با ارزشی را در زنجیره غذایی ایفا نموده و از عوامل اصلی کنترل کننده جمعیت حشرات و بسیاری از بی‌مهر‌گان بشمار می‌روند. پراکنش حشره‌خواران در بخش‌های جنگلی و حاشیه جنگل‌های منطقه دینارکوه می‌باشد. از راسته خرگوش‌ها یا لاگومورفها یک گونه خرگوش در منطقه حضور دارد.
خرگوش‌ها بدلیل عادت تغذیه‌ای سرگین‌خواری (کوپروفاژی) می‌توانند بازدهی تغذیه‌ای خود را بالا ببرند و در ردیف علفخوارانی قرار گیرند که بخوبی از تولیدات زیستگاه استفاده می‌کنند. پراکندگی و فراوانی خرگوش‌ها در زیستگاه‌های تپه ماهوری منطقه این امکان را برای زیست پرندگان شکاری و گوشت خواران منطقه که بعنوان طعمه از آنها استفاده می‌کنند، فراهم آورده است.
از راسته جوندگان دو گونه تاکنون در منطقه شناسایی شده است. یکی از گونه‌های مهم این راسته سنجاب ایرانی از خانواده سنجاب‌ها می‌باشد  که در بخش‌های جنگلی منطقه دینارکوه زیست می‌کند. قطع بیرویه درختان بلوط و جمع‌آوری میوه‌های آن توسط مردم از عوامل مهم کاهش جمعیت این گونه بشمار می‌روند. سنجاب‌های ایرانی با جمع‌آوری و زیرخاک نمودن بذور نقش مؤثری را در تولید مثل گیاهان برعهده دارند.

تشی بزرگترین جونده منطقه دینارکوه است که عمدتاً در بخش‌های جنگلی زندگی می‌کند. حیوانی است پرقدرت که به وفور و با پراکندگی بالا در منطقه یافت می‌شود. این حیوان که از کلیه قسمت‌های گیاهان تغذیه می‌کند به گیاهان پیازدار و علفی تمایل داشته و فقط در صورتی از پوست تنه درختان و اصولاً درختان جنگلی استفاده می‌کند که پوشش علفی یا تخریب شده و یا در دسترس نباشد.
از راسته گوشتخواران 9 گونه تاکنون در منطقه گزارش شده است. از جمله گونه‌های مهم و حائز اهمیت می‌توان به پلنگ، خرس قهوه‌ای، کفتار، گرگ و گربه وحشی اشاره کرد. آماربرداری دقیق از گونه‌های گوشتخوار عمده این منطقه از اولویت خاصی برخوردار است. با توجه به تعارضات صورت گرفته در منطقه، جمعیت بعضی از این گونه‌ها نظیر پلنگ و خرس قهوه‌ای در معرض تهدید است. پلنگ یکی از گونه‌های شاخص منطقه است که معمولا ارتفاعات و مناطق جنگلی را برای زیست انتخاب می‌کند. زیستگاه پلنگ در ارتفاعات دینارکوه، کره کلول، سپاه و سرچنار قرار دارد.

خرس نیز در نقاط مرتفع منطقه بویژه ارتفاعات کوه کلاونومه و منطقه پایش، گرازان بالا و پایین، ارتفاعات کوه کلول، کان سیاه، دربند، خروش قدح، ارتفاعات دارین ، شاوشه سیاه کوه، پادامنه کوه ترمله و خال تل تنگ‌زی دیده می‌شود.
از راسته زوج سمان دوگونه کل و بز و گراز در منطقه دینارکوه یافت می‌شود. کل و بز از خانواده گاوسانان، در زمان‌های نه چندان دور در مناطق صخره‌ای و ارتفاعات بلند و نیز کمرکش کوه‌های کره‌کلول، کان سیاه، دربند، خروش قدح، ارتفاعات دارین، شاوشه و سیاه کوه در جمعیت‌های قابل توجهی روزگا می‌گذراندند. زیستگاه‌های فوق که از مهم‌ترین زیستگاه‌های مرتفع و نیمه مرتفع منطقه بشمار می‌روند، امروزه جولانگاه جمعیت اندکی از این گونه می‌باشد.
خوک وحشی (گراز) نیز بدلیل سازگاری بالا با شرایط محیطی، غذای فراوان و زادآوری بالا و عدم شکار در سرتاسر منطقه با جمعیت چشمگیری در منطقه آمد و شد می‌کند.

 

پرندگان
کشور ایران سرزمینی است که از فون پرندگان غنی و متنوعی برخوردار است. بخش عمده فون پرندگان این کشور مربوط به اقلیم حیاتی پالئارکتیک می‌باشد. طیف گسترده زیستگاه‌ها و موقعیت جغرافیایی ایران که در تلاقی سه منطقه عمده جانوری قرار گرفته است در شکل‌گیری تنوع و کثرت پرندگان این کشور نقش بسزایی ایفا نموده است.
براساس گزارش منتشر شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست تعداد پرندگان ایران به 502 گونه می‌رسد که در 20 راسته، 79 تیره، 22 جنس و 78 خانواده طبقه‌بندی شده‌اند.

سهم منطقه حفاظت شده دینارکوه از پرندگان ایران که تاکنون شناسایی شده‌اند، 46 گونه است که متعلق به 7 راسته و 19 خانواده می‌باشند. منطقه مذکور با برخورداری از شرایط متنوع زیستگاهی از لحاظ تنوع پرندگان نیز درخور توجه است. حضور 10 گونه پرنده شکاری از قبیل قرقی، سارگپه معمولی، سارگپه پابلند، عقاب دو برادر،  دلیجه، بالابان و شاهین که از گونه‌های حمایت شده نیز بشمار می‌روند بر اهمیت این منطقه افزوده و ضرورت حفاظت هرچه بیشتر از آن را دو چندان می‌نماید. این پرندگان که از خزندگان و پستانداران کوچک منطقه تغذیه می‌نمایند، نقش مؤثری را در کنترل جمعیت این گونه‌ها ایفا می‌کنند. از راسته گنجشک‌سانان نیز تاکنون 25 گونه شناسایی شده است که در صورت مطالعه بیشتر، امکان وجود گونه‌های دیگر از این راسته در منطقه دور از انتظار نیست. اکثر گونه‌های پرندگان موجود در منطقه دینارکوه (به استثناء تعدادی از گونه‌های پرندگان شکاری) به تولید مثل پرداخته و جوجه‌آوری دارند که در صورت حراست مطلوب از زیستگاه‌های آنها، هر ساله به جمعیت این گونه‌ها در منطقه افزوده خواهد شد و اهمیت منطقه مذکور را در حمایت از این گونه‌ها افزایش می‌دهد.

 

خزندگان و دوزیستان
خزندگان و دوزیستان جانورانی بسیار سودمند برای طبیعت می‌باشند و در تعادل اکولوژیک و برقراری چرخه انرژی نقش بسزایی دارند. خزندگان در تعادل جوندگان و اثرگذاری آنها بر کشاورزی نیز مؤثرند. موقعیت منطقه حفاظت شده دینارکوه و تنوع شرایط زیستگاهی آن به گونه‌ای است که بنظر می‌رسد دارای فون ارزشمندی از خزندگان باشد. متاسفانه تاکنون نسبت به شناسایی خزندگان و دوزیستان این منطقه مطالعات جدی و جامعی صورت نگرفته است.

 

مدیریت منطقه
این منطقه نیز همانند منطقه حفاظت شده جنگلی کبیرکوه با گذشت چند سال از تصویب آن به عنوان حفاظت شده هنوز دارای تشکیلات مستقل نیست و توسط اداره حفاظت محیط زیست شهرستان آبدانان کنترل و مدیریت می‌شود. با توجه به وسعت حوزه شهرستان و تعدد زیستگاه‌های آبی و خشکی، نیروهای شاغل در اداره یاد شده بسیار مشکل می‌توانند از عرصه‌ها طبیعی منطقه حفاظت کنند. همچنین منطقه مذکور فاقد طرح مدیریت بوده و از این رو زون‌بندی در آن صورت نگرفته است. به همین دلیل حوزه منطقه با توجه به قابلیت‌های آن از نظر کاربری و استعداد و اهداف چندگانه مورد انتظار از یکدیگر تفکیک نشده و با وجود تمام قابلیت‌های خود از نظر حفاظتی، پژوهشی، آموزشی و تفرجگاهی بدلیل فقدان طرح مدیریت دارای برنامه مشخصی نبوده و فاقد طرح اجرایی در زمینه مدیریت می‌باشد. با توجه به صعب‌العبور بودن منطقه تعارض به منطقه در حال افزایش است که در صورت عدم توجه به آن و عدم اجرای طرح مدیریت منطقه در آینده‌ای نزدیک با مشکلات عدیده‌ای روبرو خواهد شد.

 

اهمیت منطقه
دینارکوه در حد فاصل دو نوع اقلیم گرم و خشک نواحی جنوبی و سرد نواحی کبیرکوه واقع شده که سبب ایجاد یک زیست‌بوم منحصر به فرد از نظر حیات وحش و پوشش گیاهی شده است. منطقه حفاظت شده جنگلی دینارکوه بدلیل شرایط طبیعی خود و برخورداری از تنوع زیستگاهی، تنوع گیاهی و جانوری دارای ارزش‌های پژوهشی، آموزشی و تحقیقاتی زیادی در زمینه‌های مختلف است که تاکنون مورد استفاده قرار نگرفته است.
منطقه مذکور از نظر تفرج دارای قابلیت‌های فراوان است و یکی از تفرجگاه‌های مهم مردم منطقه به حساب می‌آید. جذابیت‌های طبیعی و متنوع آن برای جلب توریسم (اکوتوریسم) از کمیت و کیفیت بالایی برخوردار است. برخی از مسیرهای اکوتوریستی منطقه عبارتند از:

دره و تنگه سپا و سرچنار
این تنگه به طول حدود 4 کیلومتر در قسمت‌های میانی منطقه حفاظت شده دینارکوه و در فاصله حدود 15 کیلومتری غرب شهر آبدانان واقع شده است. این منطقه به لحاظ داشتن گونه‌های گیاهی دارویی، صخره‌های دیدنی، منابع آبی، پوشش گیاهی انبوه با گونه‌های گیاهی و جنگلی نظیر بلوط، بنه، کیکم، ارجن، زالزالک، آویشن، پونه، گل مریم و… ، تیغه‌های سنگی زیبا، زندگی عشایری، دسترسی آسان با وسایل نقلیه، وجود راه‌های دسترسی به ارتفاعات مشرف به تنگه، نزدیکی به سایت‌های مخابراتی و اطلاعاتی دینارکوه و برخورداری از امنیت کافی دارای ارزش اکوتوریستی نسبتاً خوبی بوده و همواره  مورد توجه علاقمندان طبیعت است و بعنوان یکی از یورتگاه‌های ییلاقی منطقه بشمار می‌رود.

چاه کبوتران
این چاه که بصورت کاملاً طبیعی و در اثر حرکات داخلی زمین ایجاد شده است، در قسمت‌های مرتفع منطقه قرار گرفته که به لحاظ برخورداری از شرایط زیستی مناسب، زیستگاه تعداد زیادی کبوتر چاهی است. شکل آن تقریبا دایره‌ای، با قطر دهانه 2 متر و عمق 20 متر است .. این چاه در مسیر جاده بوده و دسترسی به آن آسان است.

مرغزار منطقه اردوگاه
در منطقه حفاظت شده جنگلی دینارکوه با توجه به شکل زمین در قسمت‌های مرتفع بدلیل برخورداری از خاک‌های عمیق، مرغزارهایی با وسعت کم در فصل بهار ایجاد می‌شود. این منطقه موسوم به اردوگاه که در حال حاضر فاقد هر گونه امکانات و تاسیسات است، از مهمترین این مرغزارهاست. در این منطقه به لحاظ مسلط بودن به دره‌های عمیق، وجود زندگی عشایری، چمن‌زارهای دیدنی، درختان کهنسال و آب و هوای مطبوع در فصول گرم سال از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این منطقه در صورت تامین آب شرب جهت ایجاد کمپینگ فصلی مناسب است.
همچنین منطقه دارای جاذبه‌های طبیعی فراوانی است، بطوریکه توده‌های جنگلی منطقه دینارکوه جزو گروه جنگل‌های بلوط ایرانی بوده  و در منطقه بیشتر با سایر گونه‌های جنگلی با ارزش اکوتوریستی نظیر بنه، بادام کوهی، زالزالک، انجیر کوهی و کیکم دیده می‌شوند. جامعه بلوط این منطقه به لحاظ اینکه آخرین نقطه پراکنش بلوط در جنوب غرب کشور است و در واقع در زون اکوتون و بینابین قرار دارد از اهمیت اکولوژیکی برخوردار است. به همین دلیل همراه بودن با گونه‌های مورد اشاره دارای ارزش اکوتوریستی و حفاظتی می‌باشد.
مشکلات، فعالیت‌های موثر و عوامل تهدید کننده
از عوامل تاثیرگذار و مخرب بر مناطق حفاظت شده فعالیت‌های مختلف نظیر جاده‌سازی، بهره‌برداری از معادن، شکار و صید و تصرفات عدوانی و … است که در هر منطقه بسته به شرایط طبیعی و انسانی آن متفاوت است. در منطقه دینارکوه عوامل زیر تاثیرگذاری بیشتری دارند:
1-  جاده‌سازی: دو جاده آسفالته در منطقه وجود دارد. یکی از آنها جاده آسفالته‌ای است که شهر آبدانان را به سایت مخابراتی دینارکوه متصل می‌کند و دیگری جاده آسفالته آبدانان به روستای انجیره که از حاشه شمال غربی منطقه عبور می‌کند. همچنین تعدادی جاده خاکی فرعی که به منظور تردد عشایر در منطقه احداث شده است.
2 –  شکار و صید غیر مجاز: شکار و صید بی‌رویه همچنان به عنوان یکی از عوامل تهدید کننده چرخه زیستی مناطق محسوب می‌شود که منطقه دینارکوه نیز نمی‌تواند از این امر مستثنی باشد.
3- چرای دام: با توجه به وجود دام تا چهار برابر ظرفیت مراتع استان، فشار چرای دام در تمام مناطق که دارای عرصه‌های مرتعی هستند، مشهود است. منطقه حفاظت شده دینارکوه نیز از این قاعده مستثنی نیست.
4– تصرفات عدوانی: تجاوز به عرصه‌های ملی، شخم زدن و کشاورزی در این مناطق بسیار زیاد است که بایستی کلیه ادارات دولتی ذیربط طی یک اقدام هماهنگ از این اقدام جلوگیری کنند.
5- عدم وجود یگان حفاظتی.
6- بیماری لورانتوس: گیاهی است نیمه انگلی  که پوشش جنگلی را بعنوان گزینه میزبان انتخاب نموده و در طولانی مدت مرگ تدریجی درخت را به دنبال خواهد داشت. در منطقه حفاظت شده دینارکوه در مناطق جنگلی سپاه و سرچنار جنگلهای بلوط به گیاه نیمه انگلی لورانتوس آلوده شده اند .

 

پیشنهادات
1- از ورود دام غیر مجاز به منطقه جلوگیری گردد.
2- از دخل و تصرف، شخم زدن و تبدیل اراضی ممانعت به عمل آید. از آنجاییکه شخم زنندگان مدعی هستند که قبل از اعلام دینارکوه بعنوان منطقه حفاظتی در آنجا صاحب زمین بوده اند در صورت امکان بهتر است نسبت به خرید اراضی مورد ادعا از شخم زنندگان اقدام گردد تا بهانه ای در خصوص تبدیل اراضی وجود نداشته باشد.
3- تهیه و اجرای طرح جامع مدیریت گامی اساسی در جهت حفاظت هر چه بهتر از منطقه بشمار
می آید.
4- احداث و تجهیز یک واحد محیط بانی در منطقه و استقرار 4 نفر نیروی اجرایی مسلح با 2 سرباز، اختصاص خودروی صحرایی و موتور سیکلت بهمراه تامین برقراری سیستم ارتباط بی سیم ضروری است.
5- ارتقاء سطح حفاظت منطقه به پارک ملی جنگل از دیگر گزینه های مورد توجه در خصوص حل مشکلات منطقه می تواند باشد.