در این پژوهش ابتدا به شناسایی و بررسی فواید و مزایای گیاه بنه پرداخته شده است و ارزش زیست محیطی آن مورد برررسی قرار گرفت و سپس به بررسی وضعیت این گیاه در دهستان جبل (بخش کوهپایه- استان اصفهان) پرداخته شد و بدین منظور با مراجعات مکرر به اکثر مناطق این دهستان بخصوص مناطق کوهستانی جهت بررسی وضعیت کلی(شرایط حال، گذشته و آینده) این گیاه مورد ارزیابی قرار گرفت. در نهایت برای استفاده بهینه و همچنین حفاظت از این گیاه جهت بهبود شرایط زیست محیطی منطقه چه به لحاظ گیاهی و جانوری پیشنهاداتی ارائه شده است.
موقعیت منطقه مورد مطالعه
دهستان جبل یکی از 18 دهستان شهرستان اصفهان می باشد که در فاصله85کیلومتری شمال شرق شهر اصفهان واقع شده است و 558کیلومتر مربع وسعت دارد و در 52درجه و 32 دقیقه تا 52 درجه و 61 دقیقه طول شرقی و32 درجه و 61 دقیقه تا 32 درجه و 81 دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است.
ارتفاع اکثر مناطق آن بالای 1600متر بوده و دارای قلل متعددی می باشد که بلندترین آن کوه میل با ارتفاع 3030 بوده و دارای بیش از 8 قله با ارتفاع بیش از 2500 متر می باشد. بارندگی سالانه این دهستان" با استفاده از آمار 12 ایستگاه سینوپتیک استان اصفهان و نرم افزار SPSS و رگرسیون گیری ،کمتر از 250میلیمتر برآورد شد" و گیاهان بنه شناسایی شده اکثرا در خط ارتفاعی بالای 2000 متر قرار دارند. هرچند که تعداد زیادی از آنان در اکثر مناطق یافت می شوند ،اما به هر حال با توجه به کوهستانی بودن منطقه مورد مطالعه اکثر این کوهستانی هستند.
وضعیت گیاه بنه در دهستان جبل
درخت بنه یا پسته وحشی یکی از درختان موجود در دهستان جبل است. پسته وحشی از گیاهان درختی بلند قامت نواحی ارتفاعات کوههای نیمه خشک محسوب می شود. ارتفاع متوسط این درخت معمولا" بین یک تا سه متر بوده ولیکن در برخی نقاط حتی به ٧مترنیز می رسد. درختی است دو پایه، دارای برگهای تک شانه ای واجد یک تا ٧برگچه) برگچه ها بیضوی تخم مرغی شکل) میوه پسته وحشی شفت کوچک ( بطول ۵تا ٨میلیمتر و عرض ۴تا ۶میلیمتر) ابتدا صورتی سپس قرمز و در زمان رسیدن کامل، پوشش میوه سبز رنگ می باشد.
از آنجاییکه قسمت شمالی دهستان جبل را رشته کوه های مرکزی(مارشنان) در برگرفته و در واقع می توان گفت نیمی از این دهستان را منطقه کوهستانی تشکیل داده است و دارای بیش از 5 قله با ارتفاع بیش از 2500 متر می باشد که مهم ترین آن کوه میل با ارتفاع 3035 متر می باشد. میزان بارندگی سالیانه کوهستان مارشنان 100 تا 200 میلیمتر بوده و جزو مناطق خشک محسوب می شود. میانگین دمای سالیانه بین 10 تا 20 است[2]. از آنچه در این دهستان و با مراجعات مکرر به اقصی نقاط کوهستانی آن و همچنین با دیدار از سالمندان مناطق روستایی، مشاهده گردید این بود که در تمامی مناطق آن به خصوص کوهستانی، درختان متعدد تنومند با قطر 1 تا 5/1 متر وجود دارد و از طرفی تعداد بیشماری از آنان نیز طی 40 تا 50 سال گذشته برای مصارف سوختی و الوار سازی قطع گردیده اند و در پی آن در اطراف تنه بریده شده شاخه های متعددی رویش یافته که به دلیل چرای دام نتوانسته اند به صورت تک درخت درآمده و به صورت افشان گسترش یافته اند. با توجه به کاهش دامداری در این دهستان تعداد بیشماری از درختچه های کوچک در گوشه و کنار مناطق کوهستانی به عمل آمده که نیازمند نظارت و مواظبت می باشند. بنابراین با توجه به بارندگی ناچیز این منطقه (100تا200) میلیمتر در طول سال، این گیاه بهترین پوشش درختی این منطقه نیمه خشک می باشد و می توان با گسترش آن در جهت تلطیف هوای منطقه، تقویت آب های زیر زمینی، جلوگیری از جریان یافتن سیل، افزایش تنوع زیستی گیاهی و جانوری و بسیاری از موارد دیگر بهره جست. بنابراین با توجه به مقاومت زیاد این گونه نسبت به خشکی آب و هوایی و همچنین فواید فراوان برای شرایط زیست محیطی بهترین پوشش گیاهی برای این مناطق می باشد.
جنس بنه ( pistatic) متعلق به خانواده Anacardiceae می باشد این جنس در نیمکره شمالی و در چهار قاره آسیا، اروپا، آفریقا و آمریکا بین عرض های 15 تا 45 درجه پراکنش دارد. ولی بیشترین انتشار آن بین عرض های جغرافیایی 20تا 43 درجه شمالی است [ 8]. در ایران تا کنون 5 گونه از این جنس گزارش شده است . به طور کلی گونه ها جنس بنه در ایران به غیر از منطقه مرطوب خزری ، کویرها و بخش های جلگه ای دریای عمان و خلیج فارس در سایر نقاط پراکنش دارد. معروفترین گونه جنس بنه در ایران از نظر پراکنش و اهمیت گونه Pictacia atlanticasul muntica است. مطالعات و گزارشات مستند موجود در خصوص پسته وحشی بیانگر این است که رویشگاه های این گیاه با ارزش و مقاوم به خشکی و سایر شرایط نامناسب محیطی که سطحی معادل 4/2 میلیون هکتار از کشور را می پوشاند بدلایل مختلف از جمله چرای دام، آتش سوزی، تغییر در کاربری زمین ، بهره برداری نادرست از صمغ آن، عوامل ژنتیکی و محیطی متعدد، همراه با سایر فعالیت های انسانی مورد تخریب و تجاوز قرار گرفته است. در بسیاری از موارد نیز منجر به خرد شدن رویشگاه ها گردیده که خود عامل دیگری است که مجموع حیات کیاهی و جانوری ساکن در این زیستگاه ها را تهدید می کند
.
درخت بنه درختی بلندقامت و از نواحی کوههای نیم‌خشک محسوب می‌شود. ارتفاع این درخت معمولا بین یک تا سه متر بوده و لیکن در برخی نقاط حتی به 7 متر نیز می‌رسد. درختی است دوپایه دارای برگهای تک شانه‌ای (یک تا 7 برگچه)، برگچه‌ها بیضوی تخم‌مرغی شکل گلآذین نر خوشه مرکب به طول 5 تا 12 سانتیمتر و گلآذین ماده خوشه مرکب به طول 7 تا 15 سانتیمتر میوه پسته وحشی سفت کوچک (بطول 5 تا 8 میلیمتر و عرض 4 تا 6 میلیمتر) در اغلب نقاط کوهستانی نیم‌خشک کشور مانند بلوچستان تا خراسان، لرستان، کردستان، اصفهان، فارس، خوزستان، کرمان و یزد و تهران به صورت گونه‌ای بومی و شاخص حضور دارند. این درختچه به همراه بادام کوهی عنصر اصلی و شاخص بخش کوهستان‌های خشک و نیم‌خشک ناحیه رویشی ایرانی – تورانی را تشکیل می‌دهد. سیستم ریشه‌ای این درخت سازگاری بسیار مطلوبی را به نقاط سنگلاخی و دامنه‌های کوههای آهکی و بازالتی داشته است این درخت با مقاومت زیاد در مناطق کوهستانی با آب و هوای نه‌چندان سرد می‌روید و امروزه در لیست درختان حفاظت‌شده قرار دارد
.
نتیجه
با مراجعات مکرر به اکثر مناطق این دهستان بخصوص مناطق کوهستانی مشاهده گردید که در گذشته به دلیل استفاده از این درخت، چه به لحاظ بهره برداری از چوب و چه به لحاظ استفاده از صمغ آن، تعداد بیشماری از این درختان تنومند قطع گردیده و با توجه به رویش مجدد از تنه اصلی و از طرفی چرای بی رویه دام، این نهال تازه نتوانسته شرایط اولیه را کسب نماید و به همین دلیل در معرض خطر نابودی قرار گرفته است. بنابراین با توجه به شواهد و شرایط زمین شناسی این دهستان برای توسعه مجدد درختان بنه مناسب بوده و از آنجاییکه این دهستان در منطقه خشک کشور واقع گشته این درخت مناسب ترین پوشش گیاهی درختی برای این منطقه می باشد و می تواند در برابر شرایط سخت محیطی مقاومت نماید و با تقویت و حفظ این گیاه می توان هم به لحاظ اقتصادی هم به لحاظ زیست محیطی، به منطقه کمکی شایانی را نمود و با راهکارهایی اساسی در روند گسترش هر چه بیشتر این گیاه اقدام نمود.
پیشنهادات
1- بایداقدامات مدیریتی لازم درجهت کاشت وترمیم قسمت های تخریب شده این جامعه گیاهی اعمال گرددوحتی الامکان تک درختان غیربومی ریشه کن شده وبه جای آنهادرختان بومی مثلا بنه کاشته شود.
2- باتوجه به اینکه جامعه گیاهی بنه عموما درنقاط مرتفع واکثرا باشیب های بالااستقراریافته است.به منظورپیشگیری ازهرزروی آب وایجادفرسایش خاک بایدباتوسل به روشهای طبیعی آبخیزداری درجهت کنترل ومهارآبهای جاری وحفاظت ازخاک این منطقه اقدام نمود.
3-بهره برداری ازدرختان بنه دررویشگاههای آنهابایدچارچوب طرح های بهره برداری درحد توان وظرفیت اکولوژیکی مناطق صورت گیرد وبایدازهرگونه بهره برداری بی رویه وغیراصولی ازاین درختان به شدت جلوگیری نمود.
4 -دربهره برداری ازدرختان بنه به منظوراستحصال رزین باید به جای روشهای سنتی مانند تیغ زدن ازروشهای نوین وعلمی استفاده نمود که تحقق این امرخودبه نقش بسیارمهم مسوولین درآموزش روستاییان وبهره برداری مناسب وابسته است.
5- باتوجه به اینکه تجدیدحیات طبیعی این درختان متکی به رویش بذرمی باشد که درشرایط فعلی این روند مختل گردیده است درچنین شرایطی باید ضمن پیشگیری ازورود دام وکنترل چرای بی رویه دراین رویشگاهها،برای احیاء وبازسازی این درختان به جنگل کاری با نهال های ازقبل تهیه شده ازاین زیرگونه اقدام نمود.
منابع
1- اشرفی، کبرا و همکاران، 1383. معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه ورامین، مجله پژوهش و سازندگی در منابع طبیعی، شماره 62، 52
2- جعفری، عباس، 1368. گیتا شناسی ایران(کوهها و کوهنامه ایران)، جلد اول، انتشارات گیتا شناسی، 500
3- رضایی، سید علی اکبر و رضوی، سید علیرضا، 1384. ارزیابی مقدماتی استقرار درختان مقاوم در منطقه نیمه خشک گرابسر(سواد کوه مازندران)، مجله پژوهش و سازندگی در منابع طبیعی، ش66، 90
4- روزنامه جمهوری اسلامی، 1389(http://www.jomhourieslami.com/1389)
5- زاهدی پور، حجت اله، و همکاران، 1383. بررسی پراکنش، اکولوژی و فنولوژی پسته وحشی در استان مرکزی مطالعه موردی: رویشگاه کوه نظر کرده- شهرستان ساوه، مجله پژوهش و سازندگی در منابع طبیعی، شماره64،90
البته فراموش نشود که این واقعا” درخت چرمالی است