پناهگاه حیات‌ وحش نایبندان، طبس

نام انگلیسی:  Naybandan nature reserve     نام فارسی :  پناهگاه حیات‌ وحش نایبندان

پناهگاه حیات‌ وحش نایبندان در موقعیت جغرافیایی N3236 E5633 در استان یزد واقع است. پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس که در عمق کویر یزد – طبس واقع شده جاذبه ای بکر و تماشایی است که علاقمندان به حیات وحش را به سوی خود می خواند. یزد از جمله مناطقی است که 14 منطقه حفاظت شده، پناهگاه حیات وحش و پارک ملی دارد که وسعت آنها به بیش از دو میلیون و 700 هکتار می رسد اما این مناطق کمتر به علاقمندان حیات وحش معرفی شده اند و بسیاری از آنها در گمنامی به سر می برند. پناهگاه حیات وحش نایبندان در عمق کویر یزد – طبس نیز از جمله جاذبه های بکری است که کمتر به معرفی آن پرداخته شده در حالی که این پناهگاه می تواند به عنوان جاذبه گردشگری حیات وحش معرفی شود و سالانه هزاران نفر از علاقمندان را به سوی خود جذب کند.

پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس واقع در مناطق خشک ایران با هدف حمایت از گونه های جانوری کمیاب مانند جبیر، یوزپلنگ و … از اول آذرماه سال 1374 تا اول آذرماه سال 1379 به مدت پنج سال به عنوان منطقه شکار ممنوع انتخاب شد و در نهایت با تلاش ماموران محیط زیست و احیای حیات وحش منطقه در سال 1380 مساحتی بالغ بر یک میلیون 422 هزار و 542 هکتار از این عرصه به پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس ارتقا یافت. بخش عمده این منطقه را سیمای دشتی تشکیل می دهد که در نزدیکی تیپ کوهستان قرار دارد و دارای شوره زارهای وسیع است.

نایبندان را به دلیل برخورداری از گونه های مختلف و متنوع جانوری و گیاهی می توان تصویری از اوج زیباییهای خلقت دانست. از مهمترین ویژگی های این پناهگاه، وجود یکی از مهمترین زیستگاه های یوزپلنگ آسیایی در این منطقه است و وجود زیستگاه های متنوع و کاروانسراهای قدیمی نیز زمینه فعالیت علمی و گردشگری در این پناهگاه را فراهم کرده است. پناهگاه حیات وحش نایبندان در جنوب و جنوب غربی طبس واقع شده است. فاصله پناهگاه با مرکز استان حدود 200 کیلومتر و فاصله تا شهر طبس حدود 400 کیلومتر است و مسیرهای دسترسی به آن شامل جاده اصلی یزد – طبس و نیز جاده اصلی طبس – راور است که هر دو جاده به عنوان بخشی از مرز منطقه نیز محسوب می شوند. پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس، بیابانی با چشم اندازهای وسیع و زیبا، واجد ارزشهای گردشگری طبیعی است.

وجود دق های وسیع و اراضی تپه ماهوری، ماسه بادی و شوره زارهای گسترده از جلوه های موجود در پناهگاه است. علاوه بر آن وجود رویش گاه های جنگلی طبیعی و نسبتا گسترده تاغ در پیرامون این بیابانها و تپه ماهورهای ماسه ای در بخشهای شرقی و مرکزی منطقه از عمده ترین چشم اندازهای زیبای منطقه محسوب می شود. گرچه سیستم خشک پناهگاه حیات وحش نایبندان به دلیل وجود برخی موانع طبیعیع شرایط لازم را برای فعالیتهای کشاورزی ندارد اما امکان رشد و گسترش بخشی از جوامع گیاهی و امکان زیست بسیاری از گونه های جانوری را فراهم کرده است. پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس در ناحیه رویشی ایران و تورانی واقع شده است و با توجه به رطوبت کم، فقدان منابع آبی و تبخیر زیاد، اجتماعات نباتی خشکی پسند در منطقه حضور دارند.

به طوری کلی تاکنون 177 گونه گیاهی در این پناهگاه شناسایی شده که نام 26 گونه از آنها در فهرست سرخ موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع آمده است و و تنها پنج گونه از این دسته آندمیک نیستند. چوبک تماشایی، کلا میرحسین خار سفید، کلاه میرحسین دم عقربی، بادام عاجی، بادام خاکستری، گون درختچه ای، زیره کرمانی و زیره سیاه را از انواع گونه های گیاهی این منطقه برشمرد که این گونه ها از ارزش حفاظتی بالایی برخوردارند.

گرچه تنوع حیات وحش در پناهگاه حیات وحش نایبندان به اقتضای ماهیت طبیعی و شرایط اکولوژیک منطقه زیاد نیست اما گستردگی وسعت پناهگاه، تعارضات اندک و وابستگی ناچیز جوامع انسانی به منابع طبیعی منطقه، شرایط طبیعی و نسبتا بکری را برای زیست گونه های بومی و ارزشمند پناهگاه فراهم آورده است. جمعیت های نسبت مناسبی از قوچ و میش در تپه ماهورها تا دامنه ارتفاعات نایبند وجود دارند و به همراه جمعیت کم تراکم جبیر در زیستگاه های دشتی و تپه ماهورها طعمه های مناسبی را برای معدود بازمانده های یوزپلنگ آسیایی فراهم کرده است.

کل و بز سلطان صخره ها و ارتفاعات پناهگاه به ویژه قله نایبند محسوب می شود و شواهدی نیز مبنی بر زیست پلنگ در این ارتفاعات به دست آمده است. ر زیستگاه های مختلف پناهگاه حیات وحش نایبندان، گونه های متعددی از راسته حشره خواران، جوندگان، گوشتخواران، خرگوشیان، زوج سمان و خفاش ها زیست می کنند. یوزپلنگ آسیایی از گونه های برجسته پناهگاه حیات وحش نایبندان محسوب می شود و دامنه انتشار این گونه به طور عمده در بخش های تپه ماهوری، نیمه کوهستانی ، مناطق نیمه بیابانی و بیابانی است. به طور کلی تنوع پستانداران در پناهگاه حیات وحش نایبندان نسبتا مطلوب و پنج گونه به عنوان گونه های آسیب پذیر از سوی IUCN معرفی شده اند. پستانداران شناسایی شده منطقه به چهار راسته و هفت خانواده تعلق دارند که بز کوهی، قوچ و میش، جبیر، شغال، روباه شنی، شاه روباه، خارپشت ایرانی، تشی، خرگوش، پامسواکی بزرگ، کفتار، کاراکال، گربه شنی، یوزپلنگ و روباه معمولی از آن جمله هستند.

بخشی از پرندگان استان شامل گونه های زیستگاه های بیابانی و نیمه بیابانی هستند که با تراکم نسبتا پایینی در مناطق کویری شهرستان طبس و در پناهگاه حیات وحش نایبندان گسترده اند که تعدادی از این پرندگان در طول سال به صورت بومی در این منطقه زیست می کنند و تعدادی نیز به صورت مهاجر مدتی از سال را در این منطقه به سر می برند. پرندگام بومی، زیبا و ارزشمند پناهگاه حیات وحش نایبندان نظیر هوبره، باقرقره شکم سیاه، باقرقره گندمی، کبک، تیهو و چکاوکها در کنار طیف وسیعی از پرندگان شکاری نظیر دلیجه، سنقر، سارگپه، عقاب طلایی، بحری و … جلوه های دیگری از تنوع زیستی عرصه را به تصویر کشیده اند. 12 گونه پرندگان شناسایی شده منطقه نایبندان طبس در معرض تهدید و یا کمیاب هستند.

گونه های متعددی از خزندگان در زیستگاه های متنوع حیات وحش نایبندان زیست می کنند اما شناسایی دقیقی از آنها به عمل نیامده است به همین دلیل مشاهدات محیط بانان و کارشناسان بازدید کننده حاکی از بالا بودن پتانسیل زیستی خزندگان در این منطقه است.  شرایط اکولوژیک منطقه و دست نخوردگی زیستگاه ها موجب ایجاد شرایط مطلوب برای زیستن خزندگان ارزشمند بیابانی در این عرصه شده است اما در مورد خزندگان پناهگاه حیات وحش نایبندان نیز اطلاعات مستند اندکی جمع آوری شده است. از مهمترین گونه های شناسایی شده این منطقه به مار شتری، شترمار شیرازی، مار قیطانی، مار خالدار، مار جعفری، جکوی دم پخ گایزرلینگ، آگامای استپی، آگامای چابک و آگامای سر وزغی دم سیاه میتوان اشاره کرد.

در مورد جوندگان و خفاش های نایبندان نیز اطلاعات ناچیزی در دست است اما به طور قطع ناشناخته های ارزشمندی در این پناهگاه وجود دارند که امیدواریم آیندگان در شناخت این مواهب خدادادی همت گمارند.

در زمینه قابلیت های گردشگری پناهگاه حیات وحش نایبندان می توان به وجود زیستگاه های متنوع، تنوع زیستی و کاروانسرای قدیمی در مسیر راه ابریشم اشاره کرد که می تواند به نحو موثری زمینه فعالیت علمی گردشگری در این پناهگاه را فراهم کند. سرزمین سیاه و چشمه های آب سرد و گرم و دیگ رستم، قلعه ملک شور، کاروانسرای حوض قربان و رباط چهل پایه تنها چند نمونه از ده ها نمونه از مکان ها و ابنیه تاریخی واقع در پناهگاه نایبندان طبس است که می توانند در گردشگری این منطقه نقشی به سزا ایفا کنند. در تعریفی تنها نمونه ای از این جاذبه ها می توان گفت که سرزمین سیاه و چشمه های آب سرد و گرم دیگ رستم زمینی است که واقعا سنگ باران شده است.

در این سرزمین سنگهای سیاهی در سطح زمین پراکنده شده اند و جنس سنگها بازالت از مواد آتشفشانی درونی است. البته نه آتشفشانی با دهانه معلوم و مشخص، بلکه این سنگها به علت جابجایی گسل نایبند در اواخر دوران دوم زمین شناسی به فضا پرتاب و در سطح وسیعی از زمین پراکنده شده اند.

در کنار این سنگها، دقی وجود دارد به نام دق سرد و گرم و دو چشمه آب سرد و گرم در کنار دق که آب سرد آن به طور معمول جاری و آب گرم از زمین می جوشد و احتمالا دهانه فوران سنگهای مذکور، همین کویر سرد و گرم باشد. اینها همه گوشه ای از جاذبه های بکر و دست نخوره نایبندان طبس است در صورت معرفی و ورود بخش خصوصی برای ایجاد صنعت توریسم، می تواند نایبندان را جهانی کند. پس از معرفی منطقه حفاظت شده کالمند – بهادران و پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس، در گزارشهای بعدی سایر مناطق حفاظت شده یزد از جمله پناهگاه حیات وحش دره انجیر، پارک ملی سیاه کوه، پناهگاه حیات وحش بوروئیه خاتم، منطقه حفاظت شده کوه بافق و … پرداخته خواهد شد.