چارتاقی نیاسر

1- مختصات و مشخصات
نام مشهور :
چارتاقی /چهارطاقی نیاسر.

محل :
صخره های ارتفاعات غربی مشرف به شهر نیاسر، 300 کیلومتری غرب کاشان، 250 کیلومتری جنوب تهران، استان اصفهان.

مختصات جغرافیایی چارتاقی :
33 درجه و 28/58 دقیقه شمالی، 51 درجه و 53/08 دقیقه شرقی ( دقت اندازه گیری 01/0 دقیقه ).ارتفاع از سطح دریا 1760 متر ( دقت اندازه گیری ارتفاع ها 5 متر )، ارتفاع از سطح دشت مجاور 380 متر ( نقطه منتخب برای شاخص دشت : تقاطع جاده نیاسر با جاده کاشان – دلیجان با ارتفاع 1380 متر ).

شکل بنا :
متقارن چهار وجهی با قاعده مربع، چهار پایه با چهارتاق به سبک کلیل پارتی بر روی آن ها و گنبدی به واسطه چهار فیلپوش بر روی بنا. چهار روزن به سوی چهار جبهه در بالای بنا و شانزده روزن کوچک تر با فاصله نا مساوی در پاکار گنبد ( اکنون پر شده ) چهار سوی بنا چشم انداز باز بدون هیچ گونه در یا دیوار ( تصویر 1-1 ).

محور بنا :
11 درجه میل شرقی ( دقت اندازه گیری 5/0 درجه ) نسبت به شمال جغرافیایی / ستاره قطبی. ( نقشه 2 )

اندازه های بنا :
مساحت 142 متر مربع، ارتفاع کلی 50/10 متر، طول کلی هر ضلع 90/11 متر ( دقت اندازه گیری طول ها 2 سانتی متر )، طول بیرونی پایه ها در سطح زمین 20/4 متر، فاصله میان پایه ها 50/3 متر، طول بیرونی پایه ها در ارتفاع یک متری از سطح زمین 35/3 متر، فاصله میان پایه ها 30/4 متر، طول بنا در این ارتفاع 11 متر. ( نقشه 1 )

جنس سازه :
سنگ های رسوبی و متخلل محلی با جرم حجمی 2/1. سنگ های تراش خورده مکعب مستطیل شکل از ارتفاع 3 متری به بالا، لاشه های سنگ های بی شکل از کف تا ارتفاع 3 متری. ملات گچ با آمیخته ماسه برای جرز سنگ ها و نیز برای اندود نمای بیرونی پایه ها تا ارتفاع 3 متر و نمای داخلی پایه ها تا ارتفاع 4 متر. ( تصویر 2-1 )

چشم انداز افق و ناهمواری های آن :
ناهمواری هایی در افق در کمان نقطه طلوع انقلاب تابستانی تا نقطه طلوع انقلاب زمستانی بر اثر کوه هایی با ارتفاع 5/0 تا 2 درجه ( دقت اندازه گیری 20 % ± ) و در کمان نقطه غروب انقلاب زمستانی تا نقطه غروب انقلاب تابستانی با ارتفاع 7 تا 10 درجه از دید ناظر.

قدمت :
حدود 2000 سال، دوره پارتی ( اشکانی )، به احتمال کم تر از اوایل دوره ساسانی.

یادمان های باستانی و سازه های دیگر در مجاورت بنا :
چشمه طبیعی و درخت چنار نیمه خشکیده با قدمت تقریبی هزار تا دو هزار سال در 70 متری جنوب شرقی. نیایشگاهی ناشناخته بر فراز چشمه ( تخریب کامل در چند دهه پیش و ساخت مسجد به جای آن ). ساعت آفتابی سنگی در 200 متری جنوب شرقی ( تخریب کامل در حدود سال 1370 ). بازماندهایی از دیواری ساده با قدمت نامشخص در فاصله متوسط 50 متری پیرامون بنا و در ارتفاعی پایین تر از مسیر پرتوهای خورشید بامدادی و شامگاهی ).

اشاره به بنا در متون تاریخی :
تاکنون ناشناخته

وضعیت قانونی :
ثبت شده در فهرست آثار ملی با شماره 316 در سال 1371.

نخستین مطالعه و معرفی بنا :
در سال 1316 توسط اندره پ. هاردی، معمار همکار کاوشگران موزه لوور در تپه سیلک کاشان، منتشر شده توسط آندره گدار در سه صفحه از جلد یکم کتاب آثار ایران ( ترجمه فارسی از ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد، 1365 ).

کاربری بنا به نظر هاردی و گدار :
علامت راه یابی.
کاربرهای مفروض دیگر.
نیاشگاه آیین زروان یا نیایشگاه خورشید / خانه خورشید / نیایشاه میترا ( گمان نگارنده )، آتشگاه پیام رسانی، آتشکده، بخشی از بنایی بزرگ تر، قربانگاه. نبود هیچ گونه شواهد متکی بر مطالعات باستان شناختی برای این فرضیه ها.

وضعیت حفاظتی :
به شدت در معرض خطر.

خطرات موجود :
عملیات انفجار در معدن سنگ در 150 متری جنوب غربی. خاک برداری و زمین کاوی با ماشین آلات سنگین در فاصله 20 متری. تخریب پایه ها برای نصب نورافکن های تزئینی، انتقال لوله های آبرسانی از فاصله 5 متری. کوشش برای احداث بنای بلند مرتبه در شرق بنا و در مسیر پرتوهای خورسید بامدادی. رفت و آمد ماشین های سنگین حمل سنگ معدن از داخل حریم چارتاقی. آسیب های ناشی از بازدید کنندگان همچون یادگار نویسی و آتش افروزی، تجمع برف و یخ بر اثر سنگفرش نسنجیده در اطراف پایه ها و فرسایش های ناشی از یخبندان و تغییرات دما.   

اعتراض به بی توجهی و تخریب بنا :
دو نامه سر گشاده نگارنده در تیر ماه 1384 و دی ماه 1386. فرستاده شده برای نهادهای ذی ربط و منتشر شده در مطبوعات و رسانه های گروهی. هر دو نامه بدون هیچ گونه پاسخ و ترتیب اثر.

سابقه مرمت و بازسازی :
یک بار در سال 1334 توسط اداره کل باستان شناسی. شامل مرمت عمومی بنا، ساخت مجدد گنبد فروریخته، احداث سنگفرش در کف و پیرامون بنا ف اندود نما تا ارتفاع 3 متر.

2- پژوهش های اختر باستان شناسی

پیشینه :
آغاز پژوهش ها در سال 1372 توسط نگارنده. بررسی حدود پنجاه چارتاقی در نواحی گوناگون ایران و مطالعه تناسب آن ها با تغییرات میل خورشید. انتخاب چارتاقی نیاسر به عنوان سالم ترین چارتاقی موجود در ایران برای تمرکز مطالعات میدانی. اندازه گیری ارتفاع ناهمواری افق در کمان نقاط طلوع انقلاب تابستانی تا انقلاب زمستانی و کمان نقاط غروب همان ها. نقشه برداری از بنا و زاویه های متشکله در آن. کوشش برای انطباق راستاهای شاخص چارتاقی با نقاط شاخص در مسیر سالیانه خورشید و بر عکس. سفرهای چندگانه سالانه برای مشاهده و ثبت وضعیت پرتوهای خورشید.

دستاوردهای فعلی :
تشخیص چگونگی طراحی و ساخت بنا و قواعد سنجیده شده و به کار گرفته شده در آن در پیوند با زمان و حرکات سالانه و تغییرات میل محور خورشید. شناسایی کاربری و توانایی بنا به عنوان یک تقویم آفتابی و شاخص خورشیدی برای اندازه گیری زمان یا برای ثبت آیینی زمان در بنا. تعیین خط دیدهای طلوع و غروب خورشید در انقلاب های تابستانی و زمستانی به عنوان نقاط نهایی و اوج خط سیر سالانه خورشید با دقت 1 درجه. تعیین خط دیدهای طلوع و غروب در اعتدال بهاری و پاییزی با دقت 2 درجه. تعیین چندین خط دید دیگر برای میانه فصل ها و زمان های احتمالی آیینی با دقت 2 درجه.

پژوهش های در حال انجام و نیمه تمام :
ادامه پژوهش های میدانی و رصدهای سالیانه برای بررسی دامنه دقت راستاها با دقتی افزون تر از سنجش های فعلی. مطالعه برای بررسی زمان مشاهده خورشید در راستاهای دیگر موجود در بنا. مطالعه برای یافتن نقاط شخصی از خط سیر خورشید در افق و سازگاری احتمالی با سازه های چارتاقی. اندازه گیری های دقیق تر برای رفع کمبود از دقت فعلی سنجیده شده برای وضعیت طلوع و غروب خورشید در اعتدالین و میانه فصل ها. مطالعه برای آشنایی با گاهشماری رایج در زمان ساخت بنا و چگونگی اجزا و تقسیم بندی آن. بررسی امکان وجود راستاهایی برای زمان های آیینی و جشن های باستانی به ویژه در پیوند با آیین های خورشید، زروان و میترا. مطالعه پراکنده بر روی چارتاقی های دیگر و به ویژه نمونه های نویافته آن.

3- نقشه ها و عکس هایی از وضعیت طلوع و غروب خورشید

رصد خورشید در چارتاقی :
در چارتاقی نیاسر، محور و ساختار بنا و نسبت اندازه طول پایه ها به فاصله میان آن ها و زاویعه های منتج شده از آن به گونه ای است که در هنگام گوناگونی از سال، پرتوهای خورشید به هنگام طلوع و غروب در راستاهای سنجیده شده ای از بنا می تابند. این پرتوها سایه هایی را بر نقاط خاصی در درون بنا ایجاد می کند و برخی از آن ها که زمان های مهم و شاخصی را نشان می دهد، از روزنه های میان پایه های بنا دیده می شود. در زیر، گزیده نقشه ها و عکس هایی از چگونگی این رویداد و توانایی چارتاقی نیاسر به عنوان نمونه ممتاز و سالمی از دیگر چارتاقی های ایران، عرضه می گردد.