روزگار بهره‌گیری از نیروی باد روشن نیست؛ اما به گواهی بسیاری از محققان داخلی و خارجی، ایرانیان اولین ملتی بودند که باد را مهار کردند و از آن به عنوان محرکه آسیاب و چرخ چاه بهره گرفتند. بجرئت، می‌توان گفت که همزمان با موفقیت بزرگ انسان در زمینه فناوری تبدیل حرکت یکسویه آب به حرکت چرخشی سنگ آسیاب، ایرانیان توانستند از نیروی باد برای به حرکت درآوردن سنگ آسیاب و بیرون کشیدن آب از چاه بهره بجویند. بیگمان، اولین آسیابهای بادی در منطقه ای از سیستان (سکستان) تا قهستان (کوهستان) و در چند هزار سال پیش ساخته شد.
در بررسیهای تاریخ، درباره بهره‌گیری از نیروی باد در کتابهای مربوط به انرژی باد، باصراحت به این نکته اشاره شده است که اولین آسیابهای بادی را ایرانیان در سیستان ساختند. سرزمین سیستان و دشت خواف باد معروف 120 روزه‌ای دارد که به طور قطع همین امر مردم منطقه را به فکر بهره‌گیری از این نیرو انداخته و موجب اختراع آسیای بادی در دوردست تاریخ در این بخش از سرزمین ایران شده است. بادهای هرات از اردیبهشت ماه تا امردادماه جریان دارد. می‌توان فرض کرد که مبدأ وزش این باد از «پامیر» است که نخست در سرحد ایران و افغانستان ظاهر می‌شود و سریعترین جریان آن در سیستان است.
در دوردست های تاریخ، انسان ایرانی – با ساختن آسیابهای آبی برای آرد کردن غله‌ای که از آن نان می‌پخت – اولین گام را در راستای بهره‌گیری از نیروهای طبیعی برداشت. پیش از ساخت آسیابهای آبی، انسان برای آرد کردن گندم متکی به نیروی بازوان خود و یا نیروی دام بود. پس از ساخت آسیابهای آبی، ایرانیان توانستند در کنار اختراع چرخ گام دیگری در راستای شناخت ژرفتر فناوری بردارند.
واژه آسیاب از دو بخش «آس» و «آب» درست شده که آس در فارسی به معنای «نرم کردن دانه به زیر سنگ» است. در «فرهنگ معین»، زیر واژه آس، آمده است: دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده و سنگ زیرین در میان میلی آهنین و جز آن از سوراخ میان سنگ زبرین در گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی یا ستور یا باد یا آب یا برق و یا بخار چرخد، و حبوب و جز آن را خرد کند و آرد سازد.
اولین بار که از آسیاهای بادی ایران نشانی به دست می‌آید مربوط به نوشته‌های پس از اسلام است. «مسعودی»، تاریخ‌نویس، می‌نویسد: … «مغیربن شعیر» به «عمر» نوشت من غلامی دارم که نقاش و نجار و آهنگر است و برای مردم مدینه سودمند است. اگر مناسب دانستی، اجازه بده او را به مدینه بفرستم؛ و عمر اجازه داد. مغیره روزی دو درهم از او می‌گرفت. وی «ابولؤلؤ نام داشت و مجوسی و از اهل نهاوند بود و مدتی در مدینه بود. آن گاه پیش عمر آمد و از سنگینی باجی که به مغیره می‌داد شکایت کرد. عمر گفت: چه کارها می‌دانی؟ گفت: نقاشی و نجاری و آهنگری. عمر گفت: باجی که می‌دهی در مقابل کارهایی که می‌دانی زیاد نیست و او قرقرکنان برفت. یک روز دیگر، از جایی که عمر نشسته بود می‌گذشت. عمر بدو گفت: شنیده‌ام گفته‌ای اگر بخواهم آسیابی می‌سازم که با باد بگردد. ابولؤلؤ گفت: آسیابی برای تو می‌سازم که مردم از آن گفتگو کنند.
«نوته بار»، پژوهشگر نامدار هلندی، که تحقیقات ژرفی درباره آسیابهای بادی انجام داده است، می‌نویسد: … طرز ساخت آسیابهای بادی سیستان بدین گونه است. در آغاز، برج بلندی مانند مناره می‌سازند. ساختمان آسیاب دارای دو بخش است: در بخش پایین، سنگهای آسیا قرار دارد که – بر اثر چرخش سنگ زیرین – غلات را آرد می‌کند. در بخش بالا، چرخی قرار دارد که با نیروی باد به حرکت در می‌آید. بر اثر حرکت چرخ و محور آن، سنگ زیرین آسیاب به چرخش در می‌آید. پس از پایان این بنای دو اشکوبه، سیستانیها چهار شکاف در دیوار ایجاد می‌کنند. این شکافها به سان شکافهای تیراندازی در برجها و باروهاست. شکافها از درون تنگتر می‌شوند. باد از میان این شکافها با نیروی بسیار به درون می‌وزد، به سان بادی که از دم آهنگری خارج می‌شود…
آسیاهای بادی ایرانی به قاره اروپا برده شد. گرچه پس از ساخت آسیاهای بادی با محور افقی (یا آسیاهای معروف به هلندی) که دارای بازده بهتری بود این گونه آسیاهای ایرانی از صحنه بیرون رانده شد، در عمل و تا قرن دوازدهم، هنوز در کشور لهستان وجود داشت.
نویسنده «جغرافیای تاریخی ولایت‌زاوه» می‌نویسد: … در منطقه پایین خواف و در دشت زوزن، آسیاها در ترکیب ساختمان روستا، جای والایی دارند و بالاتر از همه در و دیوارهای این آسیابها هیئتی سخت اصیل و باشکوه دارند و ارزشهای فاخر دوران گذشته را به نمایش می‌گذارند… .
نظرات بسته شده است.