ایجاد آسیاب در روی قنات این امکان را می داده که بخشی و یا تمامی مخارج نگهداری، تعمیر و لایروبی قنات به دست آید و صاحبان قنات مجبور به پرداخت نفقه نشوند. این یکی از چرایی ها و شاید عمده ترین دلیل ایجاد آسیاب در روی قنات ها بوده است. گاه برخی از صاحبان آسیاب در گذشته، فقط با درآمد آسیاب قنات جدیدی ایجاد کرده اند.
در گذشته بسیاری از مقنی ها به جای مزد خود حواله آرد از آسیاب دریافت می کرده اند. و زمانی که پول نیاز داشتند این حواله ها را می فروختند. آسیابان ها نزد مردم احترامی داشتند و گاه این شغل به فرزندان آن ها به ارث می رسید.
کندن آسیاب گاهی برای آبرسانی به رمین های پست تر و اجباری بوده است بدین معنی که گاهی مظهر قناتی در دهی بوده است. شخص و یا اشخاصی قنات یا بخشی از قنات را خریداری می کرده اند و می خواسته اند آب را به زمینی که در پایین دست قرار داشته است برسانند، بهترین راه این بوده است که آسیابی ایجاد کنند. آب را به تنوره آسیاب بدهند و از تنوره تا محل جدید دالان های زیرزمینی بکنند. در حقیقت در اینجا تنوره آسیاب نقش مادر چاه را داشته است.
گاه ساختن آسیاب هم چون حق عبور بوده است. مردم دهی می خواسته اند قناتی ایجاد کنند و می بایست چاه های قنات را در زمین های دهی دیگر بکنند. این مردم به شرطی رضایت می داده اند که چاه ها در روی زمین های آنها کنده شود که آسیابی برای آنها ساخته شود. در حقیقت ایجاد آسیاب حق عبور بوده، البته در بیشتر موارد همان مسیر چاه ها خریداری می شده است.
گاه نیز ایجاد برخی از آسیاب ها تنهابه علل انسانی و نیاز یک منطقه به آسیاب بوده است. آسیاب کار آرد کردن گندم با دست را که بیشتر کار زنان بوده است، ساده می کرده است. فکر ایجاد آسیاب باید بین زن و مرد با هم پیدا شده باشد. کار آبیاری با مرد و کوبیدن گندم با زن بوده است و این دو در آسیاب به هم گره می خورده است. آسیاب هم چنین بین خانه های روستا و زمین های کشاورزی قرار دارد و گره گاه روستا و باغ و زمین کشاورزی است.آسیاب و چرخ کوزه گری هر دو از ابتکارات و اختراعات زنان است و یا کار مشترک زن و مرد. به گمان نخستین آسابان ها و سفالگران تاریخ زنان بوده اند. مردان در کار ابیاری و گله داری و کشاورزی بوده اند و زنان چرخ و سفالگری و آسیاب و ارابه را ساختند تا زندگی به را بیفتد.
پژوهش های نخستین نشان می دهد که در برخی ازروستا های یزد پس از ایجاد آسیاب آبی، پارچه بافی،سفالگری زیلوبافی و کارهای دستی رونق بیشتری یافته است.
یکی دیگر از نتایج ایجاد آسیاب آبیدگرگونی است که در تقسیم کار از نظر جنس بین زن و مرد پدید می آید. کار کردن با آسیاب دستی کاری است زنانه و مختص به زن ها، و مردها در آن نقش چندانی نداشته اند. در برخی دهات کار کردن مردها با آسیاب دستی کاری ناپسند و دور از شان مردان به چشم می آمده است. چون در دهی آسیاب آبی ساخته می شد، کار وارونه می گردید و دیگر زن ها نقش چندانی در آرد کردن گندم خانواده نداشتند و مردها عهده دار حمل کیسه های گندم به آسیاب و آرد به خانه بودند. نخست این کارها با زنان بود وسپس تر مردان آن را در برخی جاها بر دوش گرفتند تا نان و آب خانه در دستشان باشد.
بدین ترتیب با ساخته شدن آسیاب آبی نه تنها یک سنت شکسته می شد بلکه بخشی از نیروی کار زن ها آزاد می گردید که بیشتر در صنایع دستی به کار گرفته می شد.
بسیاری از آسیاب ها و به ویژه آنها که در روی قنات های یزد قرار دارند از نظر تکنیکی و گودی تنوره و خرد کردن گندم در سطح بالایی قرار دارند. برخی از این آسیاب ها مثل آسیاب دو سنگه و آسیاب سنگ سیاه که تنوره آنها در چهل تا پنجاه متری زمین قرار دارند، از شاهکارهای تکنیکی و هنری تمدن ایرانی هستند.
آسیاب ها شکل زورخانه ها و سفالگری ها را دارند واین ها همه شکل نیایشگاه های مهریان است. در گودی و به شکل چند پهلو ساخته شده اند. شاید نیایشگاه ها برای دور ماندن از چشم دیگران به مانند آسیاب ها ساختند و زروخانه ها نیز که مکان تمرین های جنگی پنهانی پهلوانان بود به همین سبب بدینگونه ساخته شده باشد. شکل همه ی آن ها با نیایش و عرفان پیوند دارد.
روش کار آسیاب
روش کار آسیاب بدین صورت که آب ابتدا وارد یک حوضچه شده و در آن جا از آشغال و لجن پاک می گردد . از این حوضچه چونحمام و استخر استفاده می شده است و آب پس از عبور از تخته بند حوضچه وارد تنوره عمودی و با فشار زیاد به پرده چوبی وارد شده و آن را می چرخاند و سنگ زیرین همیشه ثابت باقی می ماند . گندم کم کم از دول وارد سوراخ وسط سنگ شده در بین دو سنگ زیرین و زبرین قرار می گیرد و خرد شده و به آرد تبدیل می شود و آب وارد شده به آسیاب از زیر سوراخ آن خارج شده و به کشتزار ها می رود. سنگ های آسیاب را از کوه ارنان می آوردند و پس از تراش و صیقل دادن آن بر دو الاغ بار کرده و با تشریفات ویژه نصب می نمودند. این سنگ ها ریشه ی آتشفشانی دارند و ترکیب آنها اسیدی می باشد و در نتیجه بسیار سخت و محکم می باشند.
آسیاب میبد
در قسمت ورودی بنا، پاکار طاق در حال فرو ریختن بوده و فشار بار بالای آن باعث شده تا طویزه از یک طرف به سمت پایین رانده شود که امکان فرو ریختن آن بسیار زیاد است. پوشش روی چهار طاقی، پوشش طاسک بوده که فرو ریخته است.
مسیر ورودی آسیاب از پشت دیوار شارستان شروع شده و پس از گذشتن رمپ دو متری از زیر دیوار عبور کرده و وارد پلکان داخلی می شود. در این قسمت یک هشتی قرار داشته و پس از آن پلکان به طرف چهار طاقی ادامه می یابد.
هم اکنون دیوار شارستان در محدوده آسیاب کاملا از بین رفته و از بخش هشتی و پلکان به جز اتاقک بوکن مانند در محل هشتی ورودی، اثری باقی نمانده است. محوطه آسیاب توسط حصار چینه ای خشتی احاطه شده که این حصار نیز تحت تاثیر عوامل اقلیمی دچار آسیب هایی شده، از جمله این که بخش هایی از دیوار شرقی در اثر رشد شاخه های درخت انجیز مجاور باغ فرو ریخته و در قسمت شمالی که ورودی آسیاب است، شامل دیوار تخریب شده شارستان است. رویش نوعی گیاه خاص که بومی مناطق بیابانی است در سطوح دیوار و نفوذ ریشه های قطور و عمیق آن در حصار و بنای آسیاب، عامل مهمی در تخریب بنا بوده است.
آسیاب اشکذر که در فاصله ٢٠ کیلومتری شهر یزد و در عمق ۷متری زمین احداث شده، با توجه به سبک معماری و نوع تزیینات مقرنس‌کاری‌های صحن اصلی آن و نوع مصالح موجود چنین استنباط می‌شود که آثار موجود مربوط به قرن هشتم هجری و در زمان سید رکن‌الدین ساخته شده است.
این بنا دارای دالان شیب‌داری است که با پنجاه و شش متر طول و ۴متر عرض به صحن اصلی راه می‌یابد.
این آسیاب از آب قنات همت‌آباد تامین می‌شود.
صحن اصلی آسیاب به شکل هشت ضلعی است که چهار ضلع آن هر کدام چهار و هشتاد و چهار ضلع دیگرش هر کدام دو و هفتاد و پنج است. هر یک از اضلاع کوچک غرفه‌ای به عمق یک متر دارد و در دو ضلع شرقی و غربی دو اطاق با جلوخانی تعبیه شده که غرفه جنوبی صحن، محل دستگاه آسیاب است.
یکی از عوامل تزیینی این بنا سبک آجرکاری و تقسیمات آن در قسمت یا محوطه اصلی آسیاب و کاربندی‌های آجری است که ازهشت شروع و به سی و دو ختم می شود.
آسیاب کوچک در برابر نارین قلعه نیز از آثار دوره ی مظفریان است. آب قنات با فشار و از ارتفاعی بیش از ده متر به داخل تنوره ریخته و سبب چرخش سنگ آسیاب می شود. این آسیاب با کوچه های سابات دار و باغ های انار پیرامونش و برج کبوتر نزدیک آن و نارین قلعه که از شاهکارهای بناهای خشتی جهان است، می توانست گردشگران بسیاری را به خود جلب کند.
آسیاب بیده نیز از آسیاب های بسیار قدیمی است که به فاصله شش کیلومتری آسیاب کوچک قرار گرفته و می گویند که از راه نارین قلعه تا آنجا تونلی در زیر زمین کنده شده بوده تا در زمان محاصره مردم بتوانند تا آسیاب رفت و آمد کنند. در برابر این آسیاب نیز پیرچراغ یا یکی از نیایشگاه های کهن ایران قرار دارد. هم چنین در سوی دیگرش و بر فراز بلندی، چاه مشهور به صاحب الزمان قرار گرفته است.
قنات ده نو حسن آباد، در مهریز یزد تنها قناتی به شمار می رود که در مسیر آن پنج آسیاب قرار دارد و هم اکنون نیز فعال هستند. نام این آسیاب ها عبارتند از :عباس آباد،دوسنگی عباس آباد،انجیر، بی بی بیگم و ملاشاهمیر.
در حدود۷٠٠ سال پیش دو نفر از افراد خیر به نام های حسن و حسین شاه برای سیراب کردن زمین های کشاورزی منطقه دهنو در محل کوهپایه های شیر کوه و در فاصله۴۵کیلو متری آن اقدام به حفر قنات کردند
نه تنها آسیاب ها ی زیادی هنوز باقی هستند بلکه نام بسیاری از روستاها نشان می دهد که در آنجا اسیاب بوده است مانند: آسیاب بالا.آسیاب پایین. آسیاب بالای باغ کله.
دو آسیاب آبی یزد از جمله آثار ارزشمند قرن هشتم و دوازدهم این شهر پس از سال ها فراموشی، در زیر خروارها خاک و آسفالت خیابان آزاد، مرمت و دوباره راه اندازی می شوند.
این دو آسیاب آبی بسیار زیبا که بنا به اقوال تاریخی از آثار منحصر به فرد تاریخی یزد است پس از مدت های مدید که در زیر خروارها خاک مدفون شده بود، به زودی مورد مرمت و بهره برداری قرار می گیرد.
آسیاب های آبی وزیر و کوشک نو در محله فهادان واقع در بافت تاریخی یزد قرار دارند.
با توجه به ضرورت استفاده از آب قنات برای به گردش در آوردن چرخ این آسیاب ها، طراحی و ساخت آن به گونه ای انجام شده که تنوره، محل بارانداز و محل آردسازی آن را در عمق ٣٠ الی ۴٠ متری زمین کنده وبرای رسیدن به آن نیز معبری پله وار از سطح به عمق زمین ایجاد کرده اند که به درون آسیاب راه دارد.
از آغاز این راه ورودی تا مرکز آسیاب نیز پنج پیچ ایجادشده که بر سر هر پیچ نورگیری قرار داده شده است.
یکی از دو قناتی که آب مورد نیاز هر یک را تامین می کرده اند هنوز دایر و جاری است.
قنات دایری که آب این آسیاب را هنوز تامین می کند، همان قنات معروف زارچ است که خود یکی از شاخص ترین آثار تاریخی در زمینه شبکه های آبرسانی یزد است. متاسفانه دو رشته آب گرم و آب شیرین آن هم اکنون خشک شده و تنها رشته آب شور آن باقی مانده که هنوز هم قادر است آسیاب را به حرکت در آورده و گندم مورد نیاز را آسیاب کند.
از دو آسیاب وزیر و کوشک نو در بسیاری کتب و آثار تاریخی در کتاب های بیاض سفر و یادگارهای یزد یاد شده است.
ایرج افشار نویسنده کتاب یادگارهای یزد به خصوص بر ارزش های گردشگری این دو آسیاب تاکید کرده و آورده است: «این دو آسیاب به طرز عجیبی در نهان خانه زمین تعبیه شده است و اگر مورد مرمت قرار گیرد و چراغ برق در آن کشیده شود از جمله جاهای دیدنی یزد برای مسافران و جهانگردان خواهد بود و حتی به راحتی می توان در آن قهوه خانه ای ایجاد کرد و دیدارکنندگان یزد را بیشتر و بهتر به آنجا کشانید.
آسیاب کوشک نو در گودی پانزده متری از سطح زمین قرار دارد و معبد این آسیاب دو پیچ دارد و محل بارانداز آن از آجر ساخته شده است.
آسیاب وزیر نیز از آثار قرن هشتم هجری است.
آسیاب آبی محله باغشاهی میبد که سال های مدید زیر خروارها خاک، آوار و زباله مدفون شده بود، توسط کارشناسان پایگاه پژوهشی کشف و عملیات مرمت استحفاظی آن آغاز شد.
آسیاب آبی باغشاهی در بخش شمالی محله باغشاهی میبد قراردارد . این آسیاب در میان باغات متعدد وبناهای قدیمی محصور است.
قلعه خویدک، در روستای قدیمی خویدک در فاصله هفده کیلومتری جنوب شهر یزد و در مسیر راه یزد _ بافق واقع شده است و به علت کاربرد مصالح بومی و استفاده از روش‌ها و سبک‌های معماری سنتی کویر در این قلعه آن را در ردیف ارگ بم قرار می‌دهند.
این بنا از قلعه‌های باستانی یزد است که قدمت آن مربوط به قرن نهم و دهم هجری است و دیواره‌های اطراف قلعه با ترکیب خشت و چینه و با تزییناتی زیبا در نمای بیرونی احداث شده است.
بقایای یک آسیاب آبی نیز در جوار این قلعه تاریخی دیده می‌شود.آسیاب یاد شده در مسیر قنات قرار داشته است و همین امر نشان‌دهنده وجود سیستم آبرسانی در قلعه است و نگهبانان قلعه نیز از آن حفاظت می‌کردند که دشمنان آن را قطع نکنند.
نظرات بسته شده است.