در روز شمار کهن ایرانی،روز مهر(شانزدهم)2از ماه مهر جشن مهرگان برپا میشد و تا بیست و یکم مهرماه به مدت پنج روز ادامه داشت.روز شانزدهم مهرگان کوچک و روز بیست و یکم(رام روز) مهرگان بزرگ معروف بوده است.مهرگان در نزد جنوبیها از جشن نوروز باشکوهتر برگزار میشد عدهیی معتقد بودند که سال از فصل سرد آغاز میشو و حتا در دورهی هخامنشی مهرماه آغاز سال بوده است.اما آنچه مسلّم است این جشن در بزرگداشت ایزد مهر برپا میشد که یکی از ایزدان آیین زرتشیست که مظهر،عقد و میثاق، راستی،بیداری،نظم،دلیری و راهنمای آدمیان در تاریکیست. همچنین یاریکنندهی کسانی میباشد که حقشان پایمال شده و کیفررسان پیمانشکن است.افزون بر یکی بودن نام روز مهر از ماه مهر مناسبت دیگری را نیز برای برگزاری این جشن برمیشمرند:
«در سنّت دیرین ایران،در مهر روز از ماه مهر فریدون بر بیوراسب یا اژدهاک(ضحاک)دست یافته او را در کوه دماوند به زندان افکند. آن روز را به یاد پایان فرمانروایی دشمن و آغاز پادشاهی فریدون جشن گرفتند».
ابو ریحان بیرونی در مور مهرگان چنین نوشته است:«شانزدهم روز از مهرماه و نامش مهر واندرین روز افردیون ظفر یافت بر بیرواسب جادو،آنک[آنکه]معروف است به ضحاک و به کوه دماوند بازداشت و روزها که سپس مهرگان است،همه جشنند بر کردار آنچ [آنچه]از پس نوروز بود و ششم آن مهرگان بزرگ بود و رام روزنام است و بدین دلنندش».4
این عید مانند دیگر اعیاد بزرگ برای عموم مردم است.از آیین ساسانیان در این روز این بود که تاجی را که بصورت آفتاب بود بر سر میگذاشتند و در این روز برای ایرانیان بازاری برپا میشد».5
«و در کلوک خراسان رسم است که در روز مهرگان به سپاهیان و ارتش رخت پاییزی و زمستانی میدهند».6
«در این روز بود که شاه فریدون به یاری مهر هیولای اژدیهاک را با گرز گاوسار که سلاح ویژهی ایزدان است با خاک یکسان کرد.هر روحانی زرتشتی آنگاه که رسما جامهی روحانی بر تن میکند،گرزی به این شکل همراه دارد،یادآور مبارزهی معنوی و اخلاقی که میخواهد با اهریمن داشته باشد.مهرگان از یکسو سال روز این پیروزی اسطورهییست و از سوی دیگر یادآور نبردهای سنگین معنوی که در پیش روست.افزون بر همهی اینها راسخ داشتند پیمان سرنوشتسازی که میان اهورا مزدا از یک سو و اهریمن از سوی دیگر بسته شده بود که دقیقا دورههای مبارزه را معیّن میساخت، در این روز بسته شده بود.زیرا ایزدمهر[-میترا]در ضمن مسوول و مراقب و حافظ تمام پیمانها نیز بود.
مناسبتهای رزمی و جنگی عید مهرگان ایجاب میکرد که شرکتکنندگان اصلی در آیین و مراسم این جشن مردان باشند و رابطهی میان این جشن با فرقههای متاثر از خوی سپاهیگری رومیان از همین جا آغاز شد.اما از دیدگاه عمومی و اجتماعی،جشن مهرگان مردمیترین جشن‌های مردم ایرانینژاد بود.همانند گاهنبارها یکی از فرصتها بود.بای ذبح قربانی حیوانی و انجام مراسم دستهجمعی عبادت،نیایش،ولیمه و ضافت دادن با اغذیه و خوراکیهای موجود در پاییز.در این ضیافتها میوههای رسیده و آبدار و انواع خشکبار جای شیر و ماست و پنیر تازه جشن روزهای نوروز را میگرفت.همانند روزهای نوروزی،دستکم توانگران و بزرگزادگان به یکدیگر هدیه میدادند.7
مهرداد بهار در مورد بعضی از جشن‌های ایران باستان به خصوص نوروز و مهرگان معتقد است که:«به احتمال بسیار این اعیاد،به اعیاد اقوام برزگر میماند و نه اعیات اقوان گلهدار،میبایست این اعیادی سخت کهن در نجد ایران بوده باشند و به پیش از تارخ بازگردند و از آن اقوام بومی این سرمزین،اجداد غیرآریایی ما باشند،این اعیاد به هراه سومریان به بین النهرین برده شدند و دو عید ازدواج مقدس و اکیتی را پدید آوردند….
جشن مهرگان،همانگونه که[صورت قدیمی جشن پاییزی- آیین اکیتی]در بین النهرین باستان مرسوم بود،شش روز طول میکشید که از روز شانزدهم مهر آغاز میگردید و آغاز آن را مهرگان عامه و پایان آن را مهرگان خاصه میگفتند».8
«چنین بهنظر میآید که جشن مهرگان هم از حالت مذهبی، سیاسی و درباری برخوردار است و هم به سوی جشن‌های مردمی گرایش دارد.و به عبارت دیگر در این جشن بار دیگر خاطرهی نهایت حدّ رشد قوهی نامیه در نبات و حیوان تکرار میشود.از سوی دیگر یادآور پیروزی پهلوان و فرمانرو بر اژدهاک ستمگر و ظالم است. جشن مهرگان پهلوان هم در میان زردشتیان کشور برگزار میشود و جزء جشن‌های ملی و مذهبی آنان بهشمار میآید».9
در روز مهرگان بهخصوص پادشاهان ساسانی تاجی مرصع و پرتوافکن بر سر مینهادند و سپس بار عام میدادند تا هدایا و تحف مرسوم را دریافت کند.جشن مهرگان در میان مردم دارای یکسری آداب و مراسمی بود که با تشریفات فراوان برگزار میشد،قبل از آغاز جشن خانهتکانی میکردند و لباس نو تهیه مینمودند،در روز جشن زردشتیان لباس نو میپوشیدند و سفرهی الوان میگستردند.کتاب اوستا،آینه،سرمهدان و شراب و گلاب و…بویژه انار روی آن میچیدند.اگر نوزادی در این روز متولد میشد،اسم او را کلمهیی میگذاشتند که واژهی«مهر»در آن باشد».10
«روز جشن سفرهی ویژهی میگستردند که آن را«ودرین Vederin مینامند.اوستا و ادعیهی مخصوص تلاوت میکنند. گوسفند قربانی را در تنور بریان میکنند و در سفره قرار میدهند. گوسفند یا مرغ بریان را یشته Yashta میکنند،یعنی تقدیس مینمایند و بر آن دعاهایی از اوستا میخوانند.
«ودرین»یا سفرهی ویژهی خهرگان بسیار جالب است.در آن انواع میوههای فصل و گل و ریحان و لرک Lork (نوع آجیل)و بوهای خوش مینهند.خوراکهای دیگر عبارتند از:آتش،حلوا،نان،سیر و siru کماج و چیمال(خوراکی که از روغن و خرما و نانی که بههم برآورده و چنگمال کنند).همچنین خوراک ویژهی«دون»درست میکردند که در مراسم مذهبی میپزند و آن عبار است از عدس، نخود،لوبیا،شلغم و سیبزمینی که پس از پختن رسم بود،مقداری از آن را بر بام مینهادند که برای اسب مهر ایزد خوراکی باشد».11
نتیجه
بسیاری از آداب و سنن ملّی ما ایرانیان بهخصوص جشنها در حال از بین رفتن است یا به بوتهی فراموشی سپرده شده است در حالی که فرهنگ و ارزشهای خوب گذشتگا نه تنها میتواند پیامآور صلح،دوستی،همبستگی و حتا شادی باشد و بیم و هراس فردی را از انسانها برهاند و رضایت باهم بودن را نیز فراهم کند،بلکه گنجینههای گرانبهایی از هویت ملی ما ایرانیان نیز محسوب میشوند.پس باید یاد بگیریم که آنچه از گذشتههای دور باقی مانده است و جزء میراث فرهنگی ما میباشد به هر طریق ممکن باید حفظ و پاسداری شوند.
پینوشتها
(1)-سعد سلمان،مسعود،دیوان،ج 2،ص 948.
(2)-با تغییر تقویم در سال 1304 هجری شمسی که شش ماه اول سال،31 روز گردید.امروزه زرتشیان به جای شانزدهم هر ماه روز ده مهرماه را روز مهرگان میدانند.
(3)-پورداود،ابراهیم،آناهیتا، ص 112.
(4)-بیرونی،ابو ریحان،التفهیم لاوائل صناعه التنجیم،ص 254.
(5)-بیرونی،ابو ریحان،آثار الباقیه،ص 237.
(6)-پیشین،ص 339.
(7)-بویس،مری، جشن‌های ایرانیان،ص 907-908.
(8)-بهار،مهرداد،پژوهشی در اساطیر ایران،ص 495 و 499.
(9)-بدیعی،مریم،شادیهای ملی ایران و جشن‌های زردشتی،ص 588.
(10)-یاحقی،محمد جعفر،فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی،ص 407.
(11)-فرهنگ مهر،جشن‌های ویژه،ص 29.
منابع
1-بوریس،مری،جشن‌های ایرانیان،مترجم همایون صنعتی(کرمانی)، مجموعهی مقالات سروش پیرمغان،به کوشش دکتر کتایون مزداپور، تهران،ثریا،1381.2-بهار،مهرداد،پژوهشی در اساطیر ایران،تهران، آگاه،1381.3-بیرونی،ابو ریحان،آثار الباقیه،مترجم داناسرشت،تهران، امیر کبیر،1363.3-بیرونی،ابو ریحان،
،به تصحیح جلال الدین همایی،تهران،بابک،1362.5-بدیعی،مریم، شادیهای ملی ایرانی و جشن‌های زرتشتی،مجموعه مقالات سروش پیرمغان،به کوشش دکتر کتایون مزداپور،تهران،ثریا،1381.6-پورداود، ابراهیم،آناهیتا،به کوشش مرتضی گرجی،تهران،افراسیال،1380.7- سعد سلمان،مسعود،دیوان،به تصححی و اهتمام دکتر مهدی نوریان،ج 2، تهران،کمال،1364.8-فرهنگ مهر،جشهای ویژه شمارهی 5 و 6،تهران، فروهر(مرداد و شهریور 1364.9-یاحقی،محمد جعفر،فرهنگ اساطیر و الاشارت داستانی در ادبات فارسی،تهران،سروش،1375.
نظرات بسته شده است.