آشنایی با گیاه اشنان و خصوصیات آن

اشنان درختچه ای است پایا ، چند ساله ، دارای انشعابات فرعی متعدد ، ساقه های ترد ، سفید رنگ و بر روی آن برگ های استوانه ای کم و بیش کشیده و دراز گوشتی و آب دار قرار می گیرند. برگ های متقابل ضخیم که از نوعی کرک های غده ای با راسی که دارای یک سعدل بسیار بزرگ هستند ، پوشیده شده اند . این سلول ها پر از آب و شیره ی واکوئولی غنی از املاح و اسید اگزالیک می باشند.

این پوشش کرکی به هنگام خشکی هوا همانند اندام ذخیره ی آب عمل نموده و بعد از اینکه آب خود را از دست دادند ، خشک و دوباره به صورت آردی شکل و سفید خام ، تمام سطح ساقه و برگ ها را می پوشانند.

گل های اشنان منفرد ، منظم و در هنگام رسیدن میوه در قاعده خشک و کاغذین می شوند . اشنان متعلق به خانواده اسفناجیان (chenpodiaceae) است.

پراکنش جغرافیایی:
رویشگاه های نسبتاً گسترده اشنان در اکثر شوره زارهای نواحی بیابانی جهان مشاهده می شوند. پراکنش جغرافیایی درختچه در کشورهای حوزه ی خلیج فارس مانند قطر ، بحرین ،کویت و … و هم چنین بخش وسیعی از اراضی شور بیابان های جنوبی مانند سیستان و بلوچستان ، زاهدان تا نواحی مرکزی ، از جمله یزد ، کرمان ، فارس ، اصفهان ، تهران و سمنان تا نواحی شمال و شمال شرقی ، نظیر دامغان ، شاهرود، سبزوار ، خراسان و حتی حاشیه ی دریاچه ی ارومیه گسترش یافته است. اشنان از جمله گیاهان بارز شوره زارهای کشورمحسوب شده که حتی شوری بالای 40 میلی موس را نیز به راحتی تحمل می کند. این درختچه از لحاظ حفاظت خاک ، مخصوصا در نواحی شور و قلیایی ، نقش تعیین کننده ای ایفا می کند.

در اثر ترسیب ماسه های روان در لابه لای شاخه و برگ های اشنان ، ایجاد تپه های نبکائی (nebeka) شده که شکل گیری این تپه ها عامل بسیار مهمی در ترسیب ماسه های روان و مهار طوفان های شنی می باشد. مراتع اشنان خیز عرصه های بیابانی کشور و به ویژه بیابان های مرکزی کشور ، به عنوان یکی از مراتع بارز اراضی خشک محسوب می شوند.

سر شاخه های گیاه اشنان توسط دام های بزرگ مانند شتر تعلیف شده و به همین دلیل ، مراتع اشنان خیز ، چراگاه بسیار مناسب برای پرورش شتر به شمار می آید. در ریختارهای گیاهی (formations) اشنان، سایر گونه های گیاهی شورپسند مانند : علف شور (salsolasp) ، خارشتر ، جغجغک و anabasissp و گز به عنوان گونه های همراه موجب تنوع زیستی اجتماعات گیاهی اشنان می شوند.

موارد استفاده ی گیاه:
1- تعلیف دام : این گیاه از نظر خوشخوراکی ارزش کمی داشته و بیشتر مورد علاقه ی شتر می باشد. بز و گوسفند از اندام های خشک گیاه به مقدار کم مورد استفاده قرار می دهد.

2- استحصال کلیاب : در اثر سوزاندن ساقه و برگ این گیاه املاح موجود در گیاه به صورت خاکستر یا تخته سنگ بی شکل بای می ماندکه موارد مصرف متعددی دارد.

3- شستشوی لباس : تهیه ی پودر از شاخه و برگ جهت شستشوی لباس (که در ایام گذشته مرسوم بوده است)

4- جهت سوخت و تهیه ی زغال: که حدودا در سه دهه گذشته مصرف بالای داشته است.

5- مصارف دارویی : برطرف کردن آبله مرغان ، ضد عفونی کننده ، جهت بیماری های پوستی مانند سوریازیس ، برص و … .

کلیاب محصولی از گیاه اشنان

کلیاب به مواد قلیایی و توده های خاکستر حاصل از سوزاندن اندام های هوای برخی از گیاهان شورپسند مانند اشنان، آنابازیس و تعدادی از گونه های علف شور که به صورت تخته سنگ هایی بی شکل گفته می شود.

کلیاب برگرفته از نام قلیا است . اغلب به رنگ قهوه ای تیره و شبیه به سنگ های آذرین است . چنانچه کلیاب در محل مرطوب قرار گیرد به واسطه جذب آب توسط مواد جاذب رطوبت و مواد قلیایی ، سطح توده خاکستر را پوشش سفید رنگی فرا می گیرد که اصطلاحا کلیاب شورزده گفته می شود. در اثر حل شدن مواد قلیایی در آب ، آب به رنگ سبز ملایم در می آید .

برای استفاده از ترکیبات قلیایی کلیاب در مرکز صنعتی ابتدا توده های بی شکل کلیاب را پودر نموده و بعد درون آب می ریزند تا سطح تماس خاکستر با آب زیادتر شود . مرغوبیت کلیاب به تند و تیز بودن بوی حاصل از تماس چند قطره آب بر روی کلیاب دارد و چنانچه بوی شبیه زرنیخ استشمام شد نشان دهنده مرغوبیت بالای کلیاب است .

به استناد آزمایشات انجام گرفته در زمینه ی تجزیه مواد معدنی کلیاب ، عمده ترکیبات آن شامل کربنات های سدیم و پتاسیم می باشد. هم چنین عناصر موجود در آن شامل: میزان ازت 35درصد ، فسفر ppm 2 درصد ، پتاس 25/4 درصد ، کربن 4 درصد و مواد آلی 7 درصد گزارش شده است.

براساس تحقیقات انجام شده پیرامون میزان تولید کلیاب به طور متوسط به ازای هر متر مربع تاج پوشش گیاه اشنان ، بسته به نوع بوته و سن گیاه (شادابی و طراوت آن ) معمولا بین 90 تا 180 گرم کلیاب استحصال می گردد. به عبارت دیگر در هر هکتار از رویشگاه های اشنان معمولا بین 25 تا 50 کیلو گرم کلیاب استحصال می گردد. این ماده صنعتی ، در مراکز صنعتی از جمله صابون سازی ، سفالگری ، شیشه سازی ، شستشوی نخ های ابریشم و تیزآبی کردن برخی از مواد خشکبار (مانند آلوچه و کشمش) مورد استفاده قرار می گرفته است.

بواسطه وفور مواد شیمیایی ، امروزه کمتر از کلیاب جهت امور صنعتی استفاده می گردد. با این وجود در برخی از مراکز صنعتی بواسطه ی عدم جایگزینی مواد شیمیایی مانند مرکز ابریشم کشی ، هنوز از این ماده استفاده می گردد.

تا دو دهه قبل از پودر شاخه و برگ های اشنان به عنوان ماده پاک کننده جهت شستشوی البسه و پارچه های نخی به طور سنتی استفاده می شده است. بالا بودن هزینه های کارگری جهت پودر کردن کلیاب و حل کردن پودر در آب یکی از موانع اصلی و مهمی به شمار می رود که امروزه کمتر از کلیاب استفاده شود. با این حال هنوز در کارگاه های ابریشم کشی جهت عمل آوری نخ های ابریشم و تمیز کردن کلاف های نخ از پودر خاکستر کلیاب استفاده می شود. در اثر جوشاندن نخ ها در پاتیل های آب جوش حاوی مواد کلیابی، کیفیت رنگ پذیری نخ ها بالا رفته و مرحله تثبیت رنگ در مراحل رنگ رزی براق انجام می گیرد.

نحوه بهره برداری از گیاه اشنان و تهیه کلیاب :

ابتدا توسط بیل یا داسِ تیز ، شاخه های بوته را از فاصله نزدیک (10-15 سانتی متر) به یقه گیاه مورد هرس قرار می دهند. بدین شکل که شاخه های آب دار و سنگین را با پا یا بیل می خوابانند و به علت ترد بودن شاخه ها می شکند و با بیل قطع می کنند. سپس شاخه های قطع شده را در اطراف بوته جمع آوری می کنند

سپس به مدت دو روز به حال خود گذاشته تا برگ های آب دار قسمتی از آب خود را از دست بدهد. پس از طی شدن مدت مذکور بوته ها به علت از دست دادن آب خود ، ظاهر چروکیده به خود می گیرند . به وسیله چنگک بوته ها را جمع آوری و کپه می نمایند و با وسایل نقلیه به یک نقطه که معمولا در مرکز بوته های کنده شده است حمل و جهت سوزاندن آماده می کنند. سپس گودالی به عمق 10 تا 15 سانتی متر و به قطر 2 تا 3 متر – بستگی به مقدار و حجم بوته – حفر می نمایند و مقداری از بوته ها ی کنده شده را داخل گودال ریخته و آتش می زنند . بوته ها ی کنده شده به صورت تدریجی بر روی آتش ریخته می شود. در هنگام سوزاندن بوته ها دود سفید رنگ بسیار غلیظی و پیوسته بر فراز منطقه عملیات نمایان است . به طوری که از کیلومترها دود دیده می شود . علت ایجاد دود سفید رنگ و غلیظ این است که بر اثر ریختن مداوم شاخه و برگ ها سوختن ناقص صورت می گیرد. در اثر سوزاندن گیاه تقریباً تمام مواد آلی موجود در گیاه سوخته و تنها مواد معدنی به صورت مایعی سیال به درون گودال جاری می شود و پس از سرد شدن به کلیاب تبدیل می شوند.