بازار بزرگ تهران

با توجه به مدارک و شواهد موجود ، بنای اولیه بازار به دوره شاه تهماسب صفوی و هم زمان با ساخت برج و بارو و دروازه های شهر تهران در حدود سال های 930-948هـ. ق تعلق دارد. ظاهراً چهار بازار لباف ها ، کرجی دوزها ، سراج ( بافنده ) ها و نعل چی ها ، قدیمی ترین بخش بازار تهران است ، بخش های قدیم بازار تهران با پوشش طاق و گنبد مسقف شده و روشنایی آنها از روزنه های تعبیه شده در گنبدهای آجری آن تأمین می شود .

 

به نوشته صنیع الدوله ، چهار سوی بزرگ و کوچک بازار در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شد. در این زمان مجموعه بازار به طرف شمال غرب و غرب توسعه یافت، به طوری که به تدریج حد فاصل بین ارگ و مسجد جامع به بخش پر رونق بازار تبدیل شد و معروف ترین و معتبرترین سراها و تیمچه ها در این محدوده فعال شدند . در دوره ناصرالدین شاه بر تعداد راسته ها و رسته های بازار افزوده شد و تعدادی سرا و تیمچه معتبر ساخته شد. مانند دیگر مجموعه بازارهای تاریخی ، هر کدام از راسته ها ، رسته ها ، سراها و تیمچه های بازار تهران به صنف و فعالیت خاصی اختصاص داشت .

 

رشد و گسترش و پیشرفت سریع تهران ، معماری سنتی بازار را دچار آشفتگی بسیار کرد . به طوری که بخش های زیادی از بازار نوسازی یا بازسازی شد و تناسب موجود میان بخش های مختلف آن از میان رفت. هم اکنون بخش های قدیمی و جالب توجه بازار عبارت اند از: سردر بازار در سمت سبزه میدان ، بازار امیر ، چهار سوق بزرگ، تیمچه های حاجب الدوله ، علاء الدوله ، قیصریه و مهدیه و همچنین بخش هایی از بازار که در ارتباط با مسجد امام، مسجد جامع و بناهای تاریخی دیگر قرار دارد .

 

چهار سوق بزرگ که در بازاری به همین نام قرار گرفته ، فضایی هشت ضلعی است که با گنبد مدور نسبتاً کوتاهی پوشش شده و سطح داخل آن دارای گچکاری است. این بنا در سال 1222 هـ. ق ساخته شده است.

بازار و سرای امیر از دیگر بخش های جالب توجه مجموعه است که در حدود سال های 68- 1267 هـ . ق ازاموال میرزا تقی خان امیرکبیر ، توسط شیخ عبدالحسین ( شیخ العراقین ) به همراه مسجد و مدرسه ای

 – معروف به شیخ عبدالحسین – ساخته شده و عواید آن وقف مسجد و مدرسه شده است. تیمچه حاجب الدوله در کنار مسجد امام قرار دارد و از با ارزش ترین بناهای بازار است که در دوره ناصرالدین شاه توسط « حاج علی خان حاجب الدوله » ساخته شده است. در دوره اخیر در فضای داخلی این بنا ، مجموعه تجاری جدیدی ساخته اند که اصالت و صورت قدیمی بنا را دگرگون کرده است. از بناهای دیگر بازار ، تیمچه مهدیه در ابتدای بازار امیر ( کفاشان) است که دارای پوشش عظیم ضربی و یزدی بندی عالی است .

 

بازارهای اصلی ایرانی از بخش‌های تیمچه، جلوخان، چهار سو، حجره، دالان، راسته، قیصریه، کاروانسرا و میدان تشکیل شده که بازار بزرگ تهران تمام این خصوصیات را دارد . راسته اصلی بازار، با ساده ترین شکل با دکان‌های واقع در دو سوی آن به شکل خطی در امتداد مهمترین معبر شهر شکل می‌گرفت. در شهرهای بزرگ علاوه بر راسته اصلی، تعداد راسته فرعی به صورت عمود بر راسته اصلی ساخته می‌شد.
دالان، فضایی ارتباطی است که از یک سو به یک کاروانسرا و از سویی دیگر به راسته‌ای دیگر وصل می‌شود.  تیمچه ، واژه "تیم" به معنی کاروانسرا بوده، چنانچه ناصر خسرو در سفرنامه خود از این واژه استفاده کرده است. تیمچه به معنای تیم کوچک یا کاروانسرای کوچک است .

 

از با ارزش‌ترین بناهای بازار که در دوره ناصرالدین شاه توسط حاج  "علی خان حاجب الدوله"  ساخته شد و هر گردشگری نباید دیدن آن را از دست بدهد ،  " تیمچه حاجب الدوله"  است ، این تیمچه قدیمی در کنار مسجد شاه ( امام ) بازار قرار دارد .