شهرستان خوی به سبب قرار گرفتن بر سر جادّه های معروف بازرگانی مانند: جادّه ابریشم، مکّه یولی، راه طرابوزان به جلفا و… و همچنین به سبب مرکزیّت اقتصادی از قدیم دارای کاروانسراهای متعدّد، جهت تخلیه کالا و استراحت بازرگانان، و بازاری وسیع و گسترده جهت داد وستد کالای مختلف را دارا بوده است. در گذشته خوی دارای مرکز اقتصادی و بازاری بزرگ بوده، ولی در دوره های مختلف تاریخی به علّت وجود سوانح طبیعی و انسانی، که شهر کهن رو به نابودی گذاشته، به تدریج شهری نو و جدید درکنار آن به وجود آمده و بازار قدیمی فعلی شهر خوی مربوط است به آبادانی دوره های اخیر، که از اواخر قرن دوازده هجری شروع شده است.
بازار قدیمی خوی که در ضلع جنوب شرقی چهار راه مرکزی و به راستای خیابان های طالقانی و انقلاب قرار گرفته، بازمانده گسترده می باشد. طبق قرائن مشهور از جمله دروازه سنگی، تنها دروازه باز مانده کهن و بقایای آثار حصار دور شهر(بدن) و خندق پشت آن که تا این اواخر وجود داشت، از زمان های پیشین این مجموعه در ضلع شرقی شهر و متّّصل به دیوار دروازه ورودی شهر بوده است، که در مابین خیابان های طالقانی و انقلاب وکوچه دبّاغخانه و قپان واقع شده است، وشکلی مستطیلی دارد و به سبب نوسازی و گسترش شهر خوی در چند دهه اخیر و عدم توجّه به آثار پر ارزش و ذیقیمت باستانی شهرمان که یادگاری از عظمت و شکوه گذشته است، دخل و تصرّف فراوانی در آن به عمل آمده ولی آن مقدار از بافت قدیمی بازار که باقیمانده، بسیار با ارزش و جالب توجّه می باشد. راسته بازارهای سر پوشیده، چهار سوهای خوش ترکیب و سراهای نسبتا" بزرگ و جالب، فرم خوبی به آن داده است.
وبه سبب شاهد و گواه بودن از اوج و عظمت دیرینه خوی، شایسته توجّه بیشتری است. این مجموعه از چند راسته بازار سر پوشیده، سراها، چهار سوهای خوش ترکیب و گذرهای قدیمی که بقایای بافت بزرگتری است می باشد، با توصیف اینکه مقادیر زیادی از راسته بازارها و کاروانسراها و سایر واحد های مربوط، بعد ها به آن الحاق و از حالت اولیّه خارج شده، ولی همین مقادیر از بازار، باقیمانده بسیار با ارزش و دارای اتّصال منظّم و در مجموع از نظر معماری متناسب و هماهنگ می باشد.
با توجّه به ویژگی های معماری، اقلیمی بازار خوی، مانند بازارهای اصفهان، کرمان، اراک، فاقد تزئینات خاصّ گچ بری و کاشی کاری و کتیبه می باشد، تنها در بعضی قسمت ها، مخصوصا" در چهار سوهای آن نظم و دقّت قابل توجّهی در کاربرد و رگه چینی آجر، به کار رفته است.
در گذشته سنگفرش زیبایی کف بازار را پوشانده بود، لوله کشی آب مشروب نیز درست از وسط بازار می گذشت و قسمت شمالی و جنوبی شهر را بهم وصل می کرد. و فاضلاب شهری که در بازار و کوچه های اطرافش وجود دارد، قدیمی ترین فاضلاب در سطح ایران می باشد.
شهرستان خوی، طبق شواهد و قرائن متعدّد از شهرهای قدیمی آذربایجان می باشد، چنانکه ذکر گردید، ابن حوقل در سال 346 ﻫ .ق، از حصار آجری خوی نام می برد، ولی در اثر حوادث و سوانح طبیعی و انسانی سالیان متمادی، صدمات زیادی به آن خورده و در حال حاضر بازار موجود خوی از زمان زندیّه به بعد مخصوصا" بیشتر قسمت های آن به دستور عبّاس میرزا نائب السّلطنه، ساخته شده است. که مجموعه ای بسیار زیبا و دیدنی است، استیوارت، از خوی به نام شهر مردمان نجیب و دارنده زیباترین بازارها نام برده و در وصف بازارهای خوی چنین می نویسد : (( بازار خوی، بعد از بازار شیراز، زیباترین بازارهای ایران است که بنای آن از آجر ساخته شده، با گنبد هایی که بر سر آن ها روزنه هایی برای آفتاب گیری زده اند.))[1] و در چند صفحه بعد در مقایسه با بازار های تهران می گوید: ((بازارهای تهران با بازارهای خوی قابل مقایسه نیستند.))
این مجموعه، در حال حاضر از چند راسته بازار سر پوشیده و سراها و میدان های قدیمی که بازمانده بافت بزرگتری می باشد، تشکیل شده و بعد ها مقدار زیادی راسته بازار و کاروانسراها وسایر واحدی های مربوط، نوسازی و از حالت اولیّه خارج شده، ولی همین مقدار از بازار که مجموع متناسب و هماهنگ می باشد، از آثار با ارزش میراث فرهنگی استان است.
مصالحی که در ساختمان بازار به کار رفته عبارت اند از: ملاط گچ و خاک و آجر، تمام کار توأم با سادگی بوده و در بعضی قسمت از بنا، نمای سنگی، مخصوصا" در چهار سوها وجوددارد، در قسمت پی نیز از سنگ استفاده شده و فاقد تزئینات جالب توجّهی، چه از نظر آجر چینی و یا گچ بری و نقّاشی می باشد.
از قسمت های قابل توجّه این مجموعه این است که، هر کدام از راسته ها، مربوط به شغل معینی بوده و به نام همان شغل، مانند: مسگر بازار، بورکچی بازار، زرگر بازار، خرازی بازار، فرشچی بازار و… و یا به نام اشخاص خیّر که در عمران و آبادی بازار، نقش مؤثّر داشته اند، مانند: امیر، جواد، حاجی بابا و… و معروف بوده است که هم اکنون نیز نام های قدیمی را دارند.
در این مجموعه، مراکزی نیز جهت رفع نیازها و احتیاجات مردم و بازاریان موجود است، مانند: کاروانسراها ؛ مثل کاروانسرای خان، میرزا هاشم، قوشا کاروانسرا و … حمّام هایی نیز در این مجموعه قرار گرفته است، مانند: ائل حامامی در قسمت شرق و چسبیده به میدان قپان (خشکبار) و محمّد بیگ، در اوّل بازار، از طرف خیابان انقلاب و در جوار مسجد ملاّ حسن، که از حمّام های زیبا و سنّتی خوی هست، با تزئینات و گچ بری های زیبایی که همانندش را می توان در شیراز، مانند گرمابه وکیل دانست. و از اصول معماری قابل توجّه و مورد مطالعه این مجموعه، یکی هم اگوی بازار ( فاضلاب بازار) می باشد، که با اصول فنّی و مهندسی صحیح و پیشرفته انجام گرفته است.
tashakore faravan