باغ فین، کاشان

شهر کاشان در حاشیه کویر در فاصله 220 کیلومتری جنوب شهر تهران و 86 کیلومتری جنوب شهر قم قرار دارد. مختصات جغرافیایی آن 51 درجه و 27 دقیقه طول شرقی و 33 درجه و 59 دقیقه عرض شمالی است و ارتفاع آن از سطح دریای آزاد بین 940 تا 1130 متر می‌باشد. ناحیه فین یکی از تفرجگاه‌های اطراف کاشان است و می‌توان نسبت ناحیه فین به کاشان را مانند منطقه تجریش به تهران دانست. ناحیه‌ای که باغ فین در آن قرار گرفته‌است، به نام فین کوچک معروف بوده و در جنوب غربی شهر کاشان قرار دارد. باغ تاریخی فین در منتهی الیه جنوب شرقی جاده فین (خیابان امیرکبیر) در شهر کاشان و در مجاورت مظهر چشمه تاریخی سلیمان قرار گرفته‌است. در گذشته در ناحیه فین منظومه‌ای از باغ‌ها وجود داشته که باغ فین با اهمیت‌ترین و در حقیقت نگین آن منظومه بوده‌است.

باغشاه فین مجموعه ای شکل یافته در ادوار تاریخی است، چه آنگاه که شکل گیری اش را به دوران آل بویه نسبت می دهند و توسعه اش را مرهون عهد ایلخانان می دانند و چه آنگاه که گفته هایی مبنی بر احتمال وجودش پیش از اسلام را به میان می آورند، هر چند که این گفته ها چندان روشن و دقیق نیز نباشند. اما به هر حال از ابتدای دوره صفویه به همان نسبت که ثبات سیاسی بیشتر گردید، تاریخ باغ فین هم انسجام بیشتری یافت. این دوره، ابتدای قرن دهم هجری(909ه.ق) و مقارن سلطنت شاه اسماعیل صفوی است.

پس از طی دوره بیست و چهار ساله حکومت شاه اسماعیل و در آخرین سال های حکومت شاه طهماسب (984-931 ه.ق) در سال 982 ه.ق زلزله سختی در کاشان حادث گردید که علاه بر قریه فین، باغ را نیز به کلی ویران کرد. این ویرانی حاصل از زلزله و نیز ناآرامی های اطراف کاشان به دوران اتباع محمدخان و دلیجان بیک ترکمان ادامه یافت تا این که شاه عباساول در صدد تعمیر  و مرمت باغ برآمد. حسننراقی در آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز آورده است :« شاه عباس که درنشیب و فراز کوه، کاخ های شاهانه برافراشته و سرتاسر کشور خویش را با کاشانه های بی شماری آراسته بود، چون بناهای سالخورده و ویران گشته باغشاه کهنه فین را در خور همسری با چشمه دل افروز سلیمانیه و شایسته همت والای خود نمی دید، از این رو به فرمان وی طرح باغ و کاخ جدید بدین گونه پی افکنده شد. مظهر آب آن چشمه را قریب پانصد متر بالاتر از باغشاه قدیم یعنی در مکان کنونی قرار داد و باغشاه جدید را در محدوده زمین های نورگیر به ابعاد 157 متر طول شرقی و غربی و 142 متر عرض شمالی و جنوبی حصاربندی و در چهار گوشه آن برج های گرد و مرتفعی بنا کردند؛ و در مساحت وسیع میان هر دو باغ قدیم و جدید هم خیابان و میدان پهناوری جهت چوگان بازی و قپق اندازی و انواع مسابقه و بازیها تسطیح و آماده نمودند و در خارج حد غربی باغ نیز به جهت رفع مخاطره سیلاب دره های کوه دندانه از محوطه این باغ و بناهای آن سدی معتبر و مستحکم با سنگ و ساروج ساخته شد که بقایای آن پس از گذشت چهارصد سال اکنون هم از نفوذ سیلاب به قریه فین و باغشاه کاملاً جلوگیری می کند و به نام سد شاه عباسی معروف است.» بنابراین هر چند کم و بیش نوشته هایی از سده های قبل از قرن دهم هجری باغ فین وجود دارد – همچون کتاب محاسن اصفهان نوشته مفضل ابن سعد مافروخی و معجم البلدان یاقوت حموی – با توجه به زمین لرزه سال 982 هجری قمری احتمالاً به باغ کهنه مربوط خواهند بود که از زمان شاه عباس چنان که بیشتر اشاره شد باغشاه نو جایگزین آن گردید.

پیش از هر چیز باید بدانیم باغشاه در مکان جدید اگر چه به فرمان سلطان صفوی شکل می گیرد اما با توجه به موقعیت منطقه و نظر به این که مردمان کاشان چنان که یاقوت حموی نیز اشاره می کند که روزهایی از هفته را در باغ های فین  ایام می گذراندند و هوای گرم تابستان های کاشان و فین نیز نیازهای تفرج های تابستانی را گوشزد می نمایند، در منطقه ای در نزدیکی مظهر چشمه سلیمان و در بالا دست مزارع و مساکن روستائیان که مجموعه باغ های فین در آن گسترده شده بودند شکل گرفته است. خواه به گاه شکل گیری باغشاه، این مجموعه خود منظومه ای موجود بوده و یا اینکه فرمان شاه عباس در فین همچون بدیل خود که در اصفهان سر منشاء طرح های شهرسازانه شد در منطقه فین نیز دستمایه ای برای شکل گیری منظومه باغ های فین گردیده باشد، هر چه هست بس بیراه نخواهد بود که در نظر آوریم باغشاه بر بستری از باغ های قدیمی تر ساخته شده تا هم در بهترین نقطه مجموعه گفته شده قرار گیرد و هم توانسته باشد درختانی از باغ های کهن تر را تا سر برافراشتن سروهایش به عاریت گیرد. با وجود قریب وسیع باغ های پیرامون باغشاه هنوز هم که از فراز برج های حدود باغ و یا از بام رفیع کوشک صفوی نظری به پیرامونش بیفکنیم، تک درخت های عظیم الجثه سرو را در اطرافش توانیم یافت که آثاری به جای مانده از باغ های قدیمی منطقه فین اند؛ که یا در پیرامون باغشاه با طرحی و برنامه ای نانوشته شکل گرفته اند و یا این که باغشاه  که شکل گیری اش در مکان جدید مرهون فرمانی ملوکانه بوده ،در میانه این منظومه و مجموعه طرح ریزی شده است.

باغشاه فین از تبار باغ قلعه های ایرانی است که به دلایل خاص خود بدین گونه و در چنین نظمی شکل گرفته اند اما بدون شک انتخاب این نوع الگوی محصور در پناه دیواری بلند، بی ارتباط با استفاده شاهانه از آن نیست، تا هم در پناه برج و باروی بسترش امن و امانی یافت و هم به واسطه حجم و شکل و ارتفاعش که از درون و برون باغ به رخ کشیدنی است، جلال و شکوهی شاهانه را گوشزد کرد.

آنچه از این دوره شکل گیری باغ مقارن با حکومت شاه عباس اول (1039-996 هجری قمری) به جای مانده اتفاقاً اصل و اساس باغ است، چنان که فضای تجدید شده ای در میانه برج و باروهای باغ شکل گرفته که براساس ساختار و نظم فضایی باغ ایرانی فضایی هندسی و خالص به دست می دهد و در نقطه ای در میانه باغ نیز کوشک یا بنای میانی قرار گرفته است. ساختار هندسی و شکل فضایی باغ و مقایسه همه اینها با استخوان بندی باغ ایرانی گوشزد می کند که کوشک میانی که «شتر گلوی صفوی» نیز نامیده می شود، نقطه ای با اهمیت است. در اینجا نیز همچون دیگر باغ های ایرانی، محورها بخشی از ساختار هندسی باغ اند که علاوه بر این که در پی طرح و شکل هندسی و گاه بس ساده باغ شکل می گیرند، خود نقاطی را نیز در طرح کلی باغ و تحت ساتار و نظام هندسی آن شکل می بخشد تا بتوانند براساس نظام هندسی مذکور بسط  فضاها و شکل گیری نظام معماری باغ را پی افکنند.

با عطف نظر به آنچه گفته شد پربیراه نخواهد بود اگر در نظرم آوریم که در همان زمان شکل گیری باغ  نیز در انتهای محورهای اصلی، فضاهایی مدنظر قرار گرفتند. این فضاها که با تعریف محورها مکان یابی شده بودند، چنان که امروز نیز موجودند خود به تعریف دقیقتر محورها کمک می کنند. گزینه دیگری که در این رابطه می توان قایل شد این است که پدید آورندگان باغ به ترسیم خطوط اصلی بسنده کرده و به شکل گیری آن در طول زمان اعتقاد داشته اند.

از فضاهایی که به حتم در دوران صفویه و به گاه سلطنت شاه عباس اول بنا گردیده می توان از کوشک میانی باغ نام برد که در امتداد محور اصلی باغ و در مقابل سردخانه که خود بعدها گسترش یافته، قرار گرفته است. محل قرار گیری کوشک مذکور که در نیمه بالایی باغ واقع گردیده و عدم وجود اطلاعاتی مبنی بر وجود شاه نشین و یا فضایی مشابه آن که کارکرد بالاخانه باغ را داشته باشد، این نکته را به ذهن متبادر می سازد که کوشک میانی خود کارکرد شاه نشین و بالاخانه باغ را نیز داشته است.

بنای سر در نیز هر چند که در طول دوران حیات باغ و بخصوص در دوران قاجار و به گاه سلطنت فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه تغییراتی را شاهد بوده و توسعه یافته و تکمیل شده، اما به زمان شکل گیری اولیه باغشاه در مکان جدید مدنظر قرار گرفته و بنا گردیده است. این نکته را بخصوص با توجه به اهمیت بنای سردر خانه در سازمان فضایی و عملکردی باغ های ایرانی و نیز با عطف نظر به ساختارهای فضایی و محورهای داخلی باغشاه می توان به خوبی دریافت. لذا اگر بخواهیم  شکلی از باغ دوران صفویه را بازسازی نماییم، سر درخانه با وجود تغییرات زیاد، در آن نمودار خواهد بود. بنای دیگر به حتم به جا مانده از دوران صفویه حمام کوچک باغ است. لذا آنچه شالوده باغ مقارن دوران صفوی است باغی محصور در میان برج و باروهاست که بر مدخلش سردرخانه و در میانه اش کوشک و در جواره اش حمامی قرار گرفته. هر چند که بعید از نظر نخواهد بود اگر تصور کنیم فضاهایی که کاربردی خدماتی داشته اند در جای جای جداره های باغ قرار گرفته بودند، و این البته از ویژگی های باغ ایرانی است که در چهارچوب نظام های خود می تواند فضاهای مورد نیازش را در خود جای دهد.

 

تاریخچه

به نظر می رسد در دوران بارانی بین آخرین دوره های یخچالی دوران چهارمPleistoceneدر نجد ایران دریاچه پهناوری گسترده بوده است. این دریا با شروع عهد خشکسالی به تدریج خشک شده و اکنون در محل آن کویر بزرگ مرکزی برجاست. در اواخر هزاره ششم در سرزمین حاصلخیز رسوبی در جوار کوهستان و حاشیه کویر مرکزی اولین استقرارها در ناحیه سیلک شناسایی شده است. یکی از مهمترین عوامل این امر که موجب استقرار طولانی در این ناحیه گردیده را می توان وجود چشمه فین در 2 کیلومتری این ناحیه ذکر کرد.

در واقع مهمترین عامل شکل گیری تمدن ها از قدیمی ترین دوران ها در این ناحیه، وجود آب سرشار و دائمی در سرچشمه فین است  که باعث جذب انسان به این منطقه شده و در شکل گیری و پیشرفت تمدن در این ناحیه نقش اساسی ایفا نموده است.

از دوران هخامنشی این ناحیه مطلب خاصی نمی دانیم، تنها در روستای مرق مجموعه ای از سکه های داریوش سوم به همراه تعدادی سکه های سلوکی یافت شده است.

وجود آتشکده نیاسر بهجای مانده از زمان ساسانیان در حومه کاشان،نشان از آبادانی و معمور بودن ناحیه در آن دوران دارد، به حدی که طبق گزارش های اعثم کوفی در جنگ نهاوند، دلاوری از ناحیه کاشان (آذرگرد) با بیش از بیست هزار سوار در این نبرد شرکت داشته که رویاروی لشکر اعراب ایستاده اند. و دست آخر این که حمدا. . . مستوفی در نزهت القلوب بنای شهر کاشان را در دوره اسلامی به زبیده خاتون همسر هارون الرشید نسبت داده است.

 

ناحیه فین

«فین قصبه ای است در بخش مرکزی شهرستان کاشان که دارای دو قسمت جداگانه فین بزرگ و فین کوچک است، و بعضی آن را فینین نامند. فین در شش هزار گزی باختر کاشان قرار گرفته است و به واسطه کثرت اشجار و آب و هوای خوب یکی از تفرجگاه های اطراف کاشان است. آب آن از چشمه معروف سلیمانیه و سفیدآب تأمین میشود و . . . (لغتنامه دهخدا).

 طبق نوشته دونالد ویلبر در کتاب باغ های ایرانی و کوشک های آن: «وقتی مسافر به شهر تاریخی کاشان نزدیک می گردد میتواند در سمت راست جاده، باغ فین را با سروهای زیبایش مشاهده کند، با بازدید از این نقطه می توان گفت که مهمترین نقطه این شهر را دیده است.»

قدیمی ترین منبعی که در مورد تاریخ فین و آب های آن اشاراتی دارد، کتاب تاریخ قم (تألیف سال 378 هجری قمری) است که البته مانند بسیاری از مناطق دیگر پایه گذاری آن را با شخصیت های اساطیری آمیخته، چنین مینویسد: «فین آن را بشتاسب بنا کرد و در آن وقت که با ارجاسف ملک ترک کارزار کرد و کاریزهای آن دیه را با اشارت ملک جم بیرون آورده و بسیار آبند»

فین کوچک که باغ فین نیز در آن واقع است، دارای 17 محله می باشد. این محلات عبارتند از: محله سرپایین، محله پشت باغ، محله مصلی، محله ملتی، محله رودخانه، محله باغ کهنه، محله سازمان آب، محله ملا قطب، محله انار، محله توتستان، محله زیارت، محله شاهزاده ابراهیم، محله گذر، محله پنج روزه، محله حیدری، محله تنبیلی. زبان مردم فین فارسی است، ولی زبان محلی که ریشه های فرس قدیم دارد در این قسمت رایج است. مذهب مردم فین، شیعه اثنی عشری است.

مفضل بن سعد مافروخی در کتاب محاسن اصفهان چنین آورده است که: «و به دیه ابروز کاشان کاریزی هست اسفذاب نام مشرب اهل آن دیه و صحراها و دیه هایی چند که در آن حوالی واقع است و به دیه پین غایض می شود» از این نوشته چنین استناد می شود که نام قدیمی فین «پین» بوده است و بعدها بر اثر استعمال لغت به فین تبدیل شده است و نیز این که یکی از منابع تأمین آب فین، سفیدآب است. در ادامه کتاب از حضور عمرو بن لیث صفاری در کنار این رودخانه، و شگفتی او از این آب و جستجوی او برای یافتن سرچشمه آن که بی نتیجه مانده است، صحبت به میان آمده است.

چشمه سلیمانیه

در جنوب باغ فین چشمه آبی موسوم به چشمه سلیمانیه، با قریب به دوازده سنگ آب وجود دارد. آب آن فوق العاده صاف است ولی به واسطه داشتن بعضی املاح برای آشامیدن مناسب نیست. آب چشمه فین به واسطه کیفیت های خاص خود مانند صافی و پاکی و روشنایی، کم نظیر و همچنین کیفیت ثابت و تغییر ناپذیرش همواره مشهور و ضرب المثل بوده است و طبق نوشته فلاندن «مردم برای این آب عقاید موهوم دارند و می گویند خاصیت طبی دارد». این چشمه از بن صخره هایی به نام کوه دندانه و شکاف تخته سنگ های معدن گچ و آهک واقع در شش کیلومتری غرب کاشان از زمین می جوشد.

در وجه تسمیه این چشمه دو روایت نقل می شود:

الف: کاشان یکی از مراکز یهودی نشین ایران بوده که طبق آمارگیری که در دوران شاه عباس دوم انجام شده است بیش از 1000 خانوار یهودی در این شهر سکونت داشته اند و در آن دوران با حضور چند تن از علمای یهود در این شهر، لقب اورشلیم دوم به آن اطلاق شده است. یهودیان ساکن در این شهر برای این آب قداست خاصی قائل بوده اند زیرا معتقد بودند که این چشمه از معجزات سلیمان نبی است، از همین روی آن را به نام چشمه سلیمانیه نامیده اند.

ب: برخی نیز اعتقاد دارند در دوران شاه سلیمان صفوی در اطراف این چشمه صفه یا بنایی ساخته شده است، به این سبب آن را به نام سلیمان صفوی«چشمه سلیمانیه» خوانند.

یک نظر حیدرصفدر به سلیمان شاه کرد

 آب سرچشمه فین را ز عصا پیدا کرد

 که البته هر دو، روایت هایی شفاهی هستند که برای آن سند مکتوبی موجود نیست اما در فرهنگ عامه مورد قبول واقع گردیده اند.

 

سابقه تاریخی باغ فین

1 – باغ کهنه

وجود باغ فین به دوران آل بویه منسوب است که از این دوران شواهدی در دست نیست و اثبات این مطلب نیاز به تحقیقات و کاوش های باستان شناسی دارد. بعد از این دوران نیز وجود باغ فین را به دوران ایلخانی منسوب کرده اند، یاقوت حموی (قرن هشتم) نیز از گشت و گذار مردم کاشان در اطراف باغات فین یاد کرده است.

در دوران آغازین حکومت شاه اسماعیل صفوی (909 هجری قمری) مردم کاشان که از رسمی شدن مذهب شیعه به شوق آمده بودند، مشتاقانه در انتظار دیدار شاه محبوب خود به آذین بندی کوچه و خیابان شهر پرداختند. شاه اسماعیل به کاشان آمد، در باغ فین جلوس کرد، و در سرچشمه فین بار عام داد. همه اقشار مردم ـ در این جشن و سرور شرکت کردند و پس از مراسم تشریفات به طعام دعوت شدند. شاه از آن همه احساسات و پذیرایی ها بسیار شادمان شد و در پایان دستور برپایی جشن خلعت داد. (شاه اسماعیل دو بار باغ فین آمد و در آنجا جشن و سرور برپا کرد.)

کاشان در دوران صفوی اهمیت فراوانی می یابد که دلایل زیر را می توان برای آن برشمرد:

1- توجه پادشاهان صفوی به مذهب شیعه و شهرهایی که مرکز شیعیان و علمای شیعه بودند، موجب اهمیت یافتن کاشان گردید.

2- اهمیتی که پادشاهان صفوی برای صنایع دستی و هنر قائل بودند؛ با وجود هنرمندان و صنعتگران مختلف (کاشیکاری، قالی بافی، ابریشم بافی…) در این شهر، بر اهمیت آن افزوده گردید.

3- اهمیت یافتن اصفهان و پایتخت شدن آن موجب گردید که شهرهای پیرامون آن از جمله کاشان که بر سر راه های ری و خراسان قرار داشت آباد گردد و صنایع و بازرگانی آن رونق گیرد.

4- قرار گرفتن کاشان بر سر راه تجاری بندرعباس.

این عوامل باعث شد که کاشان در دوران صفوی از نظر مذهب، وسعت، ثروت و زیبایی دومین شهر ایران به شمار رود و بازارهای آن پر از اجناس و کالاهای مختلف و مساجد و اماکن مذهبی، پر رونق و مرکز علمی و فرهنگی اش فعال گردد. به نقل از سفرنامه فیگوئروآ: «شهر کاشان همواره مورد توجه پادشاهان ایران بوده است، نخست از این جهت که اهالی آن بسیار صدیق و خوش مشربند، و دو دیگر بهخاطر آنکه مرکز تولید پارچه های ابریشمی و به خصوص قالی های بسیار ظریف و مرغوبی است که در سراسر جهان نظیر ندارد و از این طریق ثروت سرشاری را جلب می کند.»

 

2 – باغ فین

1- در اواخر دوران شاه طهماسب زلزله مهیبی در شهر کاشان روی داد که کانون آن در منطقه فین بود و در آنجا آسیب فراوانی به بناها وارد کرد. پس از شاه طهماسب،تا به حکومت رسیدن شاه عباس اول، دو تن از خاندان صفوی به حکومت رسیدند. (شاه اسماعیل دوم، و محمد خدابنده پدر شاه عباس) در تمامی این دوران حکومت مرکزی ضعیف بوده و چندین سال حکومت کاشان در دست ترکمنان افتاده است که در آن دوران خرابی های بسیاری به بار آورده اند.

2- در عهد شاه عباس پس از رفع فتنه ترکمن ها، شاه صفوی اوامری جهت عمران و آبادانی کاشان و تدارک وسایل توسعه و ترقی صنایع محلی و بهبود اوضاع عمومی آنجا صادر کرد و آقا خضرنهاوندی حاکم کاشان مأمور اجرای آن شد. حسن نراقی در کتاب آثار تاریخی شهرستان های کاشان و نطنز آورده است:

«شاه عباس چون بنای سالخورده و ویران گشته فین رادرخور همسری با چشمه سلیمانیه و همت والای خود نمی دید، از این رو طرح کاخ جدیدی بدین گونه پی افکنده شد. مظهر آب روان چشمه را قریب 500 متر بالاتر از باغ قدیم، یعنی در مکان چشمه کنونی، قرار داد و باغشاه جدید را در محدوده زمین های نوگیر به ابعاد 157 متر طول شرقی و غربی در 142 متر عرض شمالی و جنوبی حصار بندی کرد و در چهارگوشه آن برج های گرد و مرتفعی بنا کرد و. . .»

شاه عباس برای رفع خطر سیل در حدود یک کیلومتری جنوب باغ،سدی مستحکم با سنگ و ساروج ساخت که هنوز هم پا برجاست.

خضرنهاوندی سالها در کاشان حکومت کرد و در طی این دوران بر قدرت خود افزود، تا جایی که قدرتش به حدی رسید که شاه عباس از نفوذ او احساس خطر کرد.

در سال 1016 هجری قمری به هنگام حضور شاه عباس (احتمالاً در باغ فین) کله پزی با کارد به او حمله کرد و وی را از پای در آورد. از آنجایی که برادر وی ملاعبدالباقی نهاوندی صاحب کتاب «مآثر رحیمی» پس از قتل برادر به هندوستان فرار کرده، بر طبق نوشته های او، این نتیجه دور از ذهن نیست که این قتل، قتلی سیاسی بوده و به فرمان شاه اجرا شده است. در این باره حتی اسکندربیگ منشی نیز سکوت کرده  و مطلبی در کتاب عالم آرای عباسی ننوشته است.

شاه صفی پس از مرگ شاه عباس به حکومت رسید. او نیز مانند پدر خود برای عمران و آبادی این باغ کوشید و طبقه فوقانی بنای شترگلوی صفوی با چوب و آهن در زمان او ساخته شد (سال 1050 هجری قمری) تا وی بتواند مناظر اطراف را از بلندترین نقطه مشاهده کند. شاه صفی نیز چندین بار به کاشان و باغ فین آمده است و در آخرین سفر خود در عمارت دولتخانه که از ابنیه دوران شاه عباس است بر اثر افراط در خوردن شراب از پای درآمد و فرزندش عباس دوم در سن 10 سالگی در آنجا تاجگذاری کرد.

لکهارت می نویسد: «شاه سلیمان و شاه سلطان حسین نیز حین عبور از کاشان مدتی در عمارت های دولتخانه و باغ فین با تشریفات  توقف و کامرانی می نموده اند.»

پس از شاه سلطان حسین و حمله افغان ها، کاشان مورد بی مهری واقع شد و بسیاری از عمارت های آن رو به ویرانی گذاشتند.

در سال 1175 هجری قمری هنگامی که شهریار زند در آذربایجان بود، زکی خان در اصفهان علم طغیان و سرکشی بر افراشت؛ کاظم خان بختیاری را با گروهی به حکومت کاشان فرستاد، عبدالرزاق که از طرف کریم خان،وکیل الرعایای آن شهر بود از مشاهده بیدادگری ها به خشم آمد و نیمه شبی بر آنها تاخت و کاظم خان را دستگیر نمود. زکی خان پس از این حادثه گروه دیگری را به سرکردگی علی محمد خان به کاشان فرستاد. آنها در عمارت دولتخانه پناه گرفتند، منتهی عبدالرزاق خان آنجا را تصرف کرد و علی محمد خان به باغ که برج و باروهای مستحکمی داشت پناه برد. کریمخان که عازم بازگشت به اصفهان بود دسته ای را روانه کاشان نمود آنها نیز بی درنگ به باغشاه حمله بردند و از آنها شکست خوردند. علی محمدخان که از رسیدن کریم خان بیمناک شده بود سرهای کشته ها را جدا کرد و به اصفهان گریخت.

در دوران حکومت عبدالرزاق خان زلزله شدیدی در کاشان به وقوع پیوست که خانه های آن شهر را ویران کرد. پس از این جریان، وی با فرمان کریم خان شروع به تعمیرات در کاشان و باغ فین نمود و عمارت جدیدی نیز به ابنیه این باغ افزود که به خلوت کریم خانی موسوم است.

در عهد کریم خان  شه ملک قباد با سعی سلیم حاکم پاک نهاد

تعمیر چو یافت باغ فین آذر گفت آباد شده عمارت فین آباد

ابیات بالا قطعه شعری است که آذر بیگدلی سروده و بیت آخر آن به حروف ابجد سال 1176 هجری قمری را نشان می دهد.

پس از کریم خان نسیم امیدی که به سوی باغ وزیده بود برای مدتی از حرکت باز ایستاد. اما با به قدرت رسیدن فتحعلی شاه و نظر توجهی که این پادشاه به آنجا کرد، باغ دوباره اهمیت خود را باز یافت.

فتحعلی شاه بر اثر دلبستگی هایی که به صفای باغ و زیبایی های چشمه فین داشت به حاجی حسین خان صدراعظم اصفهانی سرپرست حوزه حکمرانی کاشان دستور داد تا همزمان با ساختن مدرسه سلطانی، خرابی های باغ را مرمت نموده  آنجا را زیب و آرایشی شاهانه بدهند. در مدتی که این مکان در حال تعمیرات و نوسازی بود خود شخصاً برای سرکشی و تفرج در باغ حاضر می شد تا در سال 1226 هجری قمری کار ساخت آن به پایان رسید.

افزوده های دوران فتحعلیشاه به باغ فین عبارتند از:

1- نقاشی هایی که در شترگلوی صفوی به بنا افزوده شده است، که عبارت بودند از تصویر دربار رسمی فتحعلی شاه

«تمثال شهنشاه فلک و جاه است این

 یا پیکر مهر و طلعت ماه است این

هرکس که به او نظر کند می گوید

 سلطان جهان فتحعلی شاه است این»

2- تصویر دیگری در همین بنا در حال شکار

3- ساخت حمام بزرگ و یا حمام سلطنتی

4- ساخت شتر گلوی قاجار (فتحعلی شاهی) در سمت جنوب غربی باغ.

5- ایجاد خلوت نظام الدوله (حرمسرا) توسط دامادش علی محمد خان نظام الدوله.

فتحعلی شاه در سالهای 1224،1225،1226 و 1234 هجری قمری در باغ فین اقامت کرد. آخرین دیدارش از باغ در سال 1249 هجری قمری هنگام عزیمت به سوی اصفهان انجام گرفت.

در سال 1256 هجری قمری محمدشاه در راه مسافرت به اصفهان مدت دو هفته در باغ فین اقامت کرد و دستورهای مؤکدی برای مرمت و نگهداری آن صادر نمود. در سال 1258 نیز وی مدتی در باغشاه اقامت داشته است. در دوران مقارن سلطنت وی عمارت شاه نشین و حوض جوش مقابلش ساخته شده است.

در ماه ذیقعده 1267 هجری قمری هنگام بازگشت ناصرالدین شاه از اصفهان به پایتخت وی به اتفاق میرزا تقی خان امیرکبیر یک هفته در این باغ به سر برد. امیرکبیر در آنجا به شاه اصرار کرد که میرزا علیخان پیشخدمت خاصه شاه را که محرم اسرار او بود از درگاه سلطنتی اخراج و به گروس تبعید کند و ناصرالدین شاه با تمام ناگواری به این خواسته امیر تن داد و این گواه بر قدرت امیر در آن زمان بود. اما این قدرت دیری نپایید، چند ماهی از این واقعه نگذشته بود که در سال 1268 هجری قمری امیرکبیر به کاشان تبعید شد، و پس از چهل روز در 18 ربیع الاول 1268 هجری قمری بر اثر سعایت بدخواهان در حمام کوچک باغ (حمام صفوی) به قتل رسید و باغ فین را در ماتم و اندوهی ابدی فرو برد. . ..

در دوران محمدعلی شاه (دوران مشروطه خواهی) نایب حسین کاشی و پسرانش در حدود 14 سال در اطراف کاشان و حتی در نواحی یزد بنای یاغی گری گذاشتند و در این دوران آسیب فراوانی به باغ و اشیاء و درختان آن وارد کردند. پس از این مدت سرانجام دولت مرکزی توانستاین شورش را کنترل کند و نایب حسین و پسرش ماشاءا… خان دستگیر شدند؛ دیوان حربی در مورخه 5 سنبله 1298 خورشیدی مطابق با 1337 هجری قمری در باغ تشکیل شد و حکم اعدام یاغیان را صادر کرد. پس از آن به مرور باغ مورد توجه قرار گرفت و برخی از خرابی ها مرمت گردید، تا اینکه سرانجام در تاریخ 15 آذر 1314 خورشیدی به شماره 238 در فهرست آثار ملی ثبت گردید.