نارنجستان قوام که به باغ قوام مشهور است، بین سالهای ۱۲۵۷ تا ۱۲۶۷ هجری شمسی، مقارن با حکومت ناصرالدین شاه قاجار و بدستور علی محمد خان(قوام الملک دوم) و پسرش محمد رضا خان(قوام الملک سوم) در شیراز ساخته
نارنجستان قوام که به باغ قوام مشهور است، بین سالهای ۱۲۵۷ تا ۱۲۶۷ هجری شمسی، مقارن با حکومت ناصرالدین شاه قاجار و بدستور علی محمد خان(قوام الملک دوم) و پسرش محمد رضا خان(قوام الملک سوم) در شیراز ساخته و تکمیل شده است. ساختمان نارنجستان در زمینی بمساحت ۳۵۰۰ متر مربع و با زیربنای ۹۴۰ متر مربع در دو جبهه جنوبی و شمالی توسط هنرمندان شیرازی ساخته شده است. سردر ورودی در ضلع جنوبی قرار داشته و به یک هشتی باز میگردد و از طریق دو راهرو قرینه به حیاط راه میابد. بنای ضلع جنوبی شامل دو ایوان ستوندار و اتاقهایی است که محل استقرار خدمه بوده است. ساختمان ضلع شمال دارای یک طبقه زیرزمین و دو طبقه روی آن بوده که شامل تالار آیینه با ستونهای یکپارچه مرمری، تالار شاه نشین و اتاقهایی است که محل تشریفات اداری و پذیرش مهمانان بوده است. این عمارت از نظر هنرهایی از قبیل آیینه کاری، شیشه کاری، نقش پردازی، منبت کاری، حجاری، گچ کاری و مقرنس کاری بکار رفته در آن از زیباترین بناهای این دوره در شیراز میباشد.
بنای نارنجستان در سال ۱۳۴۵ هجری شمسی به دانشگاه شیراز اهدا گردید و بین سالهای ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ هجری شمسی مورد استفاده موسسه آسیایی، تحت سرپرستی پروفسور آرتور اپهام پوپ، ایران شناس معروف بوده است.
در سالهای اخیر زیرزمین ضلع شمالی تعمیرات اساسی گردیده و به عنوان موزه مورد استفاده قرار گرفته که در آن اشیای فرهنگی اهدایی پروفسور پوپ نگهداری می‌شود.
ساختمان نارنجستان در حدود ۹۴۰ متر مربع در زمینی به مساحت ۳۵۰۰ متر در دو قسمت شمالی و جنوبی بناشد، باقی مانده آن در حدود ۲۵۶۰ متر محوطه سازی شده. این بنا با ۳۰۸۵ متر مساحت، در دوره قاجاریه به بیرونی معروف بوده و با عمارت اندرونی که همان خانه زینت الملوک بوده و در طرف غرب آن بنا قرار گرفته کوچه ای فاصله داشته است که توسط راه زیرزمینی بدان راه می یافتند.
از ویژگی های این مجموعه عمود بودن محور بیرونی و اندرونی آن بر یکدیگر است. این عمارت بیرونی به منظور انجام امور تجاری و نیز برگزاری تشریفات و جشن ها و استراحت و پذیرایی از میهمانان ساخته شده است.
در ورودی اصلی باغ رو به جنوب در راستای محور اصلی بنا به یک دالان یا هشتی گشوده می شود. سر در ورودی آن دارای تزئینات آجرکاری است. بر پیشانی در ورودی کتیبه ای از سنگ مرمر سرخ رنگ شامل آیاتی از قرآن قرار گرفته که در دو طرف آن ابیاتی از آسوده شیرازی درباره بانی باغ و تاریخ احداث آن حجاری شده است. هم چنین تاریخ سال ۱۳۰۵ ه.ق در این قسمت دیده می شود. بر روی ازاره سنگی دو طرف درگاه، نقش دو سرباز تفنگ به دست دوره قاجاریه، حجاری شده است. در ورودی از چوب ساج است که بر روی آن منبت کاری صورت گرفته است. سقف هشتی یا دالان ورودی آجرکاری و کاشی کاری به صورت ستاره و مقرنس کاری گچی شده است. در پشت دالان (رو به حیاط) تصویری از سه خدمتکار که گلاب و شراب و شربت به دست دارند، کاشی کاری شده است.
این هشتی به وسیله دو راهرو به محوطه باغ ارتباط می یابد. این باغ در سه ضلع شمالی، شرقی و جنوبی دارای ساختمان است و در طول حیاط دارای بیست و یک عدد طاق نما است. در دو طرف هشتی، شش اتاق وجود دارد که در جلو هر یک از آنها ایوان های وسیعی قرار گرفته که در گذشته از این اتاق ها به عنوان دفتر کار استفاده می شده و ایوان های مقابل این اتاق ها نیز جهت اتاق انتظار مورد استفاده قرار می گرفته است. در جلو هر ایوان چهار ستون چوبی و دو نیمه ستون دیده می شود. این ستون های چوبی در دوره قاجاریه منبت کاری شده است. این بخش از عمارت که ضلع جنوبی بنا است دارای دیوارهایی گچ کاری شده است. کف ایوان ها با کاشی های سفید و آبی پوشیده شده است.
ازاره بنا با سنگ پوشیده شده و پنج باب پنجره سنگی حجاری شده، به عنوان نورگیر در جلو ایوان ها نصب شده است. ساختمان جنوبی باغ به وسیله راه پله ای به زمین های طرفین راهروها راه دارد. در وسط این ساختمان یک طاق نمای بزرگ و دو طاق نمای کوچک ایجاد شده که به سبک دوره زندیه، کاشی کاری شده است. در طاق نمای بزرگ نقوش سه تن از خدمتکاران دوره زندیه بر روی کاشی دیده می شود که لباس های بلندی دارند و در دست یکی از آنها قدحی و در دست دیگری جامی است و شخص سوم نیز ظرفی پر از میوه در دست دارد. در بالای این طاق نما دو لچکی کاشی کاری با مناظری از طبیعت و تصویرهایی برگرفته از داستان های شاهنامه (رستم، حضرت سلیمان) و نیز مناظر شکارگاه و تصاویر مینیاتوری دیده می شود. ازاره این بخش از نما از سنگ های سرخ و نقش برجسته هایی برگرفته از تصاویر تخت جمشید تشکیل شده است.
حد فاصل عمارت جنوبی و عمارت اصلی واقع در ضلع شمالی باغ وسیعی وجود دارد که از دوره قاجاریه با نرده آهنی محصور شده است.
ضلع شرقی ساختمان دارای چند اتاق و حیاط کوچکی است که به آشپزخانه و محل اقامت خدمه اختصاص داشته است. در وسط حیاط، ورودی آشپزخانه حوض کوچکی وجود دارد که پاشویی آن از قطعه سنگ هایی سرخ رنگ و بدنه آن از کاشی های فیروزه ای تشکیل شده است. در وسط این حوض نیز فواره ای دیده می شود. در ضلع جنوبی حیاط آشپزخانه ستون سنگی حجاری شده ای به عنوان پایه گلدان وجود دارد.
اما عمارت اصلی این ساختمان در ضلع شمالی آن قرار گرفته است. این عمارت دارای دو طبقه و یک زیرزمین است. در گذشته این زیرزمین به عنوان زندان مورد استفاده قرار می گرفت.
طرح بنای اصلی این عمارت برگرفته از معماری دوره زندیه است. در این عمارت، تالار بزرگی به طول ۹ متر، عرض ۵٫۱۰ متر و ارتفاع ۶ متر با ستون هایی بلند مشرف بر حوض واقع در وسط باغ، وجود دارد.
در قسمت شمالی تالار، شاهنشینی وجود دارد که دیوارها و سقف آن آینه کاری و نقاشی شده و کف اتاق از سنگ های مرمر مفروش شده است. این تالار محل پذیرایی میهمانان بوده.
این تالار دارای دو ستون سنگی یک پارچه و بلند است. در دو طرف تالار، راهرویی وجود دارد که به وسیله پلکانی به طبقه دوم متصل می شود. این پله ها به دو بهارخواب متصل است. در هر طرف نیز یک سالن بزرگ و یک اتاق وجود دارد. طبقه دوم این عمارت دارای چهار اتاق است که دوتای آن در عقب واقع شده و دارای هشتی و پنجره هایی مشرف بر ایوان است. بیش از این، این اتاق ها محلی برای اقامت مهمانان بوده است. این مجموعه مشتمل بر دو دستگاه شامل ۵ اتاق، چهار دستگاه با دو تا سه اتاق و دو دستگاه هر کدام با دو اتاق و شش اتاق تک است.
دیواره ها و سقف تمام اتاق ها گچ بری و نقاشی شده است. همچنین در این طبقه، دو اتاق وجود دارد که نقاشی هایی بر تیرک هایی چوبی آن ترسیم شده است. نقاشی های سقف ایوان بزرگ و بیشتر اتاق ها غالبا” به وسیله لطفعلی خان صورتگر، نقاش مینیاتوریست آن دوره، انجام شده است.
دو ستون تالار طبقه اول نیز از سنگ مرمر یکپارچه و بدنه استوانه ای و سر ستون های مقرنس کاری شده تشکیل شده است.
در وسط سقف تالار مدالی بزرگ ترسیم شده و در اطراف آن شش منظره بیضی شکل ترسیم شده است. دیواره های اتاق ها نیز با تصاویر گل و بوته، اشکال حیوانات و منظره شکارگاه تزیین شده است. در ناحیه جلویی عمارت اصلی درهای ارسی با شیشه های رنگی دیده می شود. هلالی میان ایوان دو ستونی و شاه نشین هم دارای شیشه های رنگی است. این شیشه های رنگی در دوره قاجاریه از اروپا به ایران آورده شده، صدف های به کار رفته در تزیینات درها نیز از خلیج فارس آورده شده است. ازاره اتاق ها و بخاری دیواری شاه نشین از سنگ های مرمری است که از یزد تبریز و شیراز به دست آمده است. روی این بخاری نقش داریوش هخامنشی حکاکی شده است، اطراف آن نیز مزین به رنگ طلایی است. دو تصویر از محمدرضا خان قوام الملک در دو طرف بالای این بخاری حکاکی شده است. ازاره پایین عمارت، از ازاره سنگی عمارت دیوانخانه کریم خان زند است. بر روی سنگ های ازاره تصاویر سربازان قاجاریه تفنگ به دست، شیر، گور، خرگوش و گل و بوته دیده می شود.
هلالی های بالای عمارت اصلی
بالای عمارت اصلی سه هلالی وجود دارد که در هلالی وسط نقش دو شیر دیده می شود که صفحه ای را نگاه داشته اند، بر روی این صفحه عبارت نصر من ا… و فتح قریب، نگاشته شده است، دو فرشته بر فراز این صفحه قرار گرفته، آن را به دست گرفته اند. در هلالی های کاشی کاری شده طرفین نیز نقش پلنگی دیده می شود که آهویی را شکار کرده است. زمینه این تصاویر مزین به خطوط اسلیمی است. نارنجستان قوام که به دلیل کاشت درخت های نارنج فراوان در آن، بدین نام معروف شده است، از طرف ابراهیم خان به نوه اش شهرام بخشیده شد و شهرام قوام آن را به مؤسسه آسیایی دانشگاه پهلوی اهدا کرد. فرح پهلوی مخارج تعمیرات آن را متقبل شد، پس از آن این بنا تبدیل به موزه ای شد که در آن مجموعه ای از کتاب های پروفسور پوپ نگاهداری می شد.
نارنجستان قوام که در ان اثر هفت هنر ایرانی، گچ بری، نقاشی سنتی، آینه کاری، آجرکاری، سنگ تراشی، معرق کاری، و منبت کاری، قابل مشاهده است، در اردیبهشت ماه ۱۳۵۳ با شماره ۱۰۷۳ به ثبت تاریخی رسید.
این بنا در سال ۱۳۴۵ به دانشگاه شیراز واگذار گردید و بین سال های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ مورد استفاده مؤسسه آسیایی تحت سرپرستی پروفسور آرتور اپهام پوپ بود. این بنا و برخی از ساختمان های اطراف آن از سال ۱۳۷۸ در اختیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه شیراز قرار گرفته است.
