برج شرقی خرقان، بوئین زهرا

این اثر در تاریخ ۲۳ خرداد ۱۳۵۶ با شمارهٔ ثبت ۱۳۹۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. برج های آرامگاهی خرقان در یک کیلومتری حصار ارمنی – از توابع خرقان غربی و در 32 کیلومتری جاده قزوین – همدان قرار دارند. این برج ها در محوطه وسیعی به فاصله کمی از یکدیگر قرار گرفته اند و از بسیاری جهات به هم شبیه اند اما برج شرقی، قدیمی تر از برج غربی است. بنای برج شرقی دارای نقشه 8ضلعی با ستون های مدور در 8 گوشه است که قسمت ازاره آن در سال 1347 ه . ش تعمیر و مرمت شده است. تمامی بنا به ضخامت 60 سانتیمتر با آجرهای ساده به ابعاد 5 ، 19 و 19 سانتیمتر یا ،205 و 20 سانتیمتر ساخته شده سپس روی آن پوششی تزئینی با آجر به ضخامت 21 سانتیمتر اجرا شده است. قطر ستون های دور گوشه های بنا، به جز دوتای آنها که راه پله مارپیچ منتهی به بام را دربرمی گیرند همگی یکسان است.

برای رسیدن به راه پله ها باید از در مستطیل شکل کوتاهی که داخل اتاق مقبره قرار دارد، گذشت. تعداد پله های هر راه پله 22 عدد است، با توجه به ویژگی های تاریخی بنای برج، می توان گفت که در میان گنبدهای 2 پوسته ای که پوسته دوم آنها مخروطی شکل نیست. این بنا نخستین گنبد2 پوسته قرن پنجم هجری به شمار می رود و از این نظر حایز اهمیت است. نمای خارجی بنای برج کاملاً از آجرهای تزئینی است. وجود همین نمای آجری است که منظر برج را به صورت یکی از زیباترین و چشم گیرترین آثار معماری قرن پنجم ایران درآورده است. این تزئینات روی ساقه گنبد و ضلع های هشت گانه صورت گرفته است. قالب سازی های تزئینی داخل تاق نماهای ضلع های هشت گانه هر یک دارای طرح و نقش خاصی هستند که هیچ یک با دیگری یکسان نیست. تنها در3  ضلع بنا، طرزچینش به صورت برجسته ای انجام گرفته است. این شیوه کار، با نقشی که برای اجرا انتخاب شده نیز انطباق دارد.

ضلع سر در ورودی برج، تزئین بیشتری دارد. در این محل، تزئینات خاصی که عبارت از کتیبه ای2 خطی است وجود دارد. مضمون 2 خط کتیبه مزبور عبارت است از: «به تاریخ سنه ستین و اربعمائه (460) عمل محمدبن مکی الزنجانی القبه» بنای برج غربی از نظر طرح و نقشه به بنای قدیمی تر بسیار شباهت دارد. نقشه آن نیز هشت ضعلی است و در گوشه ها، ستون های مدور کار گذاشته شده است. در این اثر ارتفاع ستون ها کمی بیش تر از اثر قبلی است و تا روی ساقه گنبد ادامه یافته است و چنین می نماید که به یک کلاهک گنبدی شکل ختم می شده اند. در این بنا، معمار به جای دو راه پله مارپیچی یک راه پله ساخته است. برجهای خرقان

وضع در ورودی برج، مؤید این است که در دوره های بعد، به ناچار دستکاری شده و تغییراتی در آن یافته و از تزئینات آن کاسته شده است. از نظر تزئینی، بنای مزبور در مقایسه با برج قدیمی اختلافات قابل ملاحظه ای را نشان می دهد که بیشتر مربوط به نماسازی ضلع ها و سردر ورودی است در قسمت ساقه گنبد از همان شیوه برج قدیمی الهام گرفته شده است چنانکه سمت بالای ساقه را دور تا دور 8  حاشیه پهن با نقش های هندسی و پیچ درپیچ بسیار زیبا فراگرفته است و سپس در زیر آن یک حاشیه باریک کتیبه قرار دارد. نماسازی تزئینی ضلع های هشت گانه برج به این صورت انجام گرفته است که متصل به ستون های مدور از پایین تا بالایک حاشیه کم عرض آجرچینی شده و در واقع برای هر ضلع یک چارچوب به وجود آمده است.

درباره نحوه آجرکاری باید گفت که در این بنا شیوه ای تازه به کار گرفته شده است که در ساخت بناهای دیگری چون گنبد سرخ مراغه هم به کار گرفته شده و به اوج کمال رسیده است. این شیوه عبارت است از به کار بردن تکه های کوچک آجرهای چهارگوش که منجر به ایجاد فضاهای خوش نقشی در متن آجرکاری ها می شود. در برج های خرقان مقبره هایی نیز وجود دارد که ضریح آنها منبت کاری های زیبایی را به نمایش گذاشته اند. این مقبره ها متعلق به 2 نفر به نام های ابوسعید بیجار و ابومنصور ایلتای تی تکین است که در سده های بعدی به صورت آرامگاه درآمده اند . این 2 برج را می توان با برج شبلی و دماوند و آرامگاه امیراسماعیل سامانی در بخارا مقایسه کرد و شاید بتوان هنر آجرکاری آن را الهام یافته از معماری دوره سامانی و آل بویه دانست. در طول قرن های چهارم و پنجم بیش تر برج های شمال و آل بویه با نقشه دایره ساخته می شدند.

انتخاب نقشه هشت ضلعی در ساخت برج در قزوین که فاصله زیادی با سرزمین های شمالی ایران ندارد نشانه مهارت و ذوق سرشار هنرمندان است چرا که امکان ابداع و ارائه تزئینات متنوع و بدیع در برج های هشت ضلعی بسیار آسان تر است .برج های خرقان درسال های 360 تا486  هجری قمری به فاصله زمانی کمی از هم ساخته شده اند.

یکی از گنبدها گورتکین فرزند صدقه و دیگری گورپسر اوالسیز است. معمار برج قدیمی تر «محمد… زنجانی» و دومی ابوالمعالی محمد بن… زنجانی بوده است.